Pomoc państwa w europejskim prawie konkurencji
Ogólne zasady dotyczące pomocy państwowej w prawie Unii Europejskiej uregulowane są w art. 92 - 94 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (TWE). Zgodnie z postanowieniami art. 92 pomoc świadczona przez państwo członkowskie lub pochodząca z funduszy państwowych, bez względu na formę jest niezgodna z zasadami wspólnego rynku, jeżeli poprzez uprzywilejowanie określonych przedsiębiorstw lub gałęzi produkcji wypacza lub zagraża wypaczeniem konkurencji, o ile wpływa na handel między państwami członkowskimi. Pomocą państwową będą więc takie działania władz państwowych, które spowodują określone korzyści u odbiorcy, jednocześnie zaś uszczuplając zasoby państwowe. Zakaz obejmuje nie tylko pomoc świadczoną bezpośrednio przez administrację państwową, dotyczy bowiem również wsparcia udzielanego przez organy lokalne, instytucje o charakterze zarówno publicznym i prywatnym, jeżeli zostały założone dla udzielania takiej pomocy, lub też, gdy państwo odgrywa w ich działalności główną rolę. Nie ma przy tym znaczenia, czy pomoc udzielana jest na rzecz podmiotów prywatnych czy publicznych.
Zakres pojęciowy pomocy państwowej obejmuje nie tylko dotacje i subwencje, lecz również wiele innych form wspomagania ze strony państwa. Zaliczyć do nich można m.in. kredyty udzielane na preferencyjnych zasadach, zwolnienia podatkowe, obniżenia lub wyłączenia płatności na ubezpieczenia społeczne, gwarancje rządowe, nieodpłatne doradztwo, gwarancje i poręczenia kredytowe, czy tez różnego rodzaju instrumenty kapitałowe, jak np. zakup akcji.
Nie należy mylić pomocy państwowej z działaniami państwa o charakterze regulacyjnym, czy też interwencyjnym. Pierwsza kategoria obejmuje bowiem działania o skutku selektywnym, tj. skierowane do określonych podmiotów i faworyzujące ich działalność lub pewne przedsięwzięcia, natomiast druga dotyczy aktywności państwa skierowanej na wywarcie skutków o charakterze ogólnym tzn. dotyczących wszystkich podmiotów.
Jak wynika z przytoczonej powyżej definicji pomocy państwowej z punktu widzenia prawa wspólnotowego zakazana jest tylko taka pomoc, która wpływa na wymianę handlową między państwami członkowskimi. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej w pewnych sytuacjach pomoc państwa będzie dopuszczalna.
I tak z mocy prawa zgodna z regułami wspólnego rynku będzie:
pomoc o charakterze socjalnym udzielana na rzecz indywidualnych konsumentów, pod warunkiem, że nie będzie dyskryminować towarów, ze względu na ich pochodzenie,
pomoc udzielana do likwidacji szkód powstałych w wyniku katastrof przyrodniczych lub innych nadzwyczajnych zdarzeń, wyjątkowych okoliczności,
pomoc dla obszarów RFN, w szczególny sposób dotkniętych w wyniku podziału Niemiec, pod warunkiem, że jest ona wymagana dla wyrównania szkód o charakterze gospodarczym, które zaistniały w wyniku podziału.
W pewnych sytuacjach Komisja może zadecydować o uznaniu pomocy państwowej za zgodną z zasadami wspólnego rynku i tym samym dopuszczalną. Będzie tak np. gdy:
pomoc jest przyznana dla wsparcia rozwoju gospodarczego regionów, w których poziom życia jest szczególnie niski lub są one w szczególnym stopniu dotknięte bezrobociem,
pomoc udzielana jest w celu wspierana projektów we wspólnym europejskim interesie, albo też dla zapobieżenia szczególnym zaburzeniom gospodarki któregokolwiek z państw członkowskich,
pomoc przyznawana jest w celu rozwoju pewnych dziedzin gospodarki lub pewnych obszarów gospodarczych, pod warunkiem, że nie zmieni ona warunków handlu w zakresie sprzecznym z ogólnym interesem,
pomoc przyznawana dla wspierania kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego,
Zgodnie z postanowieniami art. 92 TWE szczególne kategorie dopuszczalnej pomocy państwowej mogą być przyjęte przez Radę Unii Europejskiej na wniosek Komisji. Oznacza to więc, że wyliczenie wyjątków od zakazu udzielania pomocy państwowej nie ma charakteru zamkniętego.
Istotną rolę w zakresie pomocy państwowej prawo wspólnotowe powierzyło Komisji Europejskiej. Zgodnie z postanowieniami art. 93 TWE, Komisja przy współpracy z państwami członkowskimi monitoruje systemy pomocy funkcjonujące w poszczególnych państwach. Dotyczy to pomocy przyznanej przed wejściem w życie TWE, pomocy udzielonej zgodnie z art. 92.2 oraz art. 92.3, pomocy przyznanej po uprzedniej notyfikacji Komisji Europejskiej.
W zakresie pomocy projektowanej, czyli przed jej udzieleniem istnieje obowiązek jej notyfikacji przez państwo członkowskie Komisji Europejskiej. Obowiązek ten dotyczy również projektowanej zmiany pomocy już przyznanej. Powyższa notyfikacja powinna być dokonana w odpowiednim czasie, tak by Komisja zdążyła wypowiedzieć się na temat projektu przed jego wejściem w życie. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości przyjęto regułę, że Komisja formułuje swoje uwagi w terminie dwóch miesięcy. Zgodnie z zasadą de minimis zwolnieniu od notyfikacji podlega pomoc o wartości poniżej 100 tysięcy ECU. Zasada ta stosowana jest niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa. Nie podlega jej jednakże pomoc w zakresie m.in. rolnictwa, rybołówstwa, przemysłu stoczniowego, czy też transportu.
W przypadku, gdy Komisja uzna proponowaną pomoc za niezgodną ze wspólnym rynkiem lub też napotka na poważne trudności w określeniu, czy projekt pomocy jest zgodny ze wspólnym rynkiem podejmuje decyzję o wszczęciu postępowania (etap II procedury). Ponadto, powyższa procedura będzie miała zastosowanie w stosunku do obowiązującej już pomocy, jeżeli Komisja uzna taką za niezgodną ze wspólnym rynkiem.
W stosunku do projektowanej pomocy wszczęcie postępowania ma skutek suspensywny, co oznacza, że państwo członkowskie na czas postępowania musi wstrzymać procedurę jej przyznawania. Innymi słowy pomoc taka nie może być przyznana przed końcem postępowania wszczętego przez Komisję Europejską. W pierwszym etapie procedury Komisja wydaje komunikat (publikowany we wspólnotowym dzienniku urzędowym) w którym wzywa zainteresowane strony do zajęcia stanowiska w przedmiocie projektowanej pomocy. Prawo to przysługuje zarówno państwom członkowskim, jak i obecnym i projektowanym beneficjantom pomocy oraz ich konkurentom. W wyniku przeprowadzonego postępowania Komisja może uznać pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem. Może również uznać jej dopuszczenie za niezgodne ze wspólnotowym prawem konkurencji i w takim przypadku zakazać jej udzielenia albo zalecić państwu członkowskiemu pewne modyfikacje decyzji. W zakresie pomocy już przyznanej Komisja Europejska może nakazać zwrot pomocy wraz z odsetkami. W przypadku, gdy Komisja uzna taką pomoc za dopuszczalną w świetle postanowień dotyczących wspólnego rynku może zobowiązać beneficjanta do zwrotu odsetek za okres do momentu uznania pomocy. Jedynie w wyjątkowych sytuacjach Komisja może odstąpić od obowiązku zwrotu udzielonej pomocy.
Decyzje Komisji w przedmiocie pomocy państwowej, zarówno jej dopuszczenia, jak i uznania za niezgodną z postanowieniami wspólnego rynku zgodnie z postanowieniami art.173 TWE mogą podlegać zaskarżeniu do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Przesłanką skierowania skargi do ETS może być m.in. nadużycie władzy Komisji, naruszenie prawa, czy też istotnego wymogu proceduralnego.