Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia Kultury
Socjologiczne ujęcie kultury
Wokół pojęcia kultury: problemy definicyjne i problemy z wyłonieniem obszaru zainteresowań.
Pojęcie kultury: Clyde Kluckhohn: (1) całościowy wyraz życia danego ludu; (2) „społeczne dziedzictwo, które jednostka przejmuje od swojej grupy”; (3) sposób myślenia, odczuwania i wierzenia; (4) „wyabstrahowane regularności zachowania”; (5) „zmagazynowany zasób zsumowanej wiedzy”,(6) „wyuczone zachowanie” (7) „zestaw technik dostosowywania się zarówno do środowiska zewnętrznego, jak i innych ludzi”
Zespół cech uznanych za wspólne: a. Kultura jest cechą społeczeństwa, a nie jednostki. b. Kulturą ma charakter wyuczony: kulturą jest wszystko czego uczymy się w trakcie swojego życia. c. Kultura ma charakter przekazu międzypokoleniowego „jest społecznym dziedzictwem członków społeczeństwa”. d. Kultura ma charakter obiektywny w tym sensie, że już zawsze jakąś jej postać zastajemy, jest podzielana nie tylko przez nas, ale także przez innych; oddziaływuje na nas w formie presji, przymusu (Durkheim), ale też ma charakter umożliwiający (Giddens).
2. Inne istotne problemy związane z pojęciem kultury:
Różnorodność kultur
Aspekty międzykulturowy; różnice pomiędzy społeczeństwami dotyczące norm, zwyczajów, kultury materialnej itd., itp.
Aspekt wewnętrzkulturowy (kultura dominująca, subkultura, kontrkultura i kultura alternatywna)
Rozróżnienie aspektu idealnego (normy kulturowe mają charakter idealny, rzeczywiste zachowania odbiegają od tych ideałów; nie należy zatem mylić norm z zachowaniami: normy „należy być wiernym swojej prawowitej małżonce” z rzeczywistą wiernością)
Kultura jako opresja i przymus (Freud, Bourdieu) czy też kultura jako forma ekspresji i emancypacji (Giddens, szkoła frankfurcka)
Obszary regulacji kulturowej: normatywny wartości i normy - zwyczaj, obyczaj - zdrada małżeńska i społeczny ostracyzm wobec zdrady, tabu, prawo - rodzaj sankcji; symboliczny (wiedza i przekonania; znaki, symbole, język, gesty) materialny (namacalne wytwory jakiejś grupy: urządzenia, stroje, wyroby)
Kultura a natura (problem z socjobiologią Edwarda Wilsona i instynktami opiekuńczymi)
Kultura a cywilizacja
Problemy ze statusem poznawczym kultury i sposobami jej badania
A. „Kultura to jest to, co ludzie myślą, robią, posiadają”. Prawda, ale co to właściwie znaczy? Jak funkcjonuje kultura? Oto cztery przykłady:
Zacznijmy od sfery z pozoru materialnej. Zatrzymajmy się nad znaczkiem Matki Boskiej w klapie Wałęsy. Czy ów znaczek jest elementem kultury? Sam w sobie nie - jest zwykłym, pomalowanym kawałkiem blaszki czy plastiku, kulturą jest kontekst, dzięki któremu fakt noszenia przez Wałęsę takiego znaczka staje się zrozumiały. A może się stać zrozumiały (nie: aprobowany) nawet dla kogoś obcego jeśli zrozumiemy, kim jest kobieta widniejąca na tym znaczku, jakie znaczenie ma dla Polaków i jakie miała w czasach kiedy powstawała Solidarność, co znaczy zawierzenie Matce Boskiej swej przyszłości w polskiej kulturze, dlaczego dla osobistego życia Wałęsy matka Boska jest tak ważna, itd., itp. Znaczek pełni rolę symbolu, nośnika znaczenia, którym sam nie jest, ale to znaczenie zrozumiałe jest w kontekście innych wartości i symboli.
Drugi przykład to gest opisany przez Goodmana („Wstęp do socjologii”): ten sam gest - układ palców wskazującego i kciuka w kształcie kółka w Ameryce oznacza, że wszystko w porządku, we Francji - „Jesteś zerem”, a w Grecji „masz ochotę na seks?” A zatem tym co wyznacza jego rozumienie jest kontekst w którym występuje i jest rozumiany.
Trzeci przykład; czy wartość życia ludzkiego jest wartością samą w sobie, autoteliczną? Wielu autorów (Kłoskowska, Ossowska) tak uważa, ale zastanówmy się nad nią jako wartością w kontekście. Zacznijmy od pytania jak to możliwe, że te same środowiska polityczne, które są przeciwko aborcji są jednocześnie za karą śmierci. Nie da się zrozumieć tego typu postawy w oparciu o substancjalne rozumienie wartości, czyli traktowanie życia ludzkiego jako wartości samej w sobie. Można ją natomiast zrozumieć w kontekście innych znaczeń i wartości. Sprzeciw wobec aborcji funkcjonuje w kontekście religijnym, encyklik Jana Pawła II i nauki Kościoła. Poparcie dla kary śmierci funkcjonuje w kontekście przestępczości, zwłaszcza spektakularnych zabójstw dokonywanych przez nieletnich i wzrostem poczucia zagrożenia w społeczeństwie. Ale można poszerzyć kontekst rozumienia tej pozornej sprzeczności i ująć obie postawy na tym samym kontinuum rozumienia problemu winy: dziecko nienarodzone jako istota absolutnie niewinna, morderca jako istota absolutnie winna. Tak więc wartość życia ludzkiego ujmujemy w kontekście jego naznaczenia winą. Odwoływanie się tutaj do substancjalnie pojmowanej normy nie zabijaj - nie ma większego sensu! Już Maria Ossowska („Normy moralne”) miała problemy z wyjątkami od wielu norm, nawet tej, zdawałoby się, podstawowej.
Czwarty przykład przykład: brat i ojciec zabijają w Turcji dziewczynę, która została wcześniej zgwałcona i której udało się wydostać z rąk gwałciciela i zbiec do rodziny. Samo zachowanie nie ma nic wspólnego ani z uczuciami tych ludzi, w końcu nie obwiniamy ich o krańcową nieczułość, stoi też w krańcowej sprzeczności z naszymi wyobrażeniami o uczuciach rodzinnych (nie pytamy więc o uczucia ojca i brata). Ale to zachowanie zrozumiemy jeśli odwołamy się do kontekstu społeczeństwa islamskiego, reguł które tym społeczeństwem rządzą i sposobu rozumienia przez nich sytuacji, która się wydarzyła; dziewczyna została pohańbiona, a fakt jej pohańbienia okrył hańbą jej rodzinę - jedynym sposobem aby zmyć hańbę z całej wspólnoty rodzinnej i móc na nowo funkcjonować w tamtej społeczności było zlikwidować nośnik owej hańby, czyli zabić dziewczynę. W przeciwnym wypadku mogłoby dojść do ostracyzmu środowiskowego tej rodziny, który odbiłby się na wszystkich jej członkach. W tym wypadku dobro indywidualne musiało ustąpić przed dobrem grupy. Możemy tego nie aprobować, ale na pewno jesteśmy w stanie to zrozumieć.
Różne paradygmaty myślenia o kulturze
Kultura urzeczowiona: jako samowystarczalna, ponadorganiczna całość, mająca swe własne siły i cele (owe fakty społeczne Durkheima). Np. kultura polska i duch Norwida oraz Wyspiańskiego, kultura jako coś głębinowego, jako zestaw wartości i norm ponadczasowych, w każdym razie długowiecznych: polski charakter narodowy, kultura amerykańska, azjatyckie wartości! Ale jak wyjaśnić jej różnorodność, jej kontekstowość (te same wartości rozmaicie interpretowane w różnych kulturach i w tej samej kulturze: patriotyzm i jego rozumienia, wartość pracy u młodzieży i przykład z bogactwem). Dążenie do sukcesu, ale każdy rozumie ów sukces różnie.
Kultura jako wzorzec zachowań w danej społeczności: utrwalony sposób postępowania (redukcjonizm), czysta forma;
Kultura w sercach i umysłach ludzi (kultura to wszystko, co ludzie myślą i czują) - jak w takim razie wmyśleć się i wczuć w kategorie tubylców? Pomysł z empatią już dawno został skompromitowany. Jesteśmy zatem skazani na etnocentryzm, czy też jakieś „równoległe” do tubylczych pojęcia?
Antropologia interpretatywna (Cytat z Geertza: „Kultura nie jest siłą, czymś, czemu można przypisać społeczne wydarzenia, zachowania, instytucje czy procesy: jest raczej kontekstem, czymś, w obrębie czego można je w sposób zrozumiały, tj. gęsto opisać. Gęsty opis zawiera obok relacji z tego, co się dzieje, interpretację tego co się dzieje, interpretację na wielu poziomach, także na poziomie naszej kultury. Kultura jest publiczna, ponieważ taki ma charakter i nie wolno mylić jej ani z nastrojami, ani z wytworami ani z czynnościami. Sprawa o którą należy spytać w przypadku parodii puszczania oka czy udawanego napadu na owce nie wiąże się z ich ontologicznym statusem. Jest on taki sam jak skał z jednej strony a marzeń z drugiej: są one wszystkie rzeczami z tego świata. Tym, o co należy zapytać, jest ich znaczenie: cóż to jest - kpina czy wyzwanie, ironia czy gniew, snobizm czy duma - co przez te znaczenia lub za ich pośrednictwem zostaje powiedziane.”
Nie można mylić relatywizmu kulturowego (różne interpretacje wartości w różnych kontekstach kulturowych), z relatywizmem moralnym: wszystko jest tak samo dozwolone i równoważne! Fakt masowego zabijania dziewczynek w Chinach nie może być traktowany jako przykład amoralności, czy też dowód na to, że norma „nie zabijaj” nie obowiązuje w Chinach, ale trzeba ten fakt zrozumieć jako efekt swoistego kontekstu kulturowego, na który składa się m.in. polityka państwa i system dziedziczenia. Co oczywiście nie oznacza, że z punktu widzenia wartości naszej kultury możemy przejść nad tym faktem do porządku dziennego. Co innego rozumieć, co innego akceptować!
Kultura a socjologia
Społeczny charakter kultury: kultura ma społeczne źródła, jest wytworem grup i zbiorowości, ale nie jest po prostu systemem społecznym; system społeczny to różnego typu więzi (polityczne, funkcjonalne, pokrewieństwa, współpracy), które łączą ludzi w określone społeczności, natomiast kultura to sposób, forma realizacji tych powiązań.
Zróżnicowanie kulturowe - z czego się bierze, jak porównywać kultury: tych form jest nieskończenie wiele, ale są też wewnętrznie zróżnicowane i zmienne, natomiast tym, co niezmienne jest ciągły dyskurs nad nimi, ciągłe ustanawianie rzeczywistości. Problem jest taki: czy etnocentryzm czy relatywizm kulturowy, czy też dyskurs!
Jakie istnieją społeczne mechanizmy przekazu kulturowego: Socjalizacja: role, dyspozycje ale też nieudana socjalizacja!; (1) wzory osobowe jako pewne wskazywane modele pożądanych cech, ale też zanik wzorów osobowych (2) świadomość społeczna, jako pewne ramy interpretacji wydarzeń (język, opinia publiczna) Socjalizacja i wzory osobowe; są one przekazywane z pokolenia na pokolenie, ale też wytwarzane, zmieniają się i zanikają, bo zmienia się kontekst w jakim funkcjonują: badania nad młodzieżą i zanik autorytetów!