Uczenie się to:
1) modyfikacja zachowania się jednostki w wyniku jej dotychczasowych doświadczeń;
2) zamierzone i świadome przyswajanie wiedzy, umiejętności, nabywanie wprawy w wykonywaniu czynności.
Najważniejszą funkcją uczenia się i pamięci jest adaptacja do zmieniających się warunków środowiska.
Uczenie się to pozagenowy przekaz informacji, choć sama zdolność do uczenia się i granice tego procesu są uwarunkowane genetycznie (np. imprinting to uczenie się konkretnej czynności w ściśle określonym czasie, uczenie się przez wgląd wymaga już autorefleksji).
2 główne rodzaje uczenia się:
1. Uczenie się percepcyjne to zapoznawanie się z cechami przedmiotów, innych osobników, topografią terenu, na podstawie informacji sensorycznej. Skutkiem takiego uczenia się jest pamięć rozpoznawcza (twarzy, miejsc)
przykładem uczenia się percepcyjnego jest uczenie utajone oraz wpajanie (imprinting). Ten rodzaj uczenia się zachodzi bez wzmocnienia ; w okresie krytycznym, który trwa krótko (kilka godzin, dni, rzadziej tygodnie lub lata) zwierzę nabywa konkretną, zaplanowaną genetycznie umiejętność, np. latanie. Skutek imprintingu jest trwały i nieodwracalny. Znanym przykładem imprintingu jest wpajanie afiliacyjne, które objawia się podążaniem za obiektem ujrzanym w określonym momencie, np. u kacząt między 13 a 16 godziną po wykluciu U ssaków i człowieka wpajanie afiliacyjne związane jest z rozpoznawaniem rodzica (wygląd twarz, tętno, zapach itp.)
2. Uczenie się asocjacyjne polega na tworzeniu związków między bodźcami (np. warunkowym i bezwarunkowym), między cechami bodźców, między bodźcem a reakcją. Możliwe są następujące formy uczenia się asocjacyjnego:
Metoda prób i błędów- polega na przypadkowym wykryciu przyjemnego (przydatnego) efektu swego postępowania, a następnie na powtarzaniu przypadkowych ruchów i eliminowanie ruchów nieskutecznych. Metoda stopniowo prowadzi do utrwalania tych ruchów (działań), które prowadzą do właściwego efektu.
Uczenie się przez wgląd: polega na przeorganizowaniu poprzedniego doświadczenia, znalezieniu wspólnych cech dla nowej i starej sytuacji, oraz przewidywaniu na tej podstawie skutków własnych działań i projektowaniu (planowaniu) właściwych działań.
Uczenie się przez naśladowanie: jest to przejęcie cudzego zachowania. Choć wydaje się, że to rodzaj uczenia zarezerwowany dla ludzi (dzieci uczą się od rodziców, rówieśników, nauczycieli), to wykryto, że np. koty łatwiej wykonują zadania, jeśli przedtem miały możliwość obserwować innego kota przy tym zadaniu; u szympansów z kolei obserwowano wiele przypadków uczenia się dzieci od starych osobników (najczęściej od samic).
Przykładem uczenia się asocjacyjnego jest warunkowanie
2 rodzaje warunkowania: klasyczne (Pawłow) i instrumentalne (Thondrike'a)
Warunkowanie klasyczne pozwala użyć praktycznie dowolnego bodźca obojętnego (warunkowego), i po skojarzeniu go z bodźcem bezwarunkowym (wywołującym wrodzoną reakcję ruchową lub fizjologiczną), wywoływać tę reakcję tylko przy pomocy bodźca warunkowego.
zachowanie psa, który śliniąc się na widok (zapach) jedzenia (reakcja bezwarunkowa), zaczął po jakimś czasie ślinić się na dźwięk dzwonka. Stało się tak, gdyż przed każdym podaniem jedzenia włączano na krótko dzwonek. Pies skojarzył współwystępowanie dwóch elementów (jedzenie i dzwonek) oraz ich następstwo czasowe (najpierw dzwonek, potem jedzenie).
Warunkowanie instrumentalne polega na tym, że określone zachowania są nagradzane lub karane. Nagrodą może być pokarm, głaskanie zwierzęcia, karą - ból, wywołany np. uderzeniem prądem. Zachowania nagradzane utrwalają się i występują częściej, zachowania karane występują coraz rzadziej, aż w końcu zanikają.
Wygaszanie reakcji warunkowych odbywa się poprzez
brak wzmocnienia
dołączenie do bodźca warunkowego innego, nowego bodźca warunkowego, zaprzestanie eksponowania bodźca warunkowego
Bardzo trudno jest wygasić tzw. wyuczoną bezradność oraz wszelkie reakcje unikania.
Reakcje unikania powstają, kiedy zwierzę uczy się, jak rozpoznać nadciąganie nieprzyjemnego bodźca i jak go uniknąć. Np. pies postawiony w klatce, przedzielonej niską ścianką na 2 części, uczy się, że po bodźcu obojętnym, np. mrugnięciu światła, nastąpi uderzenie prądem, i że można go uniknąć przeskakując przez ściankę do drugiej części klatki. Po zaprzestaniu uderzeń prądem pies i tak skacze na drugą stronę klatki po każdym mrugnięciu światła i dlatego nie może przekonać się, że uderzenie prądem już nie jest następstwem mrugnięcia.
Wyuczona bezradność: powstaje ona wtedy, gdy zwierzę uczy się, że nie ma możliwości ucieczki przed nieprzyjemnym bodźcem.
Np. jeżeli będąc w klatce dostaje uderzenia prądem, a z klatki tej nie ma ucieczki, to w nowej wersji doświadczenia, kiedy z klatki można wyskoczyć do bezpiecznego rejonu, zwierzę nie podejmuje takich prób, tylko pokornie znosi wszystkie uderzenia prądem. "Pokazywanie" psu, że od bólu można uciec nie daje rezultatu: nawet po 200 próbach doświadczenia w nowej wersji (kiedy z klatki jest ucieczka) zwierzę nie uczy się, jak uniknąć bólu, mimo że w doświadczeniach kontrolnych (kiedy od początku zwierzę może przeskoczyć do bezpiecznego miejsca) wystarczy kilka prób aby pies nauczył się przeskakiwać przez ściankę.
Zjawisko wyuczonej bezradności jest pojęciem wykraczającym poza biologię: wydaje się, że ludzie, którzy wielokrotnie na początku doświadczą porażki, uczą się że nie mogą odnieść sukcesu i potem mimo sprzyjających okoliczności nie podejmują prób lub rezygnują po pierwszej porażce. Jeżeli ta reakcja zgeneralizuje się, stają się stałymi klientami ośrodków opieki społecznej, i wykazują kompletną bezradność w wielu dziedzinach życia.
Uczenie się utajone (ang. latent learning), skojarzenia wyuczone dzięki doświadczeniom czy obserwacji, w czasie której nie występuje żadna zmiana w zachowaniu zewnętrznym.
Jest to uczenie, które z początku nie ujawnia się w zachowaniu, a które polega jedynie na utworzeniu mapy poznawczej danego zachowania. (eksperyment ze szczurami w labiryncie Tolmana)
Uczenie się społeczne, zamierzone lub mimowolne uczenie się określonych postaw, zachowań, czynności przez obserwację i naśladowanie zachowań innych ludzi, pełniących funkcję wzorców (modeli); odgrywa ważną rolę w okresie dzieciństwa.
Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury wskazuje na różnice pomiędzy uczeniem się (przyswajaniem wiedzy) a wykonaniem (obserwowalnym zachowaniem). Zgodnie z tą teorią znaczna część uczenia się zachodzi poprzez obserwowanie innych ludzi.
Według Bandury większość tego, czego ludzie się uczą jest efektem obserwowania innych ludzi i zapamiętywaniu ich zachowania. Znacznej części swego zachowania ludzie uczą się poprzez obserwację i modelowanie. Obserwując innych, zdobywają pojęcie, jak wykonuje się dane czynności, aby później skorzystać z zakodowanych wówczas informacji jako wskazówek do działania.
Ponieważ ludzie mogą nauczyć się zachowania z przykładów, przynajmniej w zbliżonej formie, wcześniej jeszcze nim przyjdzie im zachowanie takie przejawić, zaoszczędzone im są niepotrzebne pomyłki.