J. Sławiński: O problemach „sztuki interpretacji”
prąd, poetyka, gatunek, konwencja, tradycja, epoka - wskazują na reguły schematyzujących procedur badawczych; kategoriom tym odpowiadają fikcje, pozbawione zdolności do wyjaśniania konkretnych utworów;
literatura - zbiór jednorazowych, osobliwych i niepowtarzalnych manifestacji pisarskich;
im bardziej badanie literackie odchodzi od konkretnego tworu, tym mniejszą rolę odgrywa subiektywne zaangażowanie badacza;
skupienie pracy interpretacyjnej na indywidualnych dziełach = obrona przed depersonalizacją działań badawczych. Wypowiedź interpretacyjna wtedy - to eksplikacja utworu literackiego i ekspresja przeżyć;
skrajnie: interpretacja jako utwór o utworze;
„sztuka interpretacji” to nie określony kierunek badawczy, mający jednorodne podstawy metodologiczne. To jest zespół tendencji idących w poprzek wielu kierunków i metod. To zespół dyrektyw i narzędzi postępowania badawczego umożliwiających identyfikację, rozumienie i wyjaśnienie jednostkowej inicjatywy twórczej - dzieła;
sztuka interpretacji stwarza opozycję dla badań generalizujących;
wspólnota nastawień różnych interpretacji - uniwersalna problematyka hermeneutyki literackiej ( 1) poszukiwanie w indywidualnym przekazie literackim immanentnej celowości; 2) poszukiwanie w tym przekazie znaczeń osobliwych i niepowtarzalnych, nie pozwalających się sprowadzić do kodów, które poza nim istnieją);
dzieło nie przedstawia sobą układu, który można unieruchomić „jedynie słusznym” odczytaniem; może mieć wiele centrów.
Interpretacja pojedynczego utworu - nawet gdy się określa utwór jako powieść czy porównuje dzieje bohaterów itp.:
wyjście poza bezpośrednie dane, których dostarcza tekst literacki, próby odnalezienia ukrytego układu odniesienia.
Poziom interpretacji dzieła a poziom opisu (analizy): opis utworu nie wychodzi poza elementy, cechy i stosunki bezpośrednio obserwowalne i dające się przedstawić w terminach jednostek i relacji standardowych. Opis rzadko bywa procederem samodzielnym. Tylko opis w całości podpada pod definicję prawdy (interpretacja nie może być prawdziwa / fałszywa, bo sięga poza elementy sprowadzalne do jednostek typowych). Opis obejmuje to, co w utworze zaktualizowane, znajdujące się na powierzchni i standardowe; interpretacja - próba dotarcia do potencjalnej strefy utworu, na którą składają się reguły określające jego całościowy charakter:
s. 164 każda interpretacja zakłada dwoistą modalność wypowiedzi literackiej - jawną i utajoną, eksplikowaną i implikowaną;
zdania interpretacyjne to interwencja badacza w empirię dzieła, wprowadzają w obręb dzieła instrumenty poznawcze, interpretacja to hipoteza ukrytej całości utworu.
Czy można wnioskować o istnieniu ukrytej całości na podstawie obserwowalnych danych a potem wyjaśniać te dane za pomocą rekonstruowanej całości - według Staigera to „krąg hermeneutyczny”.
Interpretacja to zawsze próba identyfikacji kontekstu tłumaczącego utwór, hipoteza całości dzieła + propozycja kontekstu = strategia działań interpretacyjnych.
Kontekst:
macierzysty kontekst utworu - okoliczności historycznoliterackie i socjopsychologiczne, które towarzyszyły powstawaniu dzieła i są dostępne w drodze rekonstrukcji;
odniesienie dzieła do kultury literackiej interpretatora, do jego wrażliwości, gustów, zapatrywań ukształtowanych przez bliskie mu tradycje i poetyki oraz do tych norm i postulatów, które głosi, gdy usiłuje wpływać na bieg zdarzeń literackich w swojej współczesności (s. 166).
W zależności od tego, który typ kontekstu jest bardziej wyrazisty, pojawiają się 2 typy podejścia interpretacyjnego: interpretacja historycznoliteracka i interpretacja krytycznoliteracka.
Interpretacja historycznoliteracka:
ma wyjaśnić utwór jako indywidualną inicjatywę, która musi zostać zrelatywizowana do ponadindywidualnych systemów;
kontekst ma tu mieć znaczenie negatywne - ma umożliwić określenie tego, co jest indywidualne, niewyprowadzalne z kontekstu;
interpretator przeciwstawia sferze niepowtarzalności powtarzalność;
interpretacja dąży do przedstawienia dzieła jako zamkniętego i jednorazowego świata sensu;
utwór - manifestacja nieciągłości procesu historycznoliterackiego ((bo jednorazowy), ale i kontynuacja procesu (sprowadzalny do systemów literatury).
Interpretacja krytycznoliteracka:
może nie brać pod uwagę macierzystego kontekstu utworu; kontekstem staje się program ideowo-artystyczny krytyka, jego upodobania i postulaty;
s. 168 krytyk poszukuje w utworze takich wartości i znaczeń, które mają być niejako przełożone na normy jego programu i definiowane przy pomocy pojęć ukształtowanych przez dokonania współczesnej literatury;
dzieło wytrącone z położenia historycznego i odniesione do innych warunków społeczno-literackich;
krytyk metaforyzuje tekst - kształtuje znaczenia na nowo, wmawia je utworowi, eksperymentuje z dziełem;
pozbawienie elementu diachronii.