Arkadia/Raj
Arkadia/Raj - W starożytnej Grecji lesista kraina w środkowej części Peloponezu. Otoczona górami, o łagodnym, przyjaznym klimacie, zamieszkała przez lud trudniący się pasterstwem i uprawą żyznej, wydającej bogate plony ziemi. Taki wizerunek Arkadii przedstawił Wergiliusz w „Bukolikach" - jako krainy prostoty, szczęśliwości, spokoju, ładu i harmonii. Stała się ona symbolem idealnego świata. Mit Arkadii był wyrazem tęsknoty za rzeczywistością szczęśliwą, wolną od konfliktów, zagrożeń, za światem opartym na porządku naturalnym. Por. Arkadia - park romantyczno-sentymentalny założony przez ks. Helenę Radziwiłłową niedaleko Nieborowa.
Biblia - Odpowiednikiem Arkadii jest Ogród Eden (Raj - Ks. Rodzaju 2,8-14). Jest to miejsce pobytu pierwszych ludzi. Kraina żyzna, otoczona czterema rzekami, identyfikowana później z Mezopotamią. W Raju rosły piękne drzewa o dorodnych jadalnych owocach, człowiek nie musiał więc uprawiać ziemi, aby dostatnio żyć. W centralnym miejscu Edenu rosło drzewo życia i drzewo wiadomości dobrego i złego. Panowała tam harmonia między człowiekiem a naturą, Bóg przechadzał się między drzewami ogrodu, toteż ludzie mogli z nim obcować na co dzień i czuli się szczęśliwi.
W Nowym Testamencie - Apokalipsa 21,2 - nowe Jeruzalem, miasto święte, niebiańskie, symbol triumfu Dobra i Piękna.
W późniejszym rozumieniu: 1) synonim nieba, gdzie aniołowie i ludzie zbawieni mieli zażywać wiecznej szczęśliwości; 2) miejsce piękne, wymarzo-
ne, rozkoszne, szczęśliwe, bez śmierci i chorób. Wielu podróżników umieszczało raj ziemski na wyspach Pacyfiku lub Oceanu Indyjskiego.
Horacy „Beatus Ule qui procul nego-tiis" (epoda II) - Pokazane jest tu życie z dala od miast, w zgodzie z naturą; człowiek, zarówno rytmem pracy, jak i sposobem korzystania z uciech życia, dopasowuje się do rytmu przyrody, np. wiosną pędy bujnej winorośli żeni z pniem topoli, latem odpoczywa wśród bujnych traw, strzyże wełniste owce, jesienią rwie purpurowe i wonne kiście winogron ł słucha śpiewu ptaków, zaś zimą z rozkoszą oddaje się polowaniu. W jego pracach wspiera go żona, która służy mu radą i pomocą. Dba też o to, aby bez zbytku stoi byl pełny i gotowy, a wszystkie na nim produkty: soczyste, świeże, zdrowe, wonne.
Dante Alighieri „Boska Komedia" -
Trzecim królestwem, przez które wędruje Dante w towarzystwie Beatrycze, a potem Bernarda z Clairvaux, jest Raj. Tu został on umieszczony na poszczególnych planetach (np. Jowisz, Mars), a cała rzeczywistość została zdematerializowana. Piękno Raju polega na grze dźwięków i barw. W przeciwieństwie do Piekła w obrazie Raju przeważają kolory jasne, świetliste. Dante rozmawia ze spotkanymi postaciami, które zapewniają go, że czują się szczęśliwe. I tak np. na Słońcu przebywają mędrcy - św. Tomasz z Akwinu, król Salomon, zaś w dziewiątym niebie wędrowiec spotyka aniołów. Celem jego wędrówki jest spojrzenie na boskie oblicze, co osiąga. Istotą Raju jest połączenie: światłości, radości, miłości i dobra.
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego" - Życie ziemianina pokazane jest arkadyjsko: zgodnie z rytmem natury, harmonijnie, bezpiecznie. Praca nie jest wysiłkiem, lecz przyjemnością (grządki pokopać (...), z rozkoszą nasiać ziólek). Wielką radość sprawia też samo obcowanie z przyrodą, a także korzystanie z jej darów (ogóreczki, rzodkiewki, sałatki). Panuje tu w rodzinie zgoda i harmonia - gospodarz przechadza się po sadzie z żoną i czeladką.
J. Kochanowski „Na dom w Czarno-lesie" - Przyjemnością jest poprzestanie na małym (inszy niechaj palące mar-morowe mają). Podmiot liryczny wiersza zwraca się z prośbą do Boga o opiekę, błogosławieństwo, zdrowie, możli-; wość zachowania czystego sumienia,: ludzką życzliwość i pogodną starość. Na harmonii tych elementów polega arkadyjska wizja życia.
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce" (pieśń Panny XII) - W ogromnym stopniu inspirowana U epodą Horacego. Życie na wsi spokojnej, wsi wesolej przeciwstawione zostało życiu dworzanina i żeglarza. Podstawą szczęścia jest świadomość posiadania własnego miejsca na ziemi, jedność z naturą, która jest człowiekowi życzliwa i przychylna. Tu praca nie męczy, a plony z niej są obfite (jemu sady obradzają, jemu pszczoły miód dawają). Na ar-; kadyjskość życia na wsi składają się również obrazy grających na fujarkach pasterzy i tańczących faunów.
F. Karpiński „Laura i Filon" - Miejscem spotkania bohaterów jest zagajnik za wsią. Natura sprzyja tu ludziom: psy się uśpify, malinowy chrośniak ma być miejscem czułego spotkania, skryje kochanków, którzy jedząc zebrane przez Laurę pachnące maliny, będą wyznawali sobie miłość. Nawet chwilowa kłótnia zakochanych nie jest tu groźna - wzmaga jedynie ich uczucia.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Arkadyjsko został tu przedstawiony kraj lat dziecinnych, opuszczona ojczyzna jest idealizowana z powodu niemożliwości powrotu: on zawsze zostanie święty i czysty jak pierwsze kochanie. W Soplicowie każdy czuje się bezpiecznie, zna swoje miejsce zarówno w czasie posiłków, jak też w grupie powracających ze spaceru. Tu strzeże się tradycji, która daje poczucie bezpieczeństwa, przynależności, trwania i ciągłości. W Soplicowie ludzie żyją zgodnie z prawami natury: gdy Bóg jako główny gospodarz każe słońcu zachodzić, schodzą także z pola robotnicy, by nie sprzeciwiać się prawom boskim. W sposobie opisu przyrody przeważają barwy (np. Inwokacja, matecznik, ogródek Zosi), występuje mnóstwo metafor, personifikacji i wyrazów dźwiękonaślado-wczych. Stwarza to wrażenie baśniowo-ści tego świata.
E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" -
1) Na Soplicowie wzorowany jest dworek w Korczynie. Tu, co prawda, nie jest już tak radośnie, ale mieszkańcy czują się bezpieczni i pewni, bo na straży tej oazy spokoju stoi Benedykt - dobry gospodarz, człowiek niezwykle pracowity, uczciwy, szlachetny, który łata wszystkie dziury w płocie i dba o to, aby wszyscy wszystko mieli. On sam przez bliski związek z naturą pokazany jest jako człowiek silny, odporny, zdrowy. Szczęście zapewnia mu praca na roli, z której korzystają wszyscy domownicy i goście Korczyna. 2) Arkadyjsko (czasem baśniowo) pokazany został zaścianek bohatyrowieki. Panuje tu ład i porządek, zwraca uwagę harmonia elementów tego świata: mężczyźni orzą ziemię, kobiety pracują w polu lub Przydomowym ogródku warzywnym, dziewczęta zrywają owoce (wiśnie) w sadach, starzy siedzą na ławeczkach i gwarzą. Choć powieść miała być apoteozą pracy, tu jednak nie jest ona dla człowieka uciążliwością. Janek mówi: dla mnie mórg zaorać, to jak dla panienki na spacer pójść. Anzelm pokazuje Justynie swój prawie rajski ogród, gdzie jest obfitość wszelkich drzew, własnoręcznie zasadzonych i pieczołowicie pielęgnowanych.
B. Prus „Lalka" - Posiadłość prezeso-wej Zasławskiej (Zasławek) jest oazą swojskości, piękna, spokoju i szczęścia. Jest to miejsce oddalone od wszelkiej cywilizacji, więc nie skażone jej skutkami. Tu jakby zatrzymał się czas. Budowa cukrowni wydaje się groźna dla tego raju na ziemi. Zasławek otoczony jest bujnymi lasami, obfitującymi w grzyby i jagody, zachęcającymi do przejażdżek, spacerów i rozmów na łonie natury. Nie bez powodu Wokulski tu będzie się czuł naprawdę szczęśliwy.
W okresie modernizmu powstała moda na tzw. „sztuczne raje" (nazwa pochodzi od tytułu zbioru esejów Ch. Baudelai-re'az 1860 r. pt. „Sztuczne raje"). Były one ucieczką od okrutnej rzeczywistości i bólu istnienia, np. w: Nirwanę, śmierć, erotyzm, upojenie narkotyczne i alkoholowe. Por. np. A. Rimbaud „Statek pijany" - pełne morze symbolizuje tu marzenie o absolutnej wolności, niczym nie skrępowaną twórczość, całkowite zerwanie z rzeczywistością; podobnie S. Mallarme „Wiatr morski"; K. Przerwa--Tetmajer „Hymn do Nirwany", gdzie Nirwana jest bóstwem, mogącym zapewnić szczęście w postaci niebytu; S. Korab-Brzozowski „O, przyjdź" -utwór - modlitwa o śmierć, która tu została przedstawiona jako piękna i długo oczekiwana kobieta. Por.: ucieczka.
Dla Skamandrytów w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości rajem było po prostu życie, fakt istnienia, proste codzienne zdarzenia (np. spacer ulicą, widok pięknych kobiet, przejażdżka tramwajem, smak winogron, zapach rwanego bzu). Por. np. Wierzyński „Filozofia" - utwór rozpoczyna się od słów: dziś drugi raz się urodzilem, sylabizują a, be, ce. Życie jest barwne, piękne i pociągające; „Manifest szalony", gdzie świat się zamienił w kolosalną szopę i wszystko chodzi do góry nogami, „I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć" - najlepsze i najszczęśliwsze życie wiedzie się bez problematów i żadnego ale. Należy cieszyć się dniem, śmiać się i młodnieć z każdą chwilą; Tuwim „Wiosna" - gdzie z powodu połączenia młodości, radości, śmiechu i miłości oraz wina można oszaleć z radości, „Do krytyków" - zachwyt nad codziennością, w której największą radość sprawia jazda tramwajem (zagarniam zachwytem ramienia, a drzewa w porywie natchnienia szaleją wiosenną wonią); „Rzuciłbym to wszystko" - Kutno, Sieradz lub Rawa jest tu synonimem miejsca arkadyjskiego, gdzie panuje wieczna szczęśliwość, gdzie jest ciepło, ciasno, ale miło, dużo by się spało, często by się piło. Jest to miejsce swojskie, gdzie koguty rano pieją w opłotkach, sąsiedzi są życzliwi, a u boku - ukochana kobieta (nic by ś nie odrzekła moja kochana, słuchałabyś wichru w kominie do rana).
S. Żeromski „Przedwiośnie" - Podobnie jak Soplicowo i Korczyn w pełni arkadyjsko pokazana została Nawłoć. Mieszkańcy żyją z daleka od zgiełku miast i wielkiej historii. Nie są zbyt bogaci, ale za to szczęśliwi. Wystarczy przyjrzeć się posiłkom: potrawy nie są specjalnie wyszukane, ale jest ich obfitość i są niezwykle smakowite (zdrobnienia!). Na stole znajdują się zawsze różne gatunki serów, bułki, miód, kon-j fitury, kawa ze śmietanką. Rytm życia jest leniwy: czas upływa od
posiłku do spaceru i od rozmowy do następnego posiłku. W Nawłoci panuje atmosferą serdeczności, życzliwości i pogody. Na-i wet służbę traktuje się jak rodzinę (Ma-j ciejunio, Wojciunio). Taki jest obraz życia ziemiaństwa.
J.M. Barrie „Piotruś Pan" - Park, w którym żyje Piotruś Pan, jest prawie rajem. Mieszkają tu elfy, ptaki i dobre duszki, które nie wchodzą sobie w drogę. Elfy dbają o ubarwianie życia przez bale i zabawy. Rzeczywistość rajska parku polega też na tym, że każde, zbłąkane dziecko zostanie tu otoczonej troskliwą opieką, stąd żal jest wycho-f dzić, dlatego Piotruś Pan nie chce wracać do rzeczywistości.
M. Twain „Pamiętniki Adama i Ewy"
- Utwór kończy stwierdzenie Adama po śmierci Ewy: gdziekolwiek była ona, tam był Raj, a zatem pomimo wielu nieporozumień (np. Adam wyrzucił Ewę z szałasu podczas deszczu), Ewa często okazywała się kobietą po prostu kobiecą, tzn.: małostkową, zrzędliwą, nie dającą mu odpocząć, a Adam również pokazany został bardzo po ludzku, tzn. z wadami; jednak mimo wszystko Raj może być tam, gdzie ludzie się kochają.
K.I. Gałczyński „Prośba o wyspy szczęśliwe" - Rzeczywistość wymarzona, to taka, która jest wyspą, tzn.: z daleka od cywilizacji i tylko oni dwoje. Świat przedstawiony w wierszu to śpiew ptaków, zapach kwiatów, gra kolorów oraz kojąca muzyka. Panuje tu serdeczność, miłość i czułość. Taką wyspę szczęśliwą zakochani mogą sobie stworzyć wszędzie.
E.M. Remarąue „Cienie w raju" -
patrz: pieniądze.
Cz. Miłosz „Świat (Poema naiwne)"
- By uciec od otaczającej grozy wojny, Miłosz tworzy wizję arkadyjskiego świata, w którym panuje harmonia i spokój. Każdy jego element ma swój cel i swoje przeznaczenie, a wszelkie niebezpieczeństwa oddala ojciec, który objaśnia świat i z grządki całą widzi okolicę. Rządzą tym światem trzy cnoty ewangeliczne: wiara, nadzieja i miłość.
W.H. Auden „Wyspa rozkoszy" -
Świat wyśniony (błękit nieba, pobłażliwe i zabawne wybrzeże, zwolniony rytm życia, praca, która jest jedynym aktem sąsiedzkiej nieżyczliwości, słychać muzykę kameralną) miesza się z rzeczywistością, która się drapieżnie do tej oazy wdziera (w postaci przybysza z notatnikiem, chłodziarki, pustego baru). Utwór może być skrótem rozwoju ludzkości: od Arkadii do cywilizacji XX wieku, która jest skażona weekendami zbyt pospiesznymi, gonitwą za pieniędzmi, światłem elektrycznym, zastępującym ciepłe promienie słońca.
W. Golding „Władca much" - Wyspa, na której wylądowali chłopcy, przypomina Raj: klimat jest łagodny, daleko pozostają wszelkie zagrożenia, rośnie tu bujna roślinność, jest różnorodność i dostatek owoców, więc nie trzeba zabijać, aby żyć; nad doliną unoszą się bajecznie
kolorowe motyle. Przybysze także zachowują się jak pierwsi ludzie - są dziećmi, a więc nie naznaczeni złem, pełni dobrych chęci, by od podstaw zbudować nową rzeczywistość, w której każdy będzie szczęśliwy. Czy jest możliwy raj na ziemi, pokazał Golding przez stopniowe, ale konsekwentne narastanie zła.
J. Łobodowski „Pani Salomea" -
Świat, w którym żyje matka Słowackiego, przypomina rzeczywistość arkadyjską: wszystko tu jest znane, oswojone, bezpieczne, bliskie. W tle słychać ciche pieśni ukraińskie, krajobrazu dopełniają kołyszące się wyniosłe topole, pachną azaliowe gaje, a po deszczu cały ogród świeżością odurza, zaś srebro dzwoni w gardziołkach wołyńskim słowikom; tu nawet aniołowie chętnie goszczą. I w tym świecie ona: trochę staroświecka, zamyślona, krucha, w szeleszczącej sukni dopełnia tego niedzisiejszego, lecz pięknego krajobrazu.
E. Kazań „Układ" - Arkadyjsko przedstawiona ta faza życia Eddiego i Ellen, gdy tworzą oni tzw. złotą parę. Są szczęśliwi (pozornie), zakochani (tylko dla oczu obserwatorów), wszędzie pojawiają się razem, zgodnie i jednomyślnie. Ubierają się identycznie, oglądają te same filmy, czytają te same książki. Prawie odgadują swe myśli w lot. Wydaje się, że nic nie jest w stanie zburzyć tej harmonii. Kazań pokazał złudność takich rajów w rzeczywistości zdominowanej przez układy. Złota para to także układ.
J. Andrzejewski „Bramy raju" -
patrz: krucjata.
E. Bryll „Wypis z encyklopedii - Arkadia" - Nawiązanie do encyklopedycznego hasła: kraina na Peloponezie, miejsce szczęśliwości. W wierszu Brylla