Maska według słownika psychologicznego oznacza podobiznę twarzy ludzkiej lub mordy zwierzęcia, nakładane przez uczestników zabaw, aktorów. Przenośnie termin maska oznacza „pozorowane zachowanie dla ukrycia własnych stanów czy postaw”.
Maska jest kategorią niezwykle obszerną znaczeniowo, pozostaje w związkach ze sferą obecnych w życiu człowieka wartości. Ronald Laing przedstawia rozważania dotyczące pozorów i uników, do jakich osoby z różnych względów uciekają się w swoim życiu. Aby stwarzać pozory i wykonywać uniki potrzebna jest maska. Autor ten uważa, że wszyscy posiadamy psychiczną reprezentację maski, która jest tajemnicza, mglista i trudna do zwerbalizowania.
Główną i zarazem najważniejszą trudnością w obrębie problematyki maski jest trudność zdefiniowania jej, ponieważ nikt jeszcze nie przedstawił jej definicji. Sformułowanie definicji pozwoliłoby na usystematyzowanie twierdzeń, które jej dotyczą ale również pomogłoby zidentyfikować problematykę maski w koncepcjach, gdzie termin maski się nie pojawia.
Zainteresowanie problematyką maski można spotkać we wszystkich naukach, które dążą do opisu i wyjaśnienia struktury, aktywności i kondycji człowieka, a także w teoretyczno - praktycznych dziedzinach, które koncentrują swoje działania na modyfikowaniu sposobu doświadczania i zachowania osób. Problematyka maski występuje w różnych kontekstach - „od antropologii kulturowej badającej materialne formy masek, ich zastosowanie, znaczenie oraz możliwą genezę, poprzez filozoficzne koncepcje, od renesansu rozważające problematykę maski, socjologiczne opisy zachowań instrumentalnych, mających doprowadzić do określonych reakcji, po psychologię osobowości, w ramach której dokonuje się funkcjonalnego opisu maski, kliniczną, upatrującą w masce przyczyn wielu zaburzeń funkcjonowania oraz wykorzystującą ją do diagnozy i terapii, wreszcie dziedziny psychologii społecznej, zajmujące się teorią i praktyką kreowania takich masek, które doprowadziłyby ich odbiorców do pożądanych z punktu widzenia nabywcy zachowań”.
Najprostszy podział różnych rodzajów masek opiera się na odmienności masek przyjmujących konkretny, materialny kształt, od takich, których ekspresja oparta jest na symbolach.
Próba zdefiniowania maski jako kategorii psychologicznej, określa ją jako zachowanie człowieka, które w tym samym czasie pozostaje w pewnym stosunku do jego indywidualnej rzeczywistości psychicznej oraz do środowiskowych wymagań reprezentowanych w kulturowo - społecznych wzorcach działania i modelach życia. Definicja ta pozwala na dowolność przyczyn i motywów nakładania maski.
Maska może nie zupełnie w pełni wyrażać indywidualne właściwości osoby, być jedynie częściową, stosowną do sytuacji siłą wyrazu specyficznej dla niej rzeczywistości, pełnić funkcje analogiczne do persony w teatrze antycznym - przedstawiając zachowanie najbardziej charakterystyczne cechy jednostki. Maska może być nieuświadomiona, w której rzeczywistość nosiciela maski będzie określana odruchowo przejmowanymi z otoczenia wzorcami. Maskę można nakładać aby osiągnąć konkretne cele, natomiast intencje używania jej mogą być różne. Można ją wykorzystać aby ukryć swoje wybrane cechy, postawy, odczucia, myśli, można również za jej pomocą prezentować siebie w niezgodny ze stanem faktycznym sposób i rozmyślnie wprowadzać innych w błąd.
Maskę podobnie jak tożsamość powinno się badać pod względem dwóch względów: kulturowo - społecznym i indywidualnym. Oba wymienione wymiary maski są ze sobą ściśle powiązane.
W psychologii wyróżnia się trzy sposoby rozumienia problematyki maski: neutralny, instrumentalny i w perspektywie zaburzeń funkcjonowania człowieka. Na podstawie ujęcia neutralnego aspekty maski: kulturalno - społeczne i indywidualne są analizowane jako zastany element ludzkiej rzeczywistości, którego pochodzenie, znaczenie i funkcjonalność należy podporządkować ustaleniom dotyczącym struktury, doświadczenia i zachowania człowieka. W perspektywie zaburzeń funkcjonowania człowieka wymiar kulturowo - społeczny jest rozważany jako potencjalne źródło patologii, które niosą ze sobą wiele zagrożeń, zdobywają realny kształt w zakłóceniach zdolności radzenia sobie osób w rzeczywistości oraz w patogennym charakterze subiektywnego aspektu maski. W ramach instrumentalnego traktowania maski wykorzystuje się wiedzę o jej wymiarach, stworzoną w obszarze ujęcia neutralnego, oraz ogólną znajomość struktury i funkcjonowania człowieka jako pozostającego w relacjach ze światem społecznym. Dla tej koncepcji cechą charakterystyczną jest skupienie na możliwościach wykorzystania maski - zwłaszcza wymiaru kulturowo - społecznego - w celu wywarcia wpływu na psychiczną rzeczywistość i zachowanie osób.
Jako podstawa teorii Freuda stanowi teza o konieczności kulturowego dyscyplinowania natury człowieka. W teorii psychoanalitycznej osobowość jest rozumiana jako przestrzenna struktura, zbudowana z trzech elementów:
Id - jest to wewnętrzna siła obdarzająca nas energią, sterowaną przez instynkty, pozostająca poza zasięgiem świadomości i wzbudzana głównie przez popęd seksualny i popęd agresji.
Ego - jest to świadome ja, kierujące się wymogami rzeczywistości, powstaje na skutek napięcia między pomiędzy popędami id a zahamowaniami superego.
Superego - rozwija się w odpowiedzi na rodzicielskie pouczenia, można by je nazwać „sumieniem”. Kluczowym zadaniem jest hamowanie impulsów id.
Carl Gustaw Jung przyznał masce rolę integralnego elementu osobowości, a także określił jej miejsce i znaczenie w swojej koncepcji rozwoju człowieka. Autor ten łączy myślenie przyczynowe z teologicznym, co zatwierdza kolejną rozbieżność od teorii Freuda. Teoria Junga wyróżnia się spójną antropologią oraz założeniem o istnieniu jaźni zbiorowej, ukształtowanej na podstawie doświadczeń przodków ludzi żyjących współcześnie. Jaźń człowieka współczesnego pochodzi z dziejów dawnych pokoleń, mieści w sobie ich dziedzictwo. Teoria ta w swoim składzie zawiera zakres zjawisk, również fenomen maski rozpatruje w sposób wszechstronny. Opisuje pochodzenie maski, tłumaczy indywidualną i społeczną funkcjonalność zamaskowania, zawiera także opis osobowego wymiaru maski i jej uwarunkowań kulturowych. Zgodnie z tą teorią w skład psychiki wchodzą współdziałające ze sobą struktury. Ego jest częścią osobowości będąca podmiotem wszystkich świadomych aktów jaźni - wspomnień, myśli, odczuć, jest również odpowiedzialne za osobowe poczucie jedności i ciągłości. Niewiadomość indywidualna, która sąsiaduje z ego zawiera pierwotnie świadome dostępne ego treści związane z doświadczeniami jednostki.
Maska ujmowana w kategorii patologii jest dziedziną psychologii klinicznej i psychiatrii, gdzie nauki te koncentrują się na opisie i ustaleniu pochodzenia różnych form zaburzeń funkcjonowania osób.
LITERATURA:
Gałdowa A., Tożsamość człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Sutton C., Psychologia dla pracowników socjalnych, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
Szewczuk W., Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, hasło: maska, s. 145.
A. Gałdowa, Tożsamość człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 72 - 73.