Pedagogika resocjalizacyjna
11.03.2007 r.
Pedagogika resocjalizacyjna - nazwa składa się z dwóch części:
- pedagogika - nauka o wychowaniu,
- resocjalizacyjna - wskazuje na charakter tego wychowania.
Razem oznacza naukę o wychowaniu resocjalizacyjnym lub resocjalizującym.
Wychowanie resocjalizujące - to wychowanie jednostek niedostosowanych społecznie. Nauka o wychowaniu resocjalizującym, czyli wychowaniu jednostek niedostosowanych społecznie.
Jednostka niedostosowana społecznie, to taka, u której występują albo dominują nasilone zachowania negatywne, czyli zachowania niezgodne z oczekiwaniami społecznymi. Jednostki takie wymagają pomocy z zewnątrz, czyli wychowania resocjalizującego.
Pedagogika resocjalizacyjna jest to nauka o wychowaniu jednostek niedostosowanych społecznie. O wychowaniu resocjalizacyjnym - czyli o wychowaniu jednostek niedostosowanych społecznie. Bez pomocy te negatywne zachowania występujące u jednostek niedostosowanych społecznie nie mają szans. Występuje pogłębianie się negatywnych zaburzeń. Pedagogika resocjalizacyjna jako samodzielna nauka o wychowaniu jednostek niedostosowanych społecznie zaczęła funkcjonować w 1971 r. wcześniej wychowaniem jednostek niedostosowanych społecznie zajmowała się nauka o wychowaniu jednostek z różnymi odchyleniami od normy zajmowała się pedagogika specjalna. W praktyce okazało się, że podejmowane przez pedagogikę specjalną działania wychowawcze obejmujące jednostki niedostosowane społecznie są nieefektywne. Niedostosowanie społecznie wymagała stosowania odmiennych niż w wychowaniu osób niepełnosprawnych umysłowo lub fizycznie stosowania wychowania bardziej uwzględniających potrzeby i istotę zaburzenia tych jednostek. Konieczne było przygotowanie teoretycznych podstaw wychowania tej grupy - jednostek odchylonych od normy.
Dwaj uczeni polscy, którzy wcześniej zajmowali się problematyką niedostosowanych społecznie, podjęli próbę wychowania niedostosowanych społecznie, byli nimi: Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski. Oni właśnie zebrali dotychczasowy dorobek, funkcjonujące w literaturze informacje odnośnie wychowania resocjalizującego - przygotowali I teoretyczną pracę dot. wychowania jednostek niedostosowanych społecznie. Ta praca ukazała się w 1971 r. Była to pierwsza w miarę pełna praca prezentująca dotychczasowy dorobek o wychowaniu resocjalizującym. Praca ta nosiła tytuł „Pedagogika resocjalizacyjna”. Autorami byli Cz. Czapów i St. Jedlewski. W tej pracy zostały spełnione trzy warunki umożliwiające powstanie nowej samodzielnej dyscypliny naukowej:
nadali nazwy tej nowej dyscyplinie i po raz pierwszy w Polsce użyli nazwę pedagogika resocjalizacyjna;
określili przedmiot badań tej nowej nauki, którym jest wychowanie resocjalizacyjne lub resocjalizujące, czyli wychowanie jednostek niedostosowanych społecznie;
określili instrumentarium badawcze - czyli wskazali i opisali metody i techniki, przy pomocy których nauka ta poznawała, czy będzie badała wychowanie resocjalizujące i wszystkie problemy z tym związane.
Od tego momentu - 1971 r. - właśnie pedagogika resocjalizacyjna w Polsce zaczęła funkcjonować jako samodzielna nauka. Każda dyscyplina naukowa ma swoich przedstawicieli, których nazwiska warto znać i takimi są: Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski. Autorzy ci posiadają ogromny dorobek badawczy, jeżeli chodzi o niedostosowanie społeczne. Cz. Czapów głownie swoje zainteresowania skupiał na resocjalizowaniu chuliganów, nieletnich przestępców. Jedlewski zajmował się analizą systemów resocjalizacji (układów, czynności, warunków) i formułowaniem propozycji dokonywania zmian, doskonaleniu tych systemów, żeby były jak najbardziej efektywne. Praca ich napisana jest językiem trudnym.
Kolejnym przedstawicielem jest Jan Konopnicki (prof. Uniwersytetu Warszawskiego), zajmował się problemem niedostosowania społecznego. Znajomość tego problemu jest podstawowym warunkiem opracowywania sposobów resocjalizacji. Konopnicki jest autorem narzędzi do diagnozy niedostosowania społecznego. Im lepiej znamy jednostkę, którą chcemy wychowywać, tym łatwiej jest nam dobrać takie sposoby postępowania, które umożliwią udzielenie najbardziej skutecznej pomocy. Konopnicki zaadoptował do warunków polskich bardzo popularne na zachodzie narzędzie do diagnozy niedostosowania społecznego, które przez długi czas było jedynym narzędziem - arkusz diagnostyczny Stotta. Zajmował się kształceniem pedagogów.
Otton Lipkowski, którego zainteresowania i dorobek dotyczy niedostosowania społecznego - zajmował się badaniem zjawiska niedostosowania społecznego. Jest autorem interesującej pracy „Resocjalizacja”. Przedstawił w niej obszerne informacje dotyczące sposobów, metod resocjalizacji. Praca jest napisana językiem prostym, komunikatywnym.
Maria Grzegorzewska określa się jako „matkę pedagogiki specjalnej w Polsce”. Od niej zaczął się rozwój pedagogiki specjalnej w Polsce. W swojej praktyce jak i działalności naukowej Grzegorzewska sporo miejsca poświęciła problemom wychowania jednostek niedostosowanych społecznie.
Lesław Pytka, (prof. Uniwersytetu Warszawskiego) - autor nowoczesnego podręcznika dotyczącego wychowania jednostek niedostosowanych społecznie. Sporo miejsca poświęcił diagnozie niedostosowania społecznego. Jest autorem narzędzia bardziej nowoczesnego niż arkusz diagnostyczny Stotta - skala nieprzystosowania społecznego (SNS). To narzędzie w tej chwili jest jednym z podstawowych narzędzi używanych w celach diagnozy niedostosowania społecznego w poradniach, w rodzinnych ośrodkach - w instytucjach, które zajmują się diagnozowaniem niedostosowania społecznego.
Bronisław Urban - wydał sporo prac dotyczących niedostosowania społecznego, przestępczości nieletnich, zachowań dewiacyjnych. W tych pracach bardzo często przedstawiał dane statystyczne dotyczące rozmiarów zjawiska a także opisywał sposoby postępowania wychowawczego z jednostkami niedostosowanymi społecznie. Aktualnie Urban pracuje nad adaptacją do warunków polskich takiego sprawdzonego na zachodzie narzędzia do diagnozy niedostosowania społecznego, jakim jest arkusz obserwacyjny Aschenbacha. Urban próbuje zaadoptować do warunków polskich narzędzie do diagnozy - arkusz obserwacyjny Aschenbacha.
Marek Konopczyński - zajmuje się poszukiwaniem, opracowaniem i popularyzacją nowych metod resocjalizacji. Chodzi o to, żeby proces resocjalizacji uwzględniał możliwie jak najszerzej potrzeby jednostek resocjalizowanych. Jest autorem pracy „Twórcza resocjalizacja”, w której to pracy prezentuje nowoczesne metody resocjalizacji jak: teatr koda, różnie formy artyterapii, socjodramę, psychodramę.
Krzysztof Zajączkowski - głównie zajmuje się profilaktyką niedostosowania społecznego. Zajmuje się działaniami, które maja zapobiegać występowania niedostosowania społecznego.
Wychowanie resocjalizacyjne jest mało efektywne. Teoria i praktyka resocjalizacyjna rozwijały się osobno.
Cele pedagogiki resocjalizacyjnyj:
- działalność pedagogiczna
- praktyka - praktyczna działalność wychowania jednostek niedostosowanych społecznie.
Cele pedagogiki resocjalizacyjnej: podstawowym celem jest opracowanie teoretycznych podstaw wychowania jednostek niedostosowanych społecznie. Bez teoretycznych podstaw, praktyka resocjalizacyjna były by niezbyt efektywne. Jeżeli nie mamy odpowiedniej wiedzy dotyczącej podmiotu wychowania, to postępowanie ma charakter prób i błędów - jest to metoda zawodna i niezbyt efektywna. W procesie resocjalizacji nie możemy sobie pozwolić na stosowanie metody prób i błędów, ponieważ skutki mogą być tragiczne - nie uda nam się pomóc jednostce, możemy spowodować pogorszenie stanu. Opracowanie teoretycznych postaw wychowania jednostek niedostosowanych społecznie umożliwią powrót do społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie w tym społeczeństwie. Drugim zadaniem pedagogiki resocjalizacyjnej jest przygotowanie specjalistów. Pedagogika resocjalizacyjna w oparciu o wiedzę odnośnie jednostki, procesu resocjalizacji przygotowuje programy kształcenia specjalistów. Uwzględniając potrzebny zakres wiedzy i umiejętności. Resocjalizacja to działanie naprawcze, więc wymaga posiadania szerszego zakresu wiedzy i umiejętności, niż ten, który wystarcza w wychowaniu masowym. Dobre przygotowanie specjalistów jest jednym z ważnych czynników efektywności działań resocjalizacyjnych. Trzecim zadaniem pedagogiki resocjalizacyjnej jest upowszechnianie wiedzy o jednostkach niedostosowanych społecznie, o procesie resocjalizacji i problemach - chodzi o przekazywanie społeczeństwu wiedzy na ten temat. Jest to konieczne dla kształtowania właściwych postaw społeczeństwa wobec osób niedostosowanych społecznie i wobec problemów resocjalizacji tych osób. Bez właściwych postaw społeczeństwa, trudno oczekiwać pozytywnych efektów resocjalizacji. Postawy niechętne, wrogie powodują, że jednostka ma utrudnioną możliwość powrotu do społeczeństwa. Niewłaściwe, niechętne, obojętne, wrogie nastawienia społeczeństwa mają największy wpływ na jednostkę w pierwszym okresie powrotu do społeczeństwa. Jeżeli w społeczeństwie nie uzyska pomocy, zrozumienia to szuka oparcia w kontaktach w osobach wykolejonych, niedostosowanych, w grupach dewiacyjnych, podkulturowych. Wpływ takich grup powoduje powrót jednostki do negatywnych postaw sprzed procesem resocjalizacji. Ważnym zadaniem pedagogiki resocjalizacyjnej przekazywanie wiedzy na temat jednostek resocjalizowanych.
Cel resocjalizacji jako praktyki: efektywna realizacja działań resocjalizacyjnych.
Lesław Pytka wyróżnił trzy działy pedagogiki resocjalizacyjnej ze względu na realizowany cel:
teleologia wychowania resocjalizującego - zajmuje się formułowaniem celów wychowania resocjalizującego; jest to ważne, ponieważ mało zrozumiałe określenie celów działania powoduje że działania są również mało precyzyjne i zrozumiałe, przez co nie daje się zrealizować celu. Im cel działania jest precyzyjniej określony, umożliwia w miarę pełną realizację tego celu. Teleologia zajmuje się ostatecznym formułowaniem celów wychowania resocjalizującego oraz celów etapowych;
teoria wychowania resocjalizującego - zajmuje się formułowaniem, opracowaniem teoretycznych podstaw wychowania resocjalizującego; analizuje związki, zależności występujących w procesie resocjalizacji;
metodyka wychowania resocjalizującego - zajmuje się szukaniem, opracowywaniem skutecznych sposobów, form, technik, środków, określaniem warunków efektywnej resocjalizacji.
W praktyce te działy pedagogiki resocjalizacyjnej współpracują ze sobą.
Polska pedagogika resocjalizacyjna jest to stosunkowo młoda dyscyplina naukowa, w związku z czym wiele jeszcze problemów związanych z resocjalizacją niedostosowanych społecznie jest nie do końca rozwiązanych. Posiadamy sporą wiedzę na temat niedostosowania społecznego - zjawiska niedostosowania społecznego. Występują pewne braki, jeżeli chodzi o teoretyczne braki, szczególnie dotyczy to problemów diagnozy. W działaniach naprawczych ważny charakter spełnia dobra diagnoza. Opracowanie dobrych narzędzi do diagnozy, sposobów diagnozy nie jest wcale łatwe. Stąd w tej chwili jednym z kierunków zainteresowań pedagogiki resocjalizacyjnej jest szukanie, opracowanie narzędzi do diagnozy resocjalizacyjnej. Im lepsza będzie diagnoza, tym łatwiej będzie nam dobrać takie sposoby resocjalizacji, takie warunki, które będą efektywne, które pomogą jednostce we względnie trwałej zmianie zachowań negatywnych na zachowania pozytywne. Przygotują jednostkę do powrotu do społeczności. Pedagogika resocjalizacyjna w Polsce, to głównie zainteresowanie przedstawicieli tej dyscypliny skupiło się na resocjalizacji nieletnich: dzieci, młodzieży i przygotowane przez pedagogikę resocjalizacyjną głównie dotyczą resocjalizacji tej grupy. Niedostosowanie społecznie nie dotyczy tylko bardzo młodych ludzi. Wśród dorosłych ludzi jest dość spora grupa ludzi, którzy potrzebują pomocy w poprawie swojego zachowania, aby mogły prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie. Działania resocjalizacyjne podejmowane są wobec osób, których podstawowym przejawem niedostosowania społecznego są zachowani przestępcze i działania obejmujące takie osoby podejmowane są w instytucjach przeznaczonych dla tej grupy a ponieważ najczęściej orzekanym środkiem wobec osób dokonujących przestępstwa jest kara pozbawienia wolności, w związku z tym te działania resocjalizacyjne obejmujące dorosłe osoby niedostosowane społecznie realizowane są w specyficznych warunkach zakładu karnego. Powstał dział pedagogiki - pedagogika penitencjarna - dostarczają niezbędnych podstaw do realizowania resocjalizacyjnych działań osób dorosłych. W 1994 r. powstała w Polsce pedagogika resocjalizacyjna - czyli nauka o resocjalizacji osób odbywających karę pozbawienia wolności. Warunki zakładu karnego są specyficzne w związku, z czym trzeba uwzględnić w działaniach resocjalizacyjnych niekorzystny wpływ tych warunków i opracować takie sposoby resocjalizacji, które będą efektywne w tych warunkach. Rozwój pedagogiki penitencjarnej na zachodzie - pedagogika kryminalna, określa grupę, której wychowanie dotyczy. W Polsce chodziło o to, żeby nie upośledzać tych osób - pedagogika penitencjarną. Penitencjarny pochodzi od słowa poena, które oznacza karę oraz oznacza działania resocjalizacyjne realizowane w warunkach zakładu karnego, czyli miejsca gdzie osoby dorosłe odbywają karę pozbawienia wolności.
Literatura:
„Pedagogika resocjalizacyjna” Czesław Czapów, Stanisław Jedlewski;
„Wychowanie resocjalizujące” Czesław Czapów;
„Pedagogika resocjalizacyjna” Lesław Pytka;
„Metodyka resocjalizacji” Stanisław Górski;
„Wybrane problemy resocjalizacyjne i patologii społecznej” Szymański;
„Niedostosowanie społeczne młodzieży i ich resocjalizacja” Makowski.
Przedmiotem badań pedagogiki resocjalizacyjnej jest wychowanie resocjalizujące nie jednostka niedostosowana społecznie a wychowanie resocjalizujące, czyli wychowanie jednostek niedostosowanych społecznie.
Trzy elementy:
podmiot wychowania - w przypadku wychowania resocjalizującego podmiotem tego wychowania jest jednostka niedostosowana społecznie, bądź zagrożona niedostosowaniem;
charakterystyka procesu wychowania - w przypadku wychowania resocjalizującego, czyli specyficznych elementów tego wychowania; czyli głownie chodzi o zwrócenie uwagi na elementy, które powinny różnić wychowanie resocjalizujące od wychowania ogólnego;
sytuacje, w których to wychowanie jest realizowane - w przypadku o wychowanie resocjalizujące chodzi tu o charakterystykę instytucji resocjalizujących.
Jeżeli scharakteryzujemy te trzy aspekty, powinniśmy otrzymać spójny obraz wychowania resocjalizującego. Przystępując do charakterystyki resocjalizującego należy przystąpić do charakterystyki podmiotu wychowania resocjalizującego - czyli jednostki. Zdefiniowanie pojęcia niedostosowania społecznego jest zadaniem bardzo trudnym ze względu na to, że zaburzenie to ma wiele różnorodnych przejawów - ma zróżnicowaną symptomatologię. Drugą trudnością w jednoznacznym zdefiniowaniu niedostosowania społecznego łączy się ze złożoną etnologią, z wielością przyczyn powodujących zaburzenie, jakim jest niedostosowanie społeczne. Trzeci czynnik utrudniający jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia niedostosowanie społeczne łączy się ze zróżnicowanym rozwojem jednostek niedostosowanych społecznie.
Druga grupa czynników wiąże się tym, że niedostosowaniem społecznym interesuje się nie tylko pedagogika resocjalizacyjna, ale również psychologia, socjologia, prawo, kryminologia, filozofia, etyka. Każda z tych dyscyplina na własne potrzeby próbuje zdefiniować pojęcie niedostosowania społecznego. W literaturze znaleźć można wiele różnych definicji niedostosowania społecznego bardzo różniących się między sobą. Z uwagi na to, że pojęcie niedostosowania społecznego jest różne, to trudno jest znaleźć efektywne sposoby pomocy takim jednostkom. Na określenie osób, które są podmiotem wychowania resocjalizującego stosuje się inne terminy: jednostki przestępcze, wykolejone, zdemoralizowane. Tym pojęciom przypisuje się również różne znaczenie.
Próby uporządkowania definicji niedostosowania społecznego:
1. oparta jest na kryterium jakim jest dyscyplina która zajmuje się niedostosowaniem społecznym; według tego kryterium dyscypliny naukowej wyróżnić można następujące grupy definicji:
- pedagogiczne - zwraca się uwagę na potrzebę stosowania specjalnych metod, sposobów postępowania wychowawczego, np. definicja Marii Grzegorzewskiej, według której niedostosowani społeczni (dzieci i młodzież) to tacy, którzy wymagają czegoś więcej, innych niż pozostali sposobów postępowania wychowawczego, głównie o charakterze psychologiczno-medycznym;
- psychologiczne - formułowane przez przedstawicieli psychologii i w definicjach psychologicznych zwraca się uwagę na zaburzenie różnych mechanizmów psychologicznych: zaburzenia osobowości, woli, charakteru, które uniemożliwiają jednostce prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie, np. definicja Haliny Spionek, która przyjmuje, że niedostosowanie społeczne to zaburzenia osobowości i emocjonalne, które utrudniają bądź uniemożliwiają jednostce prawidłowe kontakty z innymi ludźmi;
- socjologiczne - w ujęciu definicji socjologicznych zwraca się uwagę na niezgodność zachowania jednostki niedostosowanej społecznie z systemem norm i wartości akceptowanych w danym społeczeństwie; np. definicja Lesława Pytki zgodnie, z którą na nie przystosowanie społeczne jednostki wskazuje niezgodność tych zachowań z systemem norm i wartości obowiązujących w danym społeczeństwie, skutkiem czego w skali makro (ogólnospołecznej) są zaburzenia ładu i porządku, co powoduje pogorszenie warunków życia społecznego, natomiast w skali mikro powoduje ograniczenia swobody i autonomii.
- prawne - niedostosowana społecznie jest każda jednostka, która swoim zachowaniem narusza obowiązujące normy prawne, zbiorem których jest kodeks karny. Jednostka, która popełnia przestępstwa w świetle prawa jest jednostką niedostosowaną społecznie.
Nieco inaczej dzieli definicje niedostosowania społecznego Lesław Pytka, który wyróżnił najpierw trzy grupy definicji a później dołączył jeszcze jedną definicję niedostosowania społecznego występujące w literaturze:
symptomatologiczne - są to definicje składające się z krótszych bądź dłuższych list symptomów niedostosowania społecznego. Jest to najstarsza grupa definicji niedostosowania społecznego; przykładem może być definicja Marii Grzegorzewskiej, która jest uzupełnieniem definicji pedagogicznej niedostosowania społecznego. Są to symptomy: odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych, podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów, cynizm, brawura, nadmierna wyobraźnia, nieodpowiedni stosunek do ludzi, do cudzego mienia, trudności w nauce, brak umiejętności rozwiązywania trudności, brak wizji życia w płaszczyźnie etycznie pozytywnej, brak wiary w możliwość zmiany swojej niekorzystnej sytuacji życiowej, kłamstwo;
teoretyczne - definicje które nie mają większego znaczenia dla praktyki wychowawczej, natomiast formułowane są dla potrzeb badań naukowych i są to definicje oparte na definicjach przystosowania, które formułują różne dyscypliny naukowe. Głównie są zaprzeczeniem tych cech, które dana dyscyplina naukowa określa jako cechy prawidłowego społecznego funkcjonowania;
operacyjne - są to definicje przydatne dla praktyki. Są to definicje podobne do definicji sympnomatologicznych, bowiem składają się z dwóch części:
1. zawierają objawy niedostosowania społecznego,
2. zawierają narzędzie, przy pomocy którego można ustalić w sposób dość dokładny, czy wymienione w 1 części objawy występują u jednostki i jest ona niedostosowana społecznie, czy też nie występują i nie jest ona niedostosowana społecznie. Ten walor praktyczny wiąże się z tym, że nie musimy szukać sposobu ustalenia występowanie tych objawów.
Przykładem takich definicji mogą być:
Jana Konopnickiego - wymienia autor takie objawy niedostosowania jak: jednostka niedostosowana społecznie to taka, która nie jest lubiana przez innych, ponieważ jej zachowanie jest niezrozumiałe dla otoczenia, często ma irracjonalny charakter, jest niekorzystne dla innych, ponieważ w zachowaniu jednostki dominują zachowania egocentryczne, egoistyczne; często występuje frustracja potrzeb, deprywacja potrzeb, następstwem czego są dominujące u tej jednostki negatywne stany emocjonalne i negatywne zachowania (agresywne, psychopatyczne, neurotyczne); poczucie nieszczęścia, poczucie mniejszej wartości; narzędziem które wskazuje autor, przy pomocy którego można ustalić czy te cechy występują czy nie jest arkusz diagnostyczny Stotta. Przy pomocy tego narzędzia możemy ustalić również takie ważne informacje jak: poziom rozwoju niedostosowania społecznego, rodzaj niedostosowania społecznego;
Lesława Pytki - jest to socjologiczna definicja niedostosowania społecznego. Na niedostosowanie społeczne jednostki wskazuje niezgodność jej zachowań z systemem obowiązujących w danym społeczeństwie norm. Jako narzędzie, przy pomocy którego możemy ustalić, czy zachowanie jednostki ……. Jest skala niedostosowania społecznego. Przy pomocy tego narzędzia możemy ustalić rodzaj niedostawania, przyczyny niedostosowania.
praktyczne, utylitarne - formułowane dla doraźnych praktyk; zwracają uwagę na niezaradność otoczenia, społeczeństwa niedostosowania jednostki. Przykładem takiej definicji może być definicja sformułowania przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dla potrzeb profilaktyki niedostosowania społecznego w szkole według której na niedostosowanie społeczne ucznia wskazuje nieprzestrzeganie przez tego ucznia norm obowiązujących jednostki w określonym wieku, czyli wieku szkolnym. Według ?Lipkowskiego? niedostosowanie społeczne to zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowane niekorzystnymi wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami rozwoju powodujące trwałe trudności w dostosowaniu się jednostki do normalnych wymagań społecznych oraz realizację planu życiowego. Wskazuje podłoże zaburzeń niedostosowania społecznego - zaburzenia charakterologiczne, osobowości, postaw. Zaburzenia spowodowane są zaburzeniami biologicznymi i społeczne. Autor wskazuje skutki niedostosowania jednostki: społeczne i indywidualne.
Lucyna Mallek
6
Pedagogika resocjalizacyjna