FILM NOIR
(franc. film noir; ang. film noir, black cinema)
- zapoczątkowana w kinie lat czterdziestych odmiana dramatu sensacyjno-kryminalnego
wyróżniająca się wizerunkiem cynicznego, bezwzględnego bohatera i mroczną, naznaczoną
pesymizmem wizją świata
- w pierwszym stadium rozwoju gatunku był to szereg filmów na swój sposób
zapowiadających nową odmianę gatunkową dramatu gangsterskiego w wersji czarnej
(m.in. Skamieniały las (1936) Archie Mayo i Ślepy zaułek (1937) Williama Wylera );
jeszcze wcześniej, u kresu kina niemego zapowiedź taką stanowiły Ludzie podziemi (1927)
i Życie zaczyna się jutro (1928) - oba Josepha von Strenberga
- właściwy początek gatunku wyznaczają filmy Sokół maltański (1941) Johna Hustona,
wg powieści Dashiella Hammetta i High Sierra (1941) Racula Walska, wg powieści
W.R. Burnetta
- w jednym i drugim główną rolę zagrał Humphrey Bogart i w obu dochodzi do głosu
ta sama, niezwykle pociągająca, gorzko ironiczna i zarazem niebywale poetycka
wizja świata bez jutra - zdominowanego przez poczucie egzystencjalnej beznadziei
naznaczonego przez własny los bohatera
- inspiracji literackiej dostarczały mu klasyczne dziś kryminalne powieści - Raymonda
Chandlera, Dashiella Hammeta, Jamesa Handlera Chase'a, Jamesa M.Caine'a - bardzo
wtedy popularne, choć nie doceniane zbytnio przez ówczesnych krytyków
w powieściach tych jasny podział na dobrych i złych bohaterów ulegał zatarciu;
dwuznaczne cechy nosili zarówno winni, jak i stróże prawa, a także rozmaite osoby postronne; główny bohater, najczęściej prywatny detektyw z bujną, czasami nie do końca znaną przeszłością, patrzył na świat przez pryzmat swoich doświadczeń, nierzadko cynizmu, wynikającego z wiedzy o ludziach i ich rozlicznych wadach
( wzorcowym przykładem jest to bohater powieści Chandlera -Philipe Marlowe) ; odkrycie zbrodni, rozwiązanie intrygi nie wiązało się - jak w klasycznych historiach detektywistycznych - z przywróceniem porządku społecznego i ukaraniem winnego; poznanie prawdy wiodło najczęściej do pesymistycznego wniosku o braku moralnych reguł, o całkowitym skażeniu świata, w którym niewinni cierpią, zło pozostaje anonimowe, a o jakimkolwiek zadośćuczynieniu nie może być mowy
- sam termin - film czarny - pojawił się post factum stworzony przez zachwyconych tym
zjawiskiem krytyków spod znaku „Cahiers du Cinema”
młodzi Francuzi odnaleźli w filmach Amerykanów kinową esencję egzystencjalizmu
- swoje estetyczne korzenie film czarny ma w przetransponowanym na grunt amerykański
niemieckim ekspresjonizmie filmowym i francuskim realizmie poetyckim
- charakterystyczna poetyka:
akcja rozgrywająca się w wielkomiejskiej dżungli
zaburzona chronologia wydarzeń
klaustrofobiczna atmosfera koszmaru sennego
operowanie grą przeciwieństw i kontrastów (światłocień, agresywny montaż, nastawienie na maksymalnie wygrywaną przez twórców ekspresję wizualnych i dźwiękowych środków wyrazu)
labiryntowa wieloznaczność czasoprzestrzeni filmowej
uwięziony w pułapce własnej egzystencji, nieustannie konfrontowany oko w oko ze śmiercią bohater w kostiumie gangstera lub prywatnego detektywa
nacechowane mizoginią demoniczne portrety kobiece- (femme fatale - kobieta fatalna)
- ma świadomość swojej seksualności
- nieodłączny rekwizyt - papieros
- jej działań nie jesteśmy w stanie przewidzieć
tragiczne zakończenia
- nie istnieje tu wielka miłość ani przyjaźń budowana na trwałym fundamencie wierności; w
wielkomiejskiej dżungli rządzi : mord, zdrada, przemoc, podstęp, korupcja, prawo
silniejszego; lepiej znać owe bezwzględne prawa niż zapłacić najwyższą cenę własnego
życia - choć śmierć może stać się tu dla bohaterów paradoksalnie wybawieniem
- dialog nie mówi tu prawdy - to widzowie muszą rozwiązywać zagadki i „czytać między
wierszami”
- wykorzystanie głębi ostrości
wielość czytelnych planów
ułatwia to operowanie dialogiem (pojawianie się nowych bohaterów bez cięć montażowych
- zdjęcia w prawdziwym mieście (nie na tle makiet)
- najważniejsze filmy noir:
Żegnaj, kochanie (1944) Edwarda Dmytryka
Podwójne ubezpieczenie (1944) Billy'ego Wildera
Kobieta w oknie (1944) Fritza Langa
Laura (1944), Fallen Angel (1945) i Angel Face (1952) Otto Premingera
Wielki sen (1946) Howarda Hawksa
Zabójcy (1946) Roberta Siodmaka
Gilda (1946) Charlesa Vidora
Ciemny przesmyk (1947) Delmera Davesa
Out of the Past (1947) Jaquesa Tournera
Dama z Szanghaju (1948) Orsona Wellesa
Key Largo i Asfaltowa dżungla (1950) Johna Hustona
- aktorzy filmu noir:
Humphrey Bogart, Joan Baenett, Edward G. Robinson, Barbara Stanwyck, Orson
Welles, Rita Hayworth, Robert Mitchum, Everett Sloane, Peter Lorre, Agnes
Moorhead, Dana Andrews, Sydney Greenstreet
- renesans filmu czarnego - lata 60. i 70.:
Zabójcy (1964) Dona Siegela
Ruchomy cel (1966) Jacka Smitha
Zbieg z Alcatraz (1967) Johna Boormana
Bullit (1968), Klute (1971) Alana J. Paculi
Długie pożegnanie (1973) Roberta Altmana
Ulice nędzy (1973) Martina Scorsese
Chinatown (1974)Romana Polańskiego
Żegnaj laleczko (1975) Dicka Richardsa
- nawiązania, elementy poetyki gatunku:
Taksówkarz (1976), Żar ciała (1981), Łowca androidów (1982), Kolor pieniędzy
(1986)