11. Motyw domu w literaturze (na przykładach)

Dom - 1) Pomieszczenie mieszkalne, miejsce stałego zamieszkania, „własny kąt"; 2) gniazdo rodzinne, rodzina, mie­szkanie wraz z jego mieszkańcami; 3) w bardzo szerokim rozumieniu - dom jako ojczyzna; 4) dom boży - świątynia. Dom symbolizuje bezpieczeństwo, trwałość, schronienie, twierdzę, zaś jako miejsce zorganizowane, uporządkowa­ne i ogrodzone jest symbolem porządku, ładu kosmicznego, pępka świata.

Biblia (ST) - 1) Bóg zwraca się do Abrahama: wyjdź z ziemi swej i od rodziny twojej, z domu ojca twego do ziemi, którąś pokażę (Ks. Rodzaju 12,1), więc posłuszny jego słowom Abraham, udaje się wraz ze swą żoną, Sara do ziemi kanaaneńskiej. Dom Abrahama był jednak tak długo niepełny, dopóki Bóg nie obdarzył go synem, Izaakiem. 2) Dom Lota jako jedyny w Sodomie, gdzie nie szerzy się zło, rozpusta i gdzie zostaną zaproszeni przybyli do miasta aniołowie: wstąpcie teraz do domu sługi swego, a bądźcie tu na noc, za to m.in. Lot zostanie ocalony. 3) W rozumieniu szerszym - jako ojczyzna, kraj, ziemia rodzinna (Ks. Wyjścia 20,2): Jam jest Pan Bóg Twój, którym cię wywiódl z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 4) Dom bogobojnego Hioba z ziemi Uz: dostatni, spokojny, bezpieczny, który w wyniku kolejnych nieszczęść zsyła­nych przez Boga uległ całkowitej ruinie (śmierć dzieci, zniszczone zabudowa­nia), ale również na skutek łaski bożej i jako nagroda za wytrwanie w wierze i pokorze - odbudowany i dwakroć bardziej szczęśliwy i bogaty. 5) Nazwy „dom" używa Bóg na określenie święte­go miejsca, w którym wierni podczas modlitwy spotykają się z nim: azaż jaskinią lotrowską jest dom ten przed oczyma waszemi, który nazwany jest od imienia mego (Proroctwo Jeremiasza).

Biblia (NT) - Dom, który na własne życzenie opuszcza syn marnotrawny, do którego jako miejsca dostatniego i bez­piecznego powróci i gdzie zostanie z ra­dością przyjęty.

Mitologia - 1) Boginią ogniska domo­wego była dla Greków Hestia, dla Rzy­mian - Westa. Hestia - córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery. Ślubowała dziewictwo, nie miała własnego domu, ale stała na straży wszystkich innych ognisk domowych. Była uosobieniem gospodyni domowej. Jako jedyna wśród bogów nie miała świątyni, bowiem świą­tynią był dla niej każdy dom. 2) W mito­logii rzymskiej występują lary - bóstwa zobowiązane do czuwania nad domo­stwami, wyobrażane pod postacią mło­dzieńców z rogiem obfitości w dłoniach oraz penaty, które często łączono z bogi­nią Westą i nie przypisywano im żadnej konkretnej postaci. Pozostawały moca­mi niewidzialnymi, ale każdy dom miał swoje penaty.

Homer „Odyseja" - Król Itaki, Odys bardzo niechętnie opuszcza swój dom, gdzie żyje dostatnio i spokojnie z żoną Penelopą, synem Telemachem i ojcem Laertesem, urządza uczty dla przyjaciół, rządzi mądrze narodem pasterzy. Po dwudziestu latach powraca do domu. Zastał go w stanie nie zmienionym, a w nim wierną Penelopę i dorosłego już syna.

J. Bedier (oprać.) „Dzieje Tristana i Izoldy" - Dom-pałac króla Marka i królowej Izoldy jest pełen przepychu i dostatku, ale brak w nim spokoju i miłości. Za sprawą czarów Izolda kocha Tristana i od wygodnego domu na zamku w Tyntagielu woli szałas w lesie i niewygody prymitywnego życia z uko­chanym.

„Legenda o św. Aleksym" - Bardzo szczególny dom rodziców Aleksego: zamożny, książęcy, gdzie długo nie było potomka, a gdy się wreszcie narodził, dorósł, porzucił dom rodziców, ich bo­gactwo rozdał biednym. Natomiast swo­ją nowo poślubioną żonę pozostawił wśród obcych jej ludzi i odszedł. Gdy po kilkunastu latach powrócił wynędzniały do domu rodzinnego, żył znowu długo, nie znany nikomu, mieszkając pod scho­dami, jako żebrak, pozwalając się poni­żać.

J. da Yoragine „Legenda na dzień świętego Aleksego" - Dom Eufemiana, ojca Aleksego, niezwykle zamożny, sły­nie z pobożności. W imię miłości bliź­niego i miłosierdzia dla wszystkich Eu-femian i żona zastawiają stoły dla bied­nych, sierot, wdów i pielgrzymów, a pan domu sam usługuje swym gościom.

M. Rej „Żywot człowieka poczciwe­go" - Dom ziemianina, który żyje zgod­nie z rytmem natury, gospodaruje mąd­rze, z przyjemnością pracuje w ogrodzie i sadzie, bo wie, że zimą (starość) będzie mógł spokojnie korzystać z tych dob­rodziejstw natury, które zgromadził la­tem i jesienią. Dom zgodny, harmonij­ny, gdzie gospodarz z żoną i dziećmi przechadza się po swoim ogrodzie, bo­gatym we wszystko, jak mitologiczna Arkadia.

J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce" (Pieśń Panny XII) - Jest pochwałą życia na wsi, która daje po­czucie bezpieczeństwa i stabilności (i-naczej niż życie żeglarza). Dom tu poka­zany nie razi przepychem, choć niczego nie brak jego mieszkańcom (sady ob-radzają, pszczoły miód dawają). W tym domu panuje zgoda, harmonia (gospodyni wspiera męża radą, dzieci wycho­wywane są w szacunku do starszych). Wizerunek arkadyjski.

J. Kochanowski „Treny" - W całym cyklu przeplatają się dwa obrazy domu w Czarnolesie: a) za życia Urszulki: dom pełen radości i jej wesołego szcze­biotu (wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała); b) po śmierci dziecka, mimo iż są wszyscy domownicy (pełno nas, a jakoby nikogo nie było), z każdego kąta wyziera pustka, bo zabrakło naj­ważniejszego elementu, tworzącego at­mosferę tego domu (teraz wszytko umil­kło, szczere pustki w domu).

W. Szekspir „Hamlet" - Dom Gert­rudy i Klaudiusza na zamku w Elsyno-rze. Hamlet mówi o świecie jako o nie plewionym ogrodzie i twierdzi tak na przykładzie tego, co widzi w domu. Matce zarzuca, że weszła w kazirodczy związek, zaś Klaudiuszem pogardza. Ten natomiast zarówno w państwie, jak i we własnym domu (sypialnia Gert­rudy) zgadza się na szpiegowanie, dono-sicielstwo i zdradę. Nie może to być normalny, „zdrowy" dom, bo zbudowa­ny jest na zbrodni (por. Biblia, Ew. św. Mateusza 7, 26: dom wzniesiony na piasku zawali się).

W. Szekspir „Makbet" - Zbrodniczy dom małżeństwa Makbetów. Ponieważ rzecz Źle zaczęta tylko ziem się krzepi i Makbet, wstąpiwszy na drogę występ­ku, musi już nią kroczyć (jedna zbrodnia pociąga następne), małżonkowie szybko stają się sobie obcy, więc dom ich po niedługim czasie zamienia się w ruinę.

W. Szekspir „Romeo i Julia" - Dwa

skłócone ze sobą domy (rody): Mon-tekich i Kapulettich i kochająca się para: Romeo i Julia. Rodowa nienawiść do­prowadza do śmierci obojga kochan­ków. Por. wiersz Norwida: „W Weronie": po kilku wiekach z obu domów pozostały tylko ruiny, nie ma również głównych bohaterów dramatu, przemi­nęły wielkie namiętności: miłość i nie­nawiść.

J.Ch. Pasek „Pamiętniki" - W drugiej części utworu, obejmującej lata 1667-1688, autor przedstawia żywot ziemianina, któremu życie wypełniają sprawy domu, tzn. uprawa roli, spławia­nie zboża do Gdańska, ale także dbałość o stosunki sąsiedzkie (jak uczyniłem sobie pokój wśród sąsiadów), polowa­nia, spotkania w gronie dobrych towa­rzyszów i gawędy.

Molier „Skąpiec" - Dom Harpagona to przykład siedemnastowiecznego miesz­czańskiego domu we Francji, przy czym domowników nie łączą żadne więzi uczuciowe. Harpagon narzucił wszyst­kim więcej niż oszczędny sposób życia: służbę podejrzewa, że go okrada, dzieci chce się jak najszybciej pozbyć z domu, by ich nie karmić i nie ubierać. Central­ne miejsce w tym domu zajmuje szkatuł­ka, która skupia całą uwagę gospodarza i wszystkie jego najtkliwsze uczucia. Dom jest prowadzony tak, aby wydawać jak najmniej pieniędzy, dlatego wizytó­wką jego mieszkańców nie może być służba, bo ta chodzi w podartej odzieży.

Molier „Świętoszek" - Również miesz­czański dom Orgona, tym razem zdomi­nowany przez dewocję gospodarza i je­go matki, pani Pernelle, więc łatwo padający łupem wyrachowanego Świę­toszka, Tartuffa. Naiwność Orgona była tak wielka, że darząc całkowitym zaufa­niem obłudnika, był o krok od utraty domu, zarówno w sensie posiadłości, jak też najbliższych (żony, syna).

Krasicki „Żona modna" - Za sprawą modnej Filis spokojny, tradycyjny dom szlachecki został „wywrócony do góry nogami" i to zarówno w jego zewnętrz­nym kształcie (przebudowa ogrodu, zmiana wyglądu komnat), jak też w ryt­mie życia (ciągłe zabawy i bale) oraz organizacji (zwalnianie starych, wier­nych służących).

J.U. Niemcewicz „Powrót posła" -

Wzorcowy dom oświeconego Sarmaty, Podkomorzego, gdzie hołduje się pol­skiej tradycji oraz dba o to, by dom zawsze ustępował krajowi, toteż trzej synowie Podkomorzego wychowywani są tak, aby mogli służyć ojczyźnie. Gospodarz wraz z żoną przestrzegają zasad staropolskiej gościnności. Jest to dom niezbyt bogaty, ale zgodny, pełen życzliwości i wzajemnego szacunku, jaki żywią wobec siebie jego domo­wnicy.

G.G. Byron „Giaur" - Pojawia się tu fragmentaryczny obraz pustego domu Hassana, gdzie nie ma sług, w ogrodzie czasami krzyczy puszczyk, panoszy się zielsko. W haremie nie ma śladu życia. Wszystko to stało się za sprawą zemsty Giaura, który po śmierci Leili przyszedł i smętarz zrobił z Baszy domu.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - patrz: bezdomność.

A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod"

-1) Obraz domu rodzinnego zapamięta­ny z dzieciństwa przez głównego boha­tera: dworek z czerwonej cegły wśród pagórków i lasów, na co nakłada się widok płonącego domu, szczęk oręża i krzyk matki, który na całe życie pozo- j stał mu w pamięci. 2) Dom Waltera Alfa i córki Kiejstuta - Aldony od początku naznaczony tragizmem, bo bohater wie, że dopóki ojczyzna nie będzie wolna, dopóty nie może on cieszyć się swoim małżeńskim szczęściem, (szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie).

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Dom--dworek w Soplicowie, gdzie panuje kult narodowych pamiątek, gdzie każdy, kto tu trafi, czuje się bezpiecznie i zna swoje miejsce zarówno podczas posił­ków, przy stole, jak też podczas spaceru. Dom życzliwy wszystkim, gościnny. Gospodarz Soplicowa, Sędzia bardzo dba o to, aby w jego domu panowały porządek, harmonia, życzliwość, wy­znaje bowiem zasadę: tym ładem (...) domy i narody słyną, z jego upadkiem domy i narody giną. Połączenie pojęcia domu w dwóch sensach: jako rodziny i jako ojczyzny.

J. Słowacki „Balladyna" - Ubogi dom wdowy, która żyje skromnie z dwiema córkami i marzy tylko o tym, by otrzy­mały one dobrych i bogatych mężów, a wówczas znajdzie się u którejś z nich kąt dla starej matki. Jej życzeniom nie stało się zadość, bo w domu-pałacu Balladyny nie było miejsca dla ubogiej wdowy.

J. Słowacki „Fantazy" - Obraz pol­skiego dworu po powstaniu, będącego ze względu na sytuację finansową w cał­kowitej ruinie, Jirabina Respektowa ża­łośnie usiłuje ratować resztki dawnej świetności. Stąd jedynym sposobem na utrzymanie domu w polskich rękach jest małżeństwo Dianny z bogatym Fanta-zym. Dlatego też rodzice nie zważają na uczucia córki.

Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" -

W domu hrabiego Henryka wszyscy są nieszczęśliwi: on sam opuszcza dom w pogoni za ideałami, męczy go i nuży codzienność; jego żona, chcąc zacho­wać miłość męża, stanie się poetką, wreszcie umrze, podobnie jak ich syn Orcio. Przykład na to, że romantyczni poeci nie są najlepszym materiałem na głowę rodziny.

A. Fredro „Śluby panieńskie" - Dom, w którym są dwie panny na wydaniu i dwóch konkurentów. Pani Dobrójska wychowała swoją córkę dość tradycyj­nie, stąd w tym domu zachowanie Gu­cia, który wraca nocą i wchodzi do pokoju oknem, a w towarzystwie pań zasypia rozparty na krześle, razi i gor­szy. Czytelników - śmieszy.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - 1)

Drozdowe Gniazdo: solidne, bogate, za­dbane, otoczone parkiem. Rodowa po­siadłość Lintonów. Dużą wagę przywią­zuje się tu do oznak zewnętrznych, dlatego mieszkańcy Drozdowego Gnia­zda to ludzie, którzy nie znają wielkich uczuć, prawdziwych namiętności, ich uczucia są „letnie". 2) Wichrowe Wzgó­rza - dom spełnia warunki posiadłości w stylu gotyckim: położony jest wśród dzikich skał wapiennych, wokół roz­ciągają się niesamowite wrzosowiska. Jego wnętrze jest przygnębiające i stra­szne, choć pali się tam ogień na kominku (symbolizujący żar uczuć), mieszkańcy zaś są przede wszystkim nieprzyjaźni i mrukliwi. Natomiast tylko oni potrafią prawdziwie kochać i prawdziwie niena­widzić. Od pierwszych chwil obecności w Wichrowych Wzgórzach wiadomo, że ten dom kryje jakąś tajemnicę.

E.A. Poe „Zagłada domu Usherów"

- Siedziba już na zewnątrz sprawia przygnębiające wrażenie, natomiast w środku panuje atmosfera smutku, a Roderick Usher cierpi na rodzaj me­lancholii oraz dziwną chorobę, przeja­wiającą się nadwrażliwością zmysłów. Jest to dom skazany na zagładę, która też dopełni się, w niesamowitych okolicz­nościach, zarówno co do samego zamku, jak i mieszkających tam ostatnich z rodu Usherów. Patrz: rodzina.

H. Balzac „Ojciec Goriot" - 1) Obs­kurny pensjonat pani Vauquer, który nie jest domem, a tylko „przytuliskiem" dla ludzi niezamożnych i skrzywdzonych przez los. 2) Domy córek Goriota: Del­finy i Anastazji - nowobogackie, gdzie nie ma miejsca dla ojca i nawet jeśli odwiedza on którąś z córek, to wchodzi kuchennymi drzwiami.

B. Prus „Antek" - Jak wiele domów na wsi w XIX wieku jest tak biedny, że matka musi podjąć bolesną decyzję o wysłaniu jednego z dzieci (Antka) w poszukiwaniu szczęścia do miasta.

B. Prus „Kamizelka" - Ubogi dom dwojga bardzo skromnych ludzi, któ­rych wzajemna miłość i wielkie oddanie wnoszą w smutną codzienność wiele ciepła. Przykład tego, że niekoniecznie trzeba mieć pałace, żeby być szczęś­liwym. Harmonię burzy śmierć męża.

B. Prus „Lalka" - 1) Dom Rzeckiego z czasów młodości, w którym najważ­niejszymi postaciami byli: ojciec z jego kultem Napoleona - stąd ściany miesz­kania zdobiły wizerunki cesarza, oraz ciotka - stąd wisiało tam wiele obrazów świętych; później domem Rzeckiego - subiekta u Wokulskiego - będzie nie zmieniany od ćwierćwiecza pokoik na tyłach sklepu. 2) W kamienicy Łęckich różne domy, będące ilustracjami warun­ków życia wielu warstw społecznych: baronowej Krzeszowskiej, dla której czas zatrzymał się w momencie śmierci córki; pani Stawskiej - skromny dom, którego mieszkanki wstydzą się swego ubóstwa, funkcjonujący dzięki pracy pani Stawskiej; „goły i wesoły" dom studentów, których nie stać nawet na opłacenie komornego. 3) Dom państwa Łęckich, gdzie zachowuje się pozory dawnej świetności, żyje na kredyt, a do płacenia długów dla upominających się natarczywie Żydów wzywa się „przyja­ciela domu", Wokulskiego. Miejsce, w którym takiemu parweniuszowi jak Stach Wokulski zawsze da się odczuć jego niskie pochodzenie.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - 1)

Dom w Korczynie funkcjonujący dzięki pracy Benedykta, na którego barkach spoczywają zarówno sprawy związane z życiem codziennym, jak też koniecz­ność zaradzenia kłopotom finansowym, pretensje i kaprysy żony, sprawy wy-kszałcenia dzieci, spory z Bohatyrowi-czami. Ale Benedykt jest dobrym gos­podarzem: ciężko pracuje, wstaje wcze­śnie, ajego staranność widać po wszyst­kich załatanych w płocie dziurach i na­prawionych strzechach. 2) Gorsze wra­żenie robi dom Kirłowej, która sama musi dbać o wszystko, przy czym pracu­je jak chłopka, bo mąż głównie składa wizyty, w domu bywa gościem. 3) Dom Andrzejowej Korczyńskiej przypomina muzeum lub sanktuarium. Jest to wiel-kopańska rezydencja, zdominowana przez kult poległego w powstaniu And­rzeja Korczyńskiego. 4) Dom Bohatyro-wiczów wypełniony pracą, jego miesz­kańcy dbają o mogiłę powstańczą oraz grób Jana i Cecylii (tradycja). Auto­rytetem jest Anzelm, cieszący się szacu­nkiem nie tylko domowników, ale i całe­go zaścianka.

H. Sienkiewicz „Szkice węglem" -

Chłopski dom, jakich wiele było w XIX w.: często zaglądający do kieliszka mąż, najważniejsze sprawy związane z ży­ciem rodziny na głowie żony (jak choć­by starania o unieważnienie decyzji o wzięciu Rzepy do wojska), małe dzie­cko, bieda.

H. Sienkiewicz „Potop" - 1) Dwór w Wodoktach jest przykładem na to, jak żyła średnia szlachta: gospodaruje tam sama panna Oleńka Billewiczówna pod troskliwą opieką szlachty laudańskiej, czekając na wypełnienie się testamentu dziadka. 2) Wielkopański pałac - dom Radziwiłłów w Kiejdanach, miejsce pod względem przepychu nie ustępujące dworom królewskim, bo też tu Janusz Radziwiłł prowadzi własną politykę, marząc o koronie królewskiej. Pałac w Kiejdanach - symbol zdrady innego domu - ojczyzny. W całej powieści widać, jak ciężkie czasy przyszły na dom (ojczyznę), który jest rozgrodzony i w jego granice wchodzi każdy, kto chce (rozmowa Kmicica z Bogusławem Radziwiłłem).

M. Konopnicka „W piwnicznej izbie"

- Całym domem jest piwniczna klitka, skąd nie widać ani słońca, ani drzew, ani ludzi. Trudno ją nazwać domem, jest to raczej grobowiec. W tej ciemnej, wil­gotnej piwnicy umiera chore dziecko, marząc o słońcu, bieganiu po trawie, świeżym powietrzu. Ojciec chleb czarny wykuwa młotem, przy igle matka blada. Przerażająco smutno brzmią pytania dziecka, czy są ludzie, którzy nie muszą mieszkać w piwnicy.

M. Konopnicka „Mendel Gdański" -

Dom starego Żyda, który samotnie wy­chowuje wnuka, ucząc go szacunkiem dla nauki i pracy, kultywując tradycje żydowskie, co nie przeszkadza mu cie­szyć się dobrą opinią i życzliwością sąsiadów - Polaków. Źli ludzie nie mogą pogodzić się z faktem, że Mendel jest Żydem i nie pozostawiają jego domu w spokoju (wybita szyba, ranny wnuk).

M. Konopnicka „Banasiowa" - Tytu­łowa bohaterka przebywa nie w swoim domu, lecz u córki, do której przyjechała umrzeć, a fakt, że ciągle żyje, jest powodem kłótni. Stara matka jest w do­mu córki ciężarem.

M. Konopnicka „Miłosierdzie gminy"

-Tu raczej występuje marzenie o domu. Stary Kuntz Wunderli, wystawiony przez gminę na licytację, pragnie, aby przelicytował go syn, bo wówczas mógł­by ostatnie lata życia spędzić w normal­nym domu, wśród bliskich, bawiąc się z wnukami.

F.M. Dostojewski „Łagodna" - Boha­terka Dostojewskiego wchodzi w miesz­czański dom męża - lichwiarza, który ją właściwie kupił od ciotek, dlatego musi się we wszystkim podporządkować mę­żowi. Ani ten dom, ani to małżeństwo nie dają jej poczucia bezpieczeństwa i szczęścia. Dlatego skok z okna zniena­widzonego mężowskiego domu i śmierć stają się ucieczką.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara"

- 1) Pokój Raskolnikowa, przypomina­jący kształtem i nastrojem trumnę, trud­no nawet nazwać domem. Stanie się to jednym z powodów zamordowania przez niego lichwiarki, w poczuciu nie­sprawiedliwości, pozwalającej, by jedni żyli dostatnio, a inni w całkowitej nę­dzy. 2) Dom Marmieładowa - przykład krańcowo skromnych warunków życia, gdzie bieda i pijaństwo ojca zmuszą Sonię do prostytucji, aby pomóc Jeliza-wiecie Iwanownej w utrzymaniu domu. Patrz: rodzina.

G. Flaubert „Pani Bovary" - Miesz­czański dom doktora Bovary'ego, w któ­rym wszystkie sprawy skupiają się wo­kół Emmy: jej marzeń, dążeń, stanu zdrowia. Dom stopniowo, ale systema­tycznie ulegający destrukcji (w sensie więzi uczuciowych, pozycji w miastecz­ku, bankructwa finansowego) z powodu kolejnych kaprysów Emmy, którą co­dzienne życie i status żony prowinc­jonalnego lekarza męczą śmiertelnie.

S. Wyspiański „Wesele" - Bronowicka chata jest tu symbolem całej Polski. W domu Gospodarza (Włodzimierz Tet-majer) z okazji wesela spotkali się przedstawiciele wsi i inteligencja z mia­sta. Przy tej okazji Wyspiański demas­kuje fałszywość hasła „z szlachtą polską polski lud" (ludomania). Chata w Bro-nowicach pozwala chłopom i panom z miasta spotkać się tylko na czas wesela, bo na co dzień każden sobie rzepkę skrobie. Patrz: Polska i Polacy.

G. Zapolska „Moralność pani Duls-kiej" - Mieszczański dom we Lwowie (lub Krakowie; są dwie wersje utworu), zdominowany przez „przepychającą się przez życie łokciami" Dulską. Jest to ten rodzaj domu, gdzie co innego się głosi, a co innego robi (cnota - skarb dziew­częcia - nie odnosi się, oczywiście, do służącej), gdzie panuje kult pieniądza (stąd nikt tu nie bywa, nie kupuje się prasy i oszczędza na wszystkim) i gdzie dewizą są słowa pani Dulskiej: na to mamy cztery ściany i sufit, aby wlasne brudy prać we wlasnym domu.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" -Ty­tuł powieści sugeruje głównie problem bezdomności, stąd domy będą tu poka­zane kontrastowo: 1) Młodość Judyma, w domu ciotki, gdzie odrabiał on lekcje dopiero po wyjściu gości, na kuchen­nym stole, a do szkoły chodził w roz­klapanych pantoflach ciotki. 2) Dom Wiktora: żałosne warunki mieszkanio­we, bieda, ciężka praca obojga i brak przyszłości, stąd poszukiwanie możli­wości zdobycia normalnego domu i go­dziwej pracy (i płacy) za granicą. 3) Domy ludzi w czworakach, o których Judym wspomina w swoim wykładzie u Czernisza. Mieszkają tam dzieci ra­zem z prosiętami, panuje ubóstwo, brud, choroby. 4) Domy robotnicze w Zagłębiu, przypominające budy lub ow­czarnie, gdzie mieszkają trzydziestoletni starcy. 5) Kontrastowo pokazany dom doktora Czernisza: elegancki, bogaty, miejsce spotkań lekarzy ludzi bogatych. 6) Równie wytworny dom doktora Kali-nowicza: puszyste dywany, mnóstwo an­tyków, kompletnie izolowany od spraw zewnętrznych, miejsce spotkań elity.

S. Żeromski „Wierna rzeka" - Dom--dwór pokazany w szczególnej sytua­cji - zawieruchy powstańczej, gdy pląd­rują go zarówno ukrywający się w la­sach powstańcy, jak też przechodzące często oddziały wojsk rosyjskich. W do­mu - dworku mieszka tylko panna Salo-mea Brynicka i służący Szczepan. Nie ma co jeść, a palić trzeba sztachetami z płotu. Jednak nawet w takiej sytuacji powstaniec (Józef Odrowąż) znajdzie tu schronienie.

W.S. Reymont „Chłopi" - Domy są świadectwem pozycji chłopów w gro­madzie. 1) Najważniejszy we wsi jest dom Boryny, gdzie panuje twardy pat­riarchat. Chałupa Macieja jest wzorco­wa: dostatek wszystkiego, chociaż gos­podarz i sobie, i domownikom skąpi, tu zapadają ważne dla wsi decyzje. 2) Chałupa Dominikowej, w której gos­podyni rządzi despotycznie i nie ze­zwala na małżeństwo Szymka, dlatego swój dom będzie on budował własnymi siłami przy niewielkiej pomocy Lipczan. 3) Zamożne domy takich bogaczy, jak organista, kowal, młynarz, zatrud­niający często ubogich chłopów. 4) Cha­łupa Bylicy - komornika, który nie ma własnego kawałka ziemi, więc nie liczy się w gromadzie.

J. Conrad „Lord Jim" - Gdy świat dla lorda Jima robił się za maty, bo nie było już dokąd uciekać, trafił on wreszcie do Patusanu, gdzie odnalazł spokój, miłość, szacunek ludzi i zbudował dom-twierdzę (symbol odnalezienia swego miejs­ca na ziemi). Po raz pierwszy w życiu poczuł się bezpieczny, ale przeszłość i tu go dogoniła w osobie gentelmana Brow-na. Runął dom i wszystko, co Jim tak pracowicie budował.

B. Leśmian „Urszula Kochanowska"

- Poeta polemizuje z utartą wizją życia niebiańskiego. Raj dla Urszuli był na ziemi: dom w Czarnolesie, rodzice. Je­dyna prośba, jaką kieruje do Boga to ta, aby w niebie powstał dom kubek w kubek jak nasz - czarnolaski.

Z. Nałkowska „Granica" -1) Młodość Zenona Ziembiewicza i dom w Boleborzy: ze zmagającą się z kłopotami matką i włóczącym się po polach ojcem, często też zdradzającym matkę z wiejskimi dziewczynami. 2) Dom-kamienica pani Kolichowskiej z podziałem na poziomy, odpowiadające pozycji społecznej mie­szkańców. Na piętrze było mieszkanie starzejącej się samotnej kobiety - Cecy­lii Kolichowskiej i wychowywanej przez nią Elżbiety; w suterenie mieściły się mieszkania - nory biedoty, gdzie na jednym tapczanie spało po pięć osób (w tym niewidome dziecko i umierająca babka). 3) Dom Elżbiety i Zenona: zamożny, elegancki, gdzie mimo po­czątkowych starań oboje powielą sche­maty swoich domów rodzinnych (nie­stety!)

S. Żeromski „Przedwiośnie" -1) Dom rodziny Baryków w Baku: zamożny przed rewolucją, cała uwaga ojca i matki skierowana na wykształcenie syna; ograbiony ze wszystkiego w czasie rewo­lucji, bez ojca, z zaprasowującą się dla Cezarego matką. 2) Dom-dworek w Nawłoci z jego leniwym rytmem ziemiańs­kiego życia (arkadyjskość), otwarty dla gości. 3) Żałosne domy - rudery na granicy polskiej, w Chłodku, w War­szawie i kontrastująca z nimi wizja szklanych domów: higienicznych, do­stępnych dla wszystkich, nowoczesnych - idealnych. Patrz: utopia.

M. Dąbrowska „Noce i dnie" - W do­mu Niechciców w Serbinowie jest wyra­źny podział ról: Bogumił pracuje, trosz­czy się o byt rodziny, szczęścia szuka w pracy, kontaktach z przyrodą, której rytm rozumie i stara się do niego dopa­sować. Bogumił jest człowiekiem ot­wartym na świat i ludzi, sens życia znajduje w dźwiganiu zrujnowanego Se-rbinowa, zaś Barbara jest typową ma-rzycielką i romantyczką. Żyje w świecie swoich myśli, lektur i pragnień, dlatego tak boleśnie odczuwa rozdźwięk między własnymi uczuciami a rzeczywistością. Jest niezadowolona z życia, ciągle stra­piona, jej ambicje sięgają dalej niż życie na wsi i funkcja zarządcy majątku dla Bogumiła. Dąbrowska pokazuje dom, gdzie te dwie postawy uzupełniają się na co dzień (swoisty dialog postaw).

M. Kuncewiczowa „Cudzoziemka" -

Życie Róży Żabczyńskiej zdetermino­wane było przez niespełnioną miłość do Michała oraz jej zwichniętą karierę skrzypaczki, stąd tytułowa cudzoziemka tyranizuje cały dom swoimi stłumiony­mi kompleksami. Kapryśna Róża pod­porządkowuje sobie wszystkich domo­wników: Władysiowi chętnie wybrałaby żonę, Marcie każe zostać śpiewaczką. I mąż, i dzieci boją się jej. Jest to dom bez uśmiechu.

J. Iwaszkiewicz „Panny z Wilka" -Dom pełen kobiet w różnym wieku, różniących się usposobieniem, urodą, a także oczekiwaniami wobec życia i... Wiktora Rubena. On jednak nie potrafił (nie chciał?) skorzystać z żadnej z możliwości oferowanych przez młodość. Dlatego po piętnastu latach wraca do Wilka, gdzie okazuje się, że czas zmie­nił panny, podobnie jak jego samego, a więc i cały dom jest inny.

W. Gombrowicz „Ferdydurke" - 1)

Mieszczański dom Młodziaków, które­go mieszkańcom zależy na etykietce „nowoczesność". Wszyscy więc grają tu role, a walcząc z tradycyjnymi formami - wpadają w niewolę nowej formy. Prawda o tym domu i domownikach ujawnia się podczas ostatniej sceny wal­ki Pimki z Kopyrdą. 2) Ziemiański dom Hurleckich, gdzie również panuje wszechwładza formy, tym razem wiel-kopańskiej. Patrz: dworek.

B. Schulz „Sklepy cynamonowe" -

Tradycyjny, dziewiętnastowieczny dom kupca bławatnego, zagrożony inwazją nowoczesności i ekspansją tandety. Dom widziany oczami dziecka z wyraź­nym podziałem ról na kobiece (codzien­ność, zakupy, kuchnia, a także domino­wanie nad mężczyznami, kult cielesno­ści) i męskie (świat marzeń, pełen kolo­rów, domena ducha, który może ożywić materię, dziedzina tworzenia). Dom na styku kultur i epok. W sposobie przed­stawiania często wykorzystane techniki oniryczne.

S. Undset „Krystyna, córka Lavran-

sa" -1) Dom matki Krystyny na Jorund, gdzie najważniejsze miejsce zajmuje Lavrans; dom - przykład dla całej okoli­cy, w którym szanuje się odwieczną tradycję, panuje tu dostatek, choć żyje się oszczędnie. 2) Dom Krystyny na Husaby, gdzie o wszystko musi się troszczyć młoda żona, bo Erlenda nuży życie codzienne. Dwór i cała posiadłość w ruinie, Krystyna musi je odbudować, choć tylko po to, aby je ostatecznie stracić. Wzorem dla Krystyny jest dom matki. 3) Dom trzeciego pokolenia

- Gautego i jego żony, gdzie dla Krys­tyny nie ma już miejsca.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" -1) Szczególne miejsce w Moskwie

- Dom Gribojedowa (miejsce uprzywi­lejowane, tylko dla „prawomyślnych" twórców). 2) Domy członków Massolitu podobnie jak członków Dramlitu, np. Berlioza lub dyrektora teatru Yarietes, Lichodiejewa: przestronne, luksusowe, ze służbą, strzeżone. 3) Obskurne domy szarych obywateli, gdzie mieszka po kilka rodzin. 4) Natomiast twórcy, nie piszący „po linii", wierni sobie, jak Mistrz, mają domy w piwnicach lub trafiają do domów... wariatów.

W. Broniewski „Bagnet na broń" -

Dom w sensie ojczyzny, wiersz-apel, wzywający do obrony: kiedy przyjdą podpalić dom, ten, w którym mieszkasz

- Polskę.

L. Staff „Pierwsza przechadzka" -

Wiersz ma charakter konsolacyjny wśród zniszczenia i ruin (po wrześniu 1939) otuchy dodaje jedynie nadzieja na własny dom. Oto życie wraca do War­szawy (kobieta sprzedająca obarzanki, dzwoniące bańki z mlekiem). Stąd z przekonaniem wypowiadane są słowa: będziemy znowu mieszkać w swoim do­mu, będziemy stąpać po swych własnych schodach.

J. Tuwim „Kwiaty polskie" - Złącze­nie dwóch utraconych wartości: domu rodzinnego i ojczyzny - dom polski przepadl. To - ojczyzna, a inne kraje są hotele, stąd modlitwa o możliwość po­wrotu do tego, co własne, znajome, jak szuflada, w której jest wiele rzeczy często niepotrzebnych, ale to przecież cząstki życia (np. wygasłe kwity, wizytó­wki).

A. Camus „Dżuma" -W zadżumionym Oranie nie było domu, w którym by ktoś nie umarł. Wyjątkową pozycję zajmuje dom doktora Rieux, w którym doktor bywa tylko po to, żeby przez kilka godzin odpocząć i zobaczyć się z matką, ponieważ potrzeba mu jej serdecznego wsparcia.

L. Kruczkowski „Niemcy" - Dom

w Getyndze profesora Sonnenbrucha jest dla niego swego rodzaju twierdzą, w której profesor odizolował się od świata, nie chce słyszeć o okropnościach wojny, nie chce mieć z nimi nic wspól­nego (nie przyjmuje nawet koniaku od Ruth, bo pochodzi on z okupowanej Francji). Złudność tej „wewnętrznej emigracji" ujawnia już samym swoim przybyciem Joachim Peters. Profesor nie może być „dobrym Niemcem", nie mającym sobie nic do zarzucenia, gdy jego wynalazki naukowe są wykorzys­tywane do zabijania ludzi. W takiej sytuacji dom nie może być schronie­niem.

G. Herling-Grudziński „Inny świat"

- Karykatura domu w sowieckim łagrze, nazwana „domem swidanij" - miejsce spotkań więźniów z rodzinami, gdzie przez dwa, trzy dni mogą oni spać w czystej pościeli, nie chodzą do pracy, dostają lepsze jedzenie. Po odjeździe najbliższych tym boleśniejsze są po­wroty do codzienności.

K. Wierzyński „Droga do domu" -

Wiersz na pograniczu jawy i snu, pisany z dala od miejsc, o których traktuje. Warszawa, Bagatela, Łazienki - wszyst­ko to pojawia się na zasadzie bolesnych wspomnień, od których bardzo trudno się uwolnić (jeszcze tam mieszkam, wyjść stamtąd nie mogę). Na obraz opuszczonego domu nakłada się refleksja o porzuconej (może na zawsze?) ojczyźnie.

S. Mrozek „Tango" - Dom, w którym mieszkają trzy pokolenia, ale brak jest jakiejkolwiek więzi między nimi. Dom jest miejscem wyjątkowo odpychają­cym (składowisko rupieci, co funkc­jonuje tu jako symbol), a jego mieszkań­cy nie mają celu w życiu, stąd iluzorycz­nie łączy ich gra w karty.

M. Hłasko „Ósmy dzień tygodnia"

-Warszawski dom w latach pięćdziesią­tych: ciasnota, młodzi pozbawieni włas­nego kąta, chora, uciążliwa matka, trzy­many dla paru groszy sublokator; mię­dzy domownikami brak więzi, stąd ucie­czki w alkohol, marzenia o niedzieli, wyjściu dokądkolwiek, mrzonki o włas­nym domu. Patrz: rodzina.

M. Białoszewski „Pamiętnik z powsta­nia warszawskiego" - Wszystkie domy w ruinie, życie wśród gruzów lub w piw­nicach, zdobywanie żywności, tymcza­sowość warunków i egzystencji ludzi.

A. Moravia „Konformista" - patrz: dzieciństwo.

W. Szymborska „Kot w pustym mie­szkaniu" - Jedynym mieszkańcem po śmierci właściciela jest kot. Dom poka­zany z jego punktu widzenia (obcość znajomych mebli, zmiany w rytmie dnia, bezkarnie złamane zakazy, oczeki­wanie na przyjście pana).

E. Kazań „Układ" - 1) Tradycyjny, patriarchalny dom emigrantów greckich z czasów młodości Eddiego, z usuniętą w cień matką i dorabiającym się na handlu dywanami ojcem. 2) Zamożny dom Eddiego Andersena z basenem, najpiękniejszym trawnikiem i oryginal­nymi obrazami Picassa, funkcjonujący na zasadzie układów męża i żony, dom na pokaz. 3) Próbą ucieczki z tego układu jest związek z Gwen, który też okazuje się wejściem w kolejny układ: dom, małżeństwo, dorabianie się pozy­cji społecznej.

G. Garcia Marąuez „Sto lat samotno­ści" - Centralnym miejscem w Macon-do jest dom Buendiów, gdzie główną rolę gra Urszula, najpierw jako matka, później babka. To dzięki niej dom się rozrasta, ona z niewzruszonym spoko­jem znosi kolejne nieszczęścia (choroba męża, odejście Aureliana, niepowodze­nia Amaranty). Stabilności tego domu nie są w stanie złamać kolejne rewolucje i wojny oraz zmiany rządzących.

J.D. Salinger „Buszujący w zbożu"

- Zbuntowany Holden opuszcza szkołę, w której czuje się źle. W swoim rodzin­nym domu też nie ma nikogo, z kim mógłby porozmawiać, z wyjątkiem mło­dszej siostry. To do niej potajemnie wraca, unikając spotkania z rodzicami i dla niej zrezygnuje z marzeń o życiu na odludziu i podejmie próbę nauki w ko­lejnym college'u.

A. Śwłrszczyńska „Dzieci się zadzi­wią" - Za pomocą kilku kresek na­szkicowana sytuacja życiowa: noc, śpią­ce dzieci i odchodzący po cichu ojciec. Bez zbędnego patosu komentarz lirycz­ny kończący wiersz brzmi: one dopiero rankiem się zadziwią że tak cicho zawa­lił się w nocy ich dom.

* Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej, (przysłowie polskie)

* Dom nie na ziemi stoi, lecz na niewieście, (przysłowie serbskie)

* „Który słucha tych stów i czyni je, podobny jest mężowi mądremu, który zbudował dom swój na opoce". (Ewangelia św. Mateusza 7, 24)

* „Który słucha tych słów, a nie czyni ich, podobny jest mężowi głupiemu, który zbudował swój dom na piasku".

(Ewangelia św. Mateusza 7, 26)

* „Kochasz ty dom, rodzinny dom?" (M. Konopnicka)

* „Miej ty sobie pałace, ja swój domek ciasny, Prawda, nie jest wspaniały, szczupły, ale własny". (I. Krasicki)

* „Wolnoć Tomku w swoim domku", (porzekadło ludowe i początek bajki A. Fredry)

* Nie istnieje dom, kiedy kobieta hula. (przysłowie abisyńskie)

* Podróży końcem jest dom, ziemia - końcem życia, (przysłowie abisyńskie)

* W niezgodnym domu kury zdychają, (przysłowie serbskie)

* Dom Anglika jest jego zamkiem, (przysłowie angielskie)

* We własnym domu i ściany pomagają, (przysłowie bułgarskie)

* Dom bez książek, to dom bez okien, (przysłowie greckie)

* Kto domu nie budował, temu wydaje się, że ściany same z ziemi wyrosły, (przysłowie gruzińskie)

* Już za bramą domu rozciąga się inny świat, (przysłowie koreańskie)

---