Anna Szatka
Cosinus: Organizacja Reklamy
Rok I, semestr I
Dochody i wydatki państwa
-
struktura budżetu państwa
Spis treści:
Czym jest budżet?
Czym jest budżet państwa, z czego się składa i jak powstaje? Budżet państwa a Skarb Państwa.
Szczegółowa charakterystyka struktury budżetu państwa:
Dochody budżetu państwa
Wydatki budżetu państwa
Przychody i rozchody; deficyt budżetowy
Realizacja budżetu państwa. Budżet zadaniowy
1. Czym jest budżet?
Budżet jest ważnym pojęciem należącym do świata finansów. Oznacza zestawienie wpływów i wydatków pieniężnych pojedynczej osoby, firmy, samorządu, państwa , które dotyczy określonego przedziału czasu oraz podlega uszczegóławieniu. Pojęcie budżet domowego jest raczej znane każdemu, kto prowadzi własne gospodarstwo domowe bądź jest jego współtwórcą. Odnosi się bowiem do zestawienia naszych dochodów i wydatków związanych z codziennym życiem, jakie ponosimy w każdym miesiącu. Może to być budżet przewidziany na okres świąteczny, który potem sprawdzimy, czy zrealizowaliśmy i w jakim stopniu. Możemy wówczas zrozumieć nie tyle, skąd biorą się nasze dochody, gdyż zazwyczaj jest to najłatwiejszy do określenia, o ile ma się stałe wynagrodzenie za pracę, zasiłek, rentę, stypednium czy zwykłe kieszonkowe. Budżet domowy pomaga zrozumiec, na co tak naprawdę wydajemy, co „zżera” nasze dochody, a na co moglibyśmy poświęcić więcej uwagi i funduszy lub jak wydawać, by ubywało nam mniej pieniędzy z konta.
To uproszczenie pojęcia budżetu, z jakim każdy spotyka się w swoim życiu oddaje też znaczenie terminu trudniejszego i ważniejszego dla gospodarki kraju. Budżet państwa to swoista odmiana budżetu, jest planem finansowym danego kraju, czyli zestawieniem wielkich dochodów z wielkimi wydatkami. Wiadomo przecież, że nasze codzienne wydatki to nic w porównaniu z państwowymi. Jednak dochody to też co innego. Obywatele pracują, by zarobic, a dzięki ich pracy państwo ma swój dochód - np. z podatku dochodowego, a z zakupów obywateli - np. akcyza, VAT. To tylko przykłady tego, jak jednostka oddziałuje na całą gospodarkę.
Narodowy Bank Polski stara się przybliżyć obywatelom Polski i każdemu zainteresowanemu różne zagadnienia ekonomiczne. Stworzono oficjalny portal: NBportal.pl, gdzie prowadzone są kursy e-learningowe oraz udostępniono materiały o ekonomii i NBP. W dość ciekawy i przystępny sposób można poznać ekonomię, a nawet douczyć się jej, przygotować do egzaminów na studiach. Można dowiedzieć się i zrozumieć, czym jest istotny dla gospodarki całej Polski budżet naszego państwa.
2. Czym jest budżet państwa, z czego się składa i jak powstaje? Budżet państwa a Skarb Państwa.
Z budżetem państwa wiążą się pewne ważne pojęcia: dochody i wydatki państwa oraz przychody i rozchody, nieco mniej znane, ale również istotne. Zgodnie z Encyklopedią PWN budżet państwa to: „zestawienie planowanych dochodów i wydatków państwa, zatwierdzane przez organ władzy państwowej, z reguły organ przedstawicielski; w Polsce — uchwalany przez sejm w formie ustawy na rok”1. Tak więc budżet to najważniejszy plan finansowy danego kraju, jest też marzędziem polityki społecznej. Plan ten określa zestawienie dochodów i wydatków państwa w kolejnym roku budżetowym. W Polsce rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Budżet finansowy to jeden z elementów ustawy budżetowej - jest w niej najważniejszy. Co ważne, budżet zawiera prognozę, czyli przewidywania dochodów i przychodów oraz zawiera konkretne ustalenia dotyczące wydatków i rozchodów, które nie mogą być naruszane (mają charakter bezwzględnie wiążący).
Ustawa budżetowa jest podstawą ustalania wydatków i dochodów państwa, określa bowiem, jakie będą w danym roku przychody, a jakie wydatki pieniędzy państwowych. Pojawia się tu ważne pojęcie, nierzadko mylone z budżetem państwa: Skarb Państwa.
Mogłoby się wydawać, że Skarbem Państwa jest jego majątek. W istocie to Skarb Państwa dysponuje majątkiem kraju, ale nim nie jest. Na NBportal.pl można dowiedzieć się, że: „Skarb Państwa jest osobą prawną reprezentującą państwo w stosunkach majątkowych z osobami fizycznymi i prawnymi. Instytucja Skarbu Państwa zarządza majątkiem państwa na różnych szczeblach, dlatego składa się z wielu jednostek organizacyjnych. Skarb Państwa jest instytucją dysponującą majątkiem i prowadzącą działalność finansową oraz gospodarczą. […] Skarb Państwa nie dysponuje autonomicznym budżetem, ale dysponuje zasobami finansowymi budżetu państwa.”2 Ważne jest to, iż Skarb Państwa działa dzięki określonemu budżetowi, który ustala, jak można zarządzać majątkiem posiadanym przez gospodarkę danego kraju.
Między budżetem a Skarbem Państwa nie wolno postawić więc znaku równości. Jednakże jedno z drugim jest ściśle powiązane. Skarb Państwa zarządza majątkiem państwa i finansami publicznymi, natomiast budżet szczegółowo określa, jak należy postępować z majątkiem państwa. Ustalenie tego jest niełatwym zadaniem, któremu muszą sprostać członkowie Rady Ministrów. Są oni odpowiedzialni za tzw. ustawę budżetową - jedną z najistotniejszych ustaw w państwie. Rząd tworzy projekt ustawy, natomiast Sejm musi ją zatwierdzić, a Prezydent - podpisać. Dopiero wówczas ustawa trafia do Dziennika Ustaw i wraz z nowym rokiem kalendarzowym (budżetowym) rozpoczyna się jej realizacja. Trzeba jednak pamiętać, że ustawa budżetowa nie dotyczy jedynie budżetu państwa, jest on natomiast istotnym jej elementem.
Podstawą do opracowania budżetu państwa na kolejny rok budżetowy są wstępne informacje na temat dochodów i wydatków, jakie rząd otrzymuje od np. jednostek organizacyjnych terytorialnych.
3. Szczegółowa charakterystyka struktury budżetu państwa
Budżet państwa to zestawienie dochodów i wydatków - takie jest proste, zwięzłe wyjaśnienie omawianego zagadnienia. W celu zrozumienia budżetu państwa, należy jednak dowiedzieć się więcej na temat jego struktury - jakie są dokładnie dochody kraju, jakie wydatki, skąd one się biorą i jakie mają znaczenie. Trzeba też zrozumieć różnicę między dochodem a przychodem oraz między rozchodami a wydatkami. Podstawowym rozróżnikiem jest to, iż dochody i wydatki oznaczają operacje pieniężne bezzwrotne (definitywne, ostateczne), zaś przychody i rozchody są operacjami zwrotnymi.
3. a. Dochody budżetu państwa
„Dochodami budżetu państwa są dochody podatkowe i niepodatkowe. Ujmuje się je w załączniku do ustawy budżetowej według:
1) źródeł dochodów;
2) części i działów klasyfikacji budżetowej.”3
Dochodem budżetu państwa są więc wpływy do majątku państwa. Są to środki pieniężne bezzwrotne pobierane od podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych przez państwo lub organ samorządu terytorialnego w celu realizowania wydatków na cele państwowe. Nie wszystkie wpływy na rachunki budżetu są dochodami budżetowymi. Dochody te określa je „Ustawa z dnia 26 listopada 1998r. o finansach publicznych”. Określa też zasadę jedności materialnej - nie można przeznaczać środków pochodzących z poszczególnych tytułów na finansowanie konkretnych wydatków, poza nieicznymi ustawowymi wyjątkami. Zgodnie z „Ustawą o finansach publicznych” zamieszczone w budżecie państwa określonych dochodów z konkretnych źródeł (lub wydatków na sprecyzowane cele) nie jest podstawą do roszczeń do państwa ani do osób trzecich - budżet nie ustanawia praw ani obowiązków osób trzecich. Ponadto w ustawie tej zawarta jest wyraźna informacja, że budżet zawiera jedynie prognozy wielkości dochodów ze środków publicznych z konkretnych tytułów, które są określone w odrębnych ustawach. W związku z tym w budżecie musi być zawarte uzasadnienie prognoz dochodów - obejmuje ono przewidywane czynniki gospodarczo-polityczne mające wpływ na realizację zaplanowanych dochodów państwa.
Do najważniejszych dochodów państwa „Ustawa o finansach publicznych” zalicza:
Podatki
Opłaty niebędące dochodem jednostek samorządu terytorialnego i innych podmiotów sektora finansów publicznych
Cła
Dywidendy
Wpłaty z przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa
Wpłaty z zysku z NBP
Dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe
Wpłaty z nadwyżek dochodów własnych państwowych jednostek budżetowych, nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych
Dochody z najmu i dzierżawy
Odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych
Odsetki z lokat terminowych
Odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych
Grzywny, mandaty i inne kary pieniężne
Spadki, darowizny i zapisy pieniężne na rzecz Skarbu Państwa.
Największy udział w dochodach budżetu państwa mają podatki. Przekraczają 80% wszystkich dochodów. Dochody podatkowe dzielą się na pośrednie (VAT, akcyzę, podatek od gier) i bezpośrednie (CIT - podatek dochodowy od osób prawnych i PIT - podatek dochodowy od osób fizycznych). Najwydajniejszy okazuje się podatek od towarów i usług, najczęściej około 50% dochodów podatkowych pośrednich. Pozostałe dochody niepodatkowe sięgają 20% całych dochodów. Najmniej wynoszą zazwyczaj dochody zagraniczne.
3. b. Wydatki budżetu państwa
„Wydatkami budżetowymi są środki pieniężne przeznaczone na finansowanie zadań państwa. Z budżetu opłacana jest m.in. administracja publiczna, sądownictwo, oświata, ubezpieczenia społeczne oraz związki publicznoprawne.”4
Wydatki budżetu państwa róneiż ustala szczegółowo „Ustawa o finansach publicznych”. Zgodnie z ustawą wydatki państwa mają nieprzekraczalny limit realizacji. Nie obowiązuje on tylko dla wydatków z dochodów własnych jednostek budżetowych.
Ogólnie można powiedzieć, że wydatki państwa są przeznaczane na:
Realizację zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy i trybunały
Realizację Wspólnej Polityki Rolnej
Subwencje dla partii politycznych i ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego
Dotacje na zadania określone ustawami
Dofinansowanie zadań włansych jednostek samorządu terytorialnego
Współfinansowanie projektów i programów ze środków z Unii Europejskiej.
Wydatki budżetu państwa dzielą się na: wydatki bieżące, wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa i wydatki majątkowe. Realizuje się je poprzez obciążenie centralnego rachunku bieżącego budżetu państwa.
Wydatki bieżące to m.in. subwencje dla partii politycznych i subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacje, zakupy towarów i usług, inne świadczenia na rzecz osób fizycznych, realizacja Wspólnej Polityki Rolnej.
Wydatki majątkowe to wydatki na zakup i objęcie akcji, wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego czy też wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe do pokrycia lub dofinansowania kosztów realizacji inwestycji
Wydatki na obługę długu Skarbu Państwa to wszelkie wydatki związane ze spłatą oprocentowania zaciągniętych zobowiazań, oprocentowania i dyskonta skarbowych papierów wartościowych oraz wypłaty związane z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami.
Planowane w budżecie wydatki mogą zostać zablkowane w sytuacji, gdy zostaną naruszone zasady gospodarki finansowej, wystąpią opóźnienia w realizacji zadań, dojdzie do niegospodarności w określonych jednostkach bądź wystąpi nadmiar posiadanych środków. Decyzja o zablokowaniu wydatków budżetu państwa okresowo lub do końca bieżącego roku budżetowego należy do Ministra Finansów oraz dysponenci części budżetowych. Minister Finansó nie decyduje o wydatkach jednostek pozarządowych. Ostateczne rozporządzenie o blokowaniu wydatków budżetu państwa wydaje w drodze rozporządzenia Rada Ministrów.
Największy procentowy udział (średnio) w wydatkach budżetu państwa stanowią dotacje i subwencje. Rozliczenia z bankami oraz wydatki majątkowe zazwyczaj mają najmniejszy udział w całości wydatków budżetu państwa.
3. c. Przychody i rozchody; deficyt budżetowy
Deficytem budżetowym określa się niedobór dochodów państwa potrzebnych do zrealizowania wydatków budżetu państwa. Pojęcie deficytu budżetowego ściśle łączy się z przychodami i rozchodami. Wynika to z faktu, iż deficyt budżetowy musi zostać czymś uzupełniony - zaciągane są pożyczki w kwocie wyższej niż wartość deficytu, nie tylko aby usunąć deficyt, ale musi też starczyć na spłatę długu z lat minionych, powiększyć rezerwy pięniężne i zapewnić środki na inne wydatki. Opisana powiększona kwota niedoboru dochodów budżetowych państwa określona jest jako potrzeby pożyczkowe budżetu państwa. Przychody to źródło zaspokajania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, czyli środki pieniężne potrzebne do pokrycia m.in. deficytu budżetowego. Natomiast rozchody to są te środki, które wydaje się na pokrycie określonych wyżej zobowiązań. Rozchody służą do udzielania pożyczek i zarządzania długiem.
Przychody i rozchody dzieli się na krajowe i zagraniczne (pozyskiwane/dokonywane na rynkach krajowych i zagranicznych). Do przychodów zalicza się pieniądze pozyskiwane z prywatyzacji majątku, ze spłat udzielonych pożyczek, ze sprzedaży papierów wartościowych i innych operacji finansowych oraz z zaciągnietych pożyczek i kredytów. Środki finansowe przechodzące z roku poprzedniego na rok następny również zaliczają się do przychodó budżetu państwa.
Ustalenie wysokości przychodów i rozchodów w budżecie państwa na następny rok budżetowy uwzględnione jest w odrębnym artykule ustawy budżetowej. Określa on również limity przyrostu zadłużenia Skarbu Państwa z tytułu emisji i spłaty skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i na rynki zagraniczne, zaciągniętych kredytów i pożyczek zagranicznych.
Finansowanie deficytu budżetowego odnosi się nie tylko do pokrywania wartości deficytu budżetowego, ale obejmuje też ujemne saldo przychodów z prywatyzacji oraz prefinansowanie. Prefinansowanie to pokrywanie kosztów realizacji zadań zaakceptowanych przez Unię Europejską, ale jeszcze przez nią nie zostały opłacone.
4. Realizacja budżetu państwa. Budżet zadaniowy
Każdego roku dokonuje się kontroli realizacji budżetu państwa na dany rok budżetowy. Sejm dokonuje tej kontroli: w ciągu roku oraz po jego zakończeniu (ocena sprawozdania z wykonania budżetu państwa - absolutorium). W trakcie roku budżetowego Sejm posługuje się różnymi instrumentami kontroli, np. Minister Finansów jest zobowiązany do 10 września danego roku przedstawić Najwyższej Izbie Kontroli i komisji sejmowej właściwej do spraw budżetu sprawozdanie z przebiegu wykonania budżetu państwa w pierwszym półroczu. Natomiast źródłem informacji na temat bieżących postępów w relizacji budżetu państwa są comiesięczne sprawozdania operatywne Departamentu Budżetu Państwa Ministerstwa Finansów - zestawienie liczbowe realizacji budżetu państwa za dany okres, brak jakichkolwiek wyjaśnień, komentarzy.
Od 2009 roku na każdy rok budżetowy opracowuje się też odmianę budżetu państwa: budżet zadaniowy określający plan finansowy z uzwględnieniem innych kategorii niż tradycyjny. Oznacza to, że budżet państwa opiera się na zagadnieniach ekonomicznych, natomiast budżet zadaniowy - na funkcjach państwa:
Zarządzanie państwem
Bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny
Działalność edukacyjna, wychowawcza i opiekuńcza państwa
Zarządzanie finansami państwa
Ochrona praw i interesów Skarbu Państwa
Koordynacja polityki gospodarczej kraju
Gospodarka przestrzenna, wspieranie rozwoju budownictwa i mieszkalnictwa
Kultura fizyczna i sport
Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego
Nauka polska
Bezpieczeństwo zewnętrzne i nienaruszalność granic
Ochrona i poprawa stanu środowiska
Zabezpieczenie społeczne i wspieranie rodziny
Rynek pracy
Polityka zagraniczna
Sprawy obywatelskie
Zapewnienie równomiernego rozwoju kraju
Sprawowanie i wykonywanie wymiaru sprawiedliwości
Budowa, rozbudowa i utrzymanie infrastruktury transportowej
Organizacja opieki zdrowotnej i polityka zdrowotna
Prowadzenie polityki rolnej oraz rybackiej
Planowanie strategiczne oraz obsługa administracyjna i techniczna.
Największą zaletą tego planu finansowego jest przejrzystość i ukierunkowanie na większą efektywność wydatkowania pieniędzy publicznych.
Budżet państwa to najważniejszy plan finansowy kraju. Zapewnia właściwe funckjonowanie gospodarki państwa. Wszystko to, co zawiera się w budżecie kształtuje gospodarkę, a co za tym idzie - naszą codzienność. W budżecie określone są wpływy dochodów podatkowych, które płacimy wszyscy, chociażby robiąc zakupy w warzywniaku. Budżet zawiera rozporządzenia, jakie projekty otrzymają dofinansowanie, ile otrzyma szkolnictwo, a ile Służba Zdrowia. Budżet państwa określa działania i operacje finansowe na wielką i mniejszą skalę. Większa odnosi się np. do zaciągania pożyczek przez Skarb Państwa czy zakup akcji na rynku zagranicznym. Mniejsze działania to te, które bezpośrednio mogą oddziaływać na obywateli, przykładowo rozbudowa sieci dróg, dofinansowanie do leków, dotacje dla gmin, powiatów czy miast na realizację terytorialnych zadań i inwestycji. Budżet państwowy można porównać z wielkim budżetem domowym, w którym trzeba dbać, by dochody i wydatki były na podobnym poziomie oraz aby niwelować skutki niedoboru dochodów. W tym wielkim polskim budżecie domowym zapisane są wszystkie istotne informacje na temat rozdysponowania posiadanymi finansami. Jednak wiadomo, że w życiu bywa różnie i nie zawsze da się zadowolić w pełni każdego. Stąd też nie każdy dostaje tyle samo, nie zawsze też tyle, ile potrzebuje. Państwo daje tyle, ile - jak uważa - może dać. Budżet organizuje finanse całego kraju i je porządkuje każdego roku na nowo.
Bibliografia:
http://www.mf.gov.pl/index.php?const=5
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_05/i-1161.pdf
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_05/i-1160.pdf
http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/0243EFB60A735032C12573A000313381/$file/Bud%C5%BCet%20pa%C5%84stwa.pdf
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_05/i-1162.pdf
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_01/i-828.pdf
D. Begg, S. Fischer R. Dornbusch, Ekonomia, Warszawa 2007, s.82
Przypisy:
1. Encyklopedia PWN: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3881678/budzet-panstwa.html
2.http://www.nbportal.pl/pl/np/animacje/prezentacje/srodki_publiczne/budzet-a-skarb-panstwa
3.http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-6368.htm
4.http://www.gazetapodatnika.pl/artykuly/wydatki_budzetu_porownanie_2008_2009-a_9461.htm
8