Trudności wychowawcze ich rodzaje i przyczyny w świetle literatury, Szkoła- Porady pedagog

Ze zjawiskiem trudności wychowawczych spotyka się każdy nauczyciel i wychowawca w swojej codziennej pracy. Wszyscy zgodnie stwierdzają, że problemy wychowawcze były, są i będą.

Pojęcie trudności wychowawczych bywa często używane zamiennie z terminami: złego przystosowania, zaniedbania moralnego, niedojrzałości społecznej lub niedostosowania społecznego.

Z. Zaborowski poprzez trudności wychowawcze rozumie "...takie formy zachowania uczniów, które pozostają w sprzeczności z założeniami wychowawczymi i występują w mniej lub bardziej świadomie zorganizowanym procesie wychowawczym"./1/.
Należy dodać, iż o trudnościach wychowawczych mówimy wtedy, gdy określone formy zachowania uczniów utrzymują się przez czas dłuższy i gdy pozostają one w wyraźnej rozbieżności z założeniami pedagogicznymi, mocno dezorganizując lub hamując oddziaływanie wychowawcze. Określenie to eliminuje wszelkie drobne i przejściowe wykroczenia ucznia.

Podobnie twierdzi A. Lewicki /2/ mówiąc, że trudności wychowawcze obejmują tylko zachowania się dzieci niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego, a jednocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym.

Uogólniając można przyjąć, że trudności wychowawcze są zawsze związane z rzeczywistością społeczną. Najczęściej są następstwem nieprawidłowości oddziaływań wychowawczych. Oznaczają zachowania niezgodne z przyjętymi normami a ich źródłem jest niekorzystny wpływ środowiska wychowawczego.

GŁÓWNE RODZAJE TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

W literaturze można spotkać różne rodzaje trudności wychowawczych. Dla przykładu wymienię dwa moim zdaniem najbardziej reprezentatywne.

Z. Zaborowski/3/ wyodrębnia siedem grup owych trudności ze względu na ich zewnętrzną formę przejawiania się, oraz ich funkcję społeczną:
- konflikty, agresje, bójki
- zachowania złośliwe, dokuczanie, prześladowanie, bojkot
- zachowania nie lojalne w stosunku do kolegów, kłamstwa, intrygi
- egoizm, zachłanność, konfiskaty
- kradzieże
- zarozumiałość i elitaryzm
- zamykanie się i wycofanie.

Bardzo ciekawie problem ten przedstawia L. Bandura/4/. Analizuje on trudności wychowawcze, które są wynikiem wadliwego wychowania, czyli wychowania zbyt surowego, wychowania w oderwaniu od zadań życia pozbawionego czułości i cieplejszych uczuć. Oto główne rodzaje trudności według tego autora:
- Naruszenie dyscypliny szkolnej/ zbytnia żywość, brak opanowania, świadome przeszkadzanie, aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak obowiązkowości, lekceważący stosunek do szkoły, brak czystości i porządku, bójki, uprawianie gier hazardowych, palenie papierosów, pijaństwo.
- Ucieczki / ucieczki z lekcji, wagary, ucieczki z domu, wykradanie się bez zezwolenia na zabawy i dyskoteki.
- Świadome mijanie się z prawdą/ kłamstwa, oszustwa i wszelkiego rodzaju fałszerstwa.
- Naruszanie cudzej własności/ kradzieże, włamania, świadome i złośliwe niszczenie cudzej własności.
- Trudności natury seksualnej.

PRZYCZYNY I ŹRÓDŁA TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

Wychowawca chcący osiągnąć efekt w zwalczaniu trudności wychowawczych winien sięgnąć do czynników i mechanizmów tkwiących w wychowanku lub poza nim, które dane trudności wywołują. Znajomość przyczyn owych trudności jest ważna do ich zwalczania jak również po to, by ułatwić skuteczne zapobieganie im.

Ważną rolę w powstawaniu trudności wychowawczych stanowią czynniki środowiskowe. Warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest rodzina. Rozbicie życia rodzinnego, kłótnie i awantury między rodzicami, pijaństwo stwarzają dziecku pewne wzory zachowania społecznego, które są przez dziecko często naśladowane w kontaktach dziecka z innymi ludźmi. Dziecko pod wpływem złej atmosfery wychowawczej w domu nie liczy się z potrzebami innych kolegów, w wypadku konfliktu z nimi używa często siły fizycznej. Ponadto błędy wychowawcze rodziców takie jak: rozpieszczanie dzieci, zbyt surowe ich traktowanie, izolowanie od rówieśników, brak rozmów między rodzicami a dziećmi i wiążący się z tym brak atmosfery wzajemnego zrozumienia i zaufania- wpływają ujemnie na ich społeczne przystosowanie i współżycie w kręgu koleżeńskim.

Źródłem trudności wychowawczych bywa też przynależność i identyfikacja ucznia z grupą rówieśniczą pozaszkolną. Uczeń często identyfikuje się grupą i ocenia siebie na jej tle. Bardzo często zdarza się, że nie mogąc znaleźć akceptacji i zrozumienia wśród rówieśników stara się szukać przyjaciół w nieformalnych grupach często kolidujących z prawem. Wejście w poczet członków takiej grupy nie wymaga od dziecka większego zaangażowania. Wystarczy czasem odmienny sposób bycia, "inne" uczesanie czy ubiór, wulgarne zachowanie wyróżniające go od innych, a czasami drobna kradzież czy pobicie. Grupa wywiera silny wpływ na ucznia. Wpływ ten często jest demoralizujący. W takiej grupie uczeń uczy się pić alkohol, palić, przeklinać, zachowywać arogancko, wyzywająco. Coraz częściej dziecko w tym środowisku dziecko zaczyna sięgać po narkotyki, mieć pierwsze "różne" doświadczenia w zakresie seksu.

M. Łobocki /5/ dokonał podziału przyczyn trudności wychowawczych na:
1) przyczyny endogenne tkwiące w dziecku, na które składają się czynniki biologiczne i źle ukierunkowana aktywność własna dziecka.
2) czynniki- tkwiące w środowisku w jakim dziecko żyje. Są to czynniki tkwiące w środowisku rodzinnym i szkolnym oraz niektóre popełnione błędy natury wychowawczej. Rozpatrując przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym- należy uwzględnić wiele aspektów np.;
- sytuacja materialna rodziny- jej wskaźnikiem są między innymi: posiadanie stałej pracy przez rodziców, wysokość zarobków, wielkość mieszkania, jego urządzenie, wyposażenie. Wg Łobockiego warunki materialne wywierają niekorzystny wpływ na dziecko w sposób pośredni- tzn, że mogą powodować nieprzystosowanie społeczne tylko wtedy, gdy są źródłem nerwowej i napiętej atmosfery w domu oraz sprawiają osobistą przykrość dziecku.
- sytuacja życiowa rodziny- wynika często z jej składu osobowego i mających miejsce w rodzinie wydarzeń. Zdarza się, że sytuację życiową dziecka pogarsza choroba lub śmierć jednego z członków rodziny, która to sytuacja może doprowadzić dziecko do depresji.

Trudności wychowawcze może sprawiać dziecko najstarsze w rodzinie, które będąc jedynakiem nabyło negatywnych cech jedynactwa oraz ma trudności z pogodzeniem się z faktem, iż do rodziny przybyło młodsze dziecko, któremu rodzice muszą poświęcić teraz więcej czasu.

Podobne kłopoty mogą sprawiać dzieci pozamałżeńskie- cierpiące na niedosyt ciepła rodzinnego lub jego nadmiar.

Następną z przyczyn stanowi rodzina rozbita. W takich przypadkach dochodzi często do dezintegracji, czyli aktu poniżania i poniewierania godności osobistej rodziców nawzajem, jak również poniewierania godności osobistej dziecka. Dziecko ponadto zostaje pozbawione ciepła uczuciowego, poczucia bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej.
Najcięższym jednak problemem dla dziecka jest sytuacja przed rozwodem. Napięta atmosfera, kłótnie i awantury a nawet rękoczyny wpływają ujemnie na psychikę dziecka.

Inną grupę stanowią błędy wychowawcze rodziców znajdujące zazwyczaj wyraz w wadliwych postawach rodziców wobec dzieci:
a) postawa autokratyczna polegająca na stosowaniu wobec dziecka zbytniego rygoru, wyrażająca się w przesadnym ograniczaniu jego swobody, nie licząca się z indywidualnymi możliwościami dziecka.
b) postawa liberalna nacechowana jest pobłażliwym stosunkiem rodziców do dziecka w wyniku czego dziecko bywa nadmiernie rozpieszczane. Stosowanie tej postawy przez dłuższy czas powoduje, że dziecko skazane jest na stałą pomoc dorosłych.
c) Postawa niezdecydowana polega na braku konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem.

Wśród przyczyn tkwiących w środowisku szkolnym należy wspomnieć:
- Przyczyny organizacyjne obejmujące niedostatki systemu szkolnego takie jak zbyt przeładowane programy nauczania, podręczniki pisane przez fachowców lecz nie uwzględniające sposobu myślenia uczniów i ich zainteresowań.
- Źródłem trudności wychowawczych są także wadliwe oddziaływania wychowawcze. Staje się nimi zła ocena wychowanków polegająca na wyróżnianiu niektórych uczniów i stosowaniu wobec nich taryfy ulgowej. Z kolei uczniowie szykanowani najczęściej mszczą się na młodszych i słabszych od siebie.
- Przyczyny dydaktyczne polegające na tym, że zbyt mało uwagi przywiązuje się powyrabiania u uczniów pozytywnej motywacji uczenia się.
- Niepowodzenia w nauce szkolnej uczniów są zazwyczaj symptomem powstawania trudności wychowawczych i ich przyczyną.
- Drugoroczność- jest końcowym efektem niepowodzeń szkolnych.

Przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym wg Łobockiego zazwyczaj pogłębiają zapoczątkowany proces nieprzystosowania społecznego w środowisku rodzinnym.

Według M Choiny/6/ coraz więcej rodzin jest niewydolnych wychowawczo. Jako przyczynę autor wskazuje sytuację gospodarczo-społeczną, przemiany ustrojowe, proces restrukturyzacji polskiej gospodarki. Rodzice "gonią" za pracą i robią wszystko by utrzymać raz zdobyty etat. Odbywa się to kosztem ich nerwów, zdrowia a przede wszystkim czasu- tak potrzebnego w procesie wychowawczym. W efekcie często zdarza się, że poza wspólnym mieszkaniem niewiele tak naprawdę już ich łączy.

Innym problemem są rodziny żyjące na pograniczu nędzy i ubóstwa (często są to rodziny wielodzietne). Rodzice najpierw szukają pracy, później poddają się apatii i rezygnacji. Następnie zaczynają sięgać do kieliszka. Wstyd przed bliskimi powoduje ucieczkę w alkohol..., a dzieci albo rezygnują z szacunku dla nie szanujących się rodziców i szukają innych autorytetów, albo biorą z nich przykład i zbyt szybko poznają szarą stronę dorosłości.

Innym czynnikiem niewątpliwie wpływającym na powstawanie owych trudności są niektóre programy TV, oraz większość gier komputerowych. Zdecydowana większość gier i niektóre programy telewizyjne- to typowe przykłady okrucieństwa i przemocy. Dziecko przed ekranem zostaje niejako "wciągnięte" w wirtualną rzeczywistość, gdzie rządzi prawo pięści i okrucieństwa. Nic też dziwnego, że po kilku godzinach siedzenia przed ekranem w realnym życiu próbuje ono naśladować negatywnych bohaterów takich filmów. Zdarza się, że dziecko nie odróżnia fikcji od rzeczywistości.

Z Bandura uważa, że w większości przypadków źródłem trudności wychowawczych jest zła atmosfera wychowawcza domu i błędy wychowania rodzinnego, oraz wadliwa praca i organizacja szkoły. W swojej pracy pisze "Prawidłowe wychowanie dziecka zostaje zagrożone: 1) kiedy życie rodzinne na skutek różnych przyczyn się rozluźnia, ulega rozkładowi lub w ogóle przestaje istnieć, 2) kiedy dziecku w rodzinie brak dobrych wzorów, 3) kiedy wychowanie domowe jest wadliwe."

Podobnie jak L. Bandura uważa A. Berge. Pisze on, iż trudności wychowawcze nawet, gdy się objawiają w szkole nie zawsze biorą w niej początek, gdyż "...często są one tylko odbiciem głębszych trudności, w które zawsze wplątana jest rodzina" /7/.

Podsumowując rozważania zawarte w literaturze przedmiotu należy podkreślić, że rodzina jako grupa społeczna stanowi podstawowe i bardzo ważne środowisko wychowawcze. Autorzy zajmujący się problematyką trudności wychowawczych jednoznacznie stwierdzają, że ich źródło najczęściej tkwi w zdezorganizowanym bądź zakłóconym, zaburzonym środowisku rodzinnym, lub jest wynikiem zaniku więzi emocjonalnej bądź jej rozluźnieniu.

Powyższe spostrzeżenia znajdują swoje uzasadnienie w badaniach K Majewskiej/8/ ,która jednoznacznie stwierdziła, że trudności wychowawcze u dzieci są skutkiem braku porozumienia między rodzicami a dziećmi.

LITERATURA POMOCNICZA:
1) Z. Zaborowski "Problemy wychowania społecznego w szkole", str.141.
2) A Lewicki "Jak powstają trudności wychowawcze", str.8.
3) Z Zaborowski "Problemy wychowania społecznego w szkole", str.155-169.
4) L Bandura "Trudności wychowawcze" - Kwartalnik Pedagogiczny nr.4/10. str.172
5) M Łobocki "Trudności wychowawcze w szkole" str. 18-34
6) M Choina "Nowa Szkoła" -miesięcznik str. 26.
7) A Berge "Uczeń trudny" str.5.
8) K Majewska "Szkoła Specjalna" nr 1 str.16-28.