TUCHOM

1. Pastwiska.

Pastwiska i łąki należą do zbiorowisk półnaturalnych - ich powstanie związane jest z działalnością człowieka (koszeniem lub wypasaniem), ale siedlisko jest tu umiarkowanie przekształcone, a zestaw gatunków kształtuje się spontanicznie i składa się z gatunków rodzimych. Siedliska dogodne dla rozwoju zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych znajdują się głównie w dolinach rzek - tutaj dostęp do wody jest stały, a zalewy dostarczają potrzebnych substancji odżywczych. Jeśli łąka lub pastwisko nie jest zalewane musi być nawożone, bo wraz z koszoną biomasą zabierana jest cała produkcja biomasy i obieg materii jest zaburzony.

Pastwiska i łąki mają zbliżony skład florystyczny i fizjonomię. Najważniejszymi czynnikami kształtującymi te fitocenozy jest ciągłe obgryzanie i deptanie przez zwierzęta. Te czynniki efektywnie eliminują szereg gatunków nieodpornych na uszkodzenia mechaniczne, dominację zyskują zaś rośliny odporne: rozetkowe, rozłogowe, trawy o wzroście interkalarnym.

Gatatunki charakterystyczne dla pastwisk: Plantago major, Lolium perenne, Poa annua, Potentilla anserina, Cynosurus cristatus, Bellis perennis, Trifolium repens, Ranunculus repens.

Przy zbyt intensywnym wypasie dochodzi do nadmiernego rozwoju niektórych gatunków roślin i stopniowej degradacji pastwiska - na siedliskach suchych rozwijają się wtedy rośliny odporne na zgryzanie: kolczaste lub trujące, jak np. Rubus sp. div., Rosa sp. div., Euphorbia, na siedliskach podmokłych dochodzi zaś do ekspansji sitów Juncus effusus, J. conglomeratus.

2. Szuwary.

Szuwary i zbiorowiska wodne należą do roślinności ekstrazonalnej, której występowanie w danym miejscu determinowane jest przez lokalne warunki siedliskowe, w tym wypadku przez obecność wody.

Szuwary rozwijają się w wodach płytkich, tj. o głębokości od kilku cm do 1,5 m, płynących lub stojących. Tworzą pas przybrzeżny wokół jezior, wzdłuż rzek, starorzeczy, rowów, sztucznych zbiorników wodnych itp. Najlepiej rozwijają się w wodach eutroficznych. Szuwary zwykle wykazują strefowość związaną z głębokością wody: najdalej od brzegu występują rośliny wyższe, trzciny itp., w wodach najpłytszych niższe, np. ponikło.

W zależności od gat. dominującego wyróżniamy szuwary: trzcinowe, pałkowe, oczeretowe, wielkoturzycowe, tatarakowe, jeżogłówkowe, mozgowe, mannowe. Towarzyszą im liczne rośl. bagienne.

Gatunki charakterystyczne: Phragmites australis, Typha latifolia, T. angustifolia, Schoenoplectus tabernaemontani, Schoenoplectus lacustris, Carex sp. div., Acorus calamus, Sparganium sp., Phalaris arundinacea, Glyceria aquatica Equisetum fluviatile, Alisma plantago-aquatica, Iris pseudacorus, Eleocharis palustris, Rumex hydrolapathum, Cicuta virosa.

3. Torfowiska

Torfowiska powstają tam, gdzie produkcja przeważa nad rozkładem, w wyniku czego dochodzi do akumulacji materii organicznej. Szczątki roślinne nie są w całości mineralizowane ze względu na silne uwilgotnienie (do procesów rozkładu niezbędny jest tlen) i odkładają się w postaci torfu. Torf jest osadem organicznym (skałą organiczną) o wyraźnie widocznej strukturze.

Torfowiska są bardo specyficznymi biocenozami, koncentrują się gł. na półkuli N, w strefie klimatu chłodnego i wilgotnego, gdzie rzeźba terenu jest urozmaicona i występują warunki do gromadzenia się wody. W Polsce północnej jest znacznie więcej torfowisk niż w środkowej części kraju, zarówno ze względu na polodowcową rzeźbę terenu jak i cechy klimatu morskiego.

Torfowiska dzieli się ze względu na trofię, która zależy głównie od zawartości dostępnego dla roślin N₂ i Ca oraz odczynu.

Torfowiska oligotroficzne 2-3% N pH 2,5-4,8

Torfowiska mezotroficzne 3-4,9% N pH 2,5-8

Torfowiska eutroficzne 4,9-10% N pH 3,5-8

Najważniejszym czynnikiem, który decyduje o trofii torfowisk jest sposób ich zasilania wodą. Torfowiska oligotroficzne są zasilane wyłącznie wodami opadowymi, nie mają kontaktu z wodą gruntową. Torfowiska mezo- i eutroficzne zasilają wody gruntowe w mniejszym lub większym stopniu nasycone związkami mineralnymi.

Flora torfowisk składa się z wyspecjalizowanych gatunków o wąskiej amplitudzie siedliskowej, które wykazują szereg przystosowań do trudnych warunków abiotycznych.

Torfowisko wysokie

Torfowiska wysokie zasilane są wyłącznie przez ubogie w związki mineralne wody opadowe. Wykształcają się tylko tam, gdzie opady przeważają nad parowaniem (600-700 mm/rok), stosunkowo często spotyka się je w klimacie morskim, a także w górach. Mogą rozwijać się w bezodpływowych zagłębieniach terenu lub narastać na torfie niskim lub pośrednim (warstwa torfu jest tak gruba, że traci kontakt z wodami gruntowymi).

Na torfowiskach wysokich występuje charakterystyczny mikrorelief: kępy i dolinki zajęte przez nieco inny typ roślinności.

• KĘPY: zbudowane przez torfowce Sphagnum sp. i Polytrichum strictum, porośnięte przez Eriophorum vaginatum, Drosera rotundifolia, krzewinki: Oxycoccus palustris, Ledum palustre, Andromeda polifolia, Calluna vulgaris.

• DOLINKI: zagłębienia, często ze stagnującą wodą; gat. typowe: Rhynchospora alba, R. fusca, Carex rostrata.

Torfowiska te wykazują zróżnicowanie regionalne: w strefie przymorskiej duży udział we florze tych fitocenoz mają gatunki o zasięgu atlantyckim, np. Erica tetralix, Empetrum nigrum, Rhynchospora fusca, Myrica gale, Drosera intermedia, Trichophorum caespitosum. Mogą tu występować również gatunki o zasięgu borealnym, w tym tzw. relikty glacjalne, np. Rubus chamaemorus.

Torfowisko eksploatowane

W zależności od ekologicznego typu torfowiska ekosystemy te były w różny sposób wykorzystywane przez człowieka:

• siedliska żyzne wykorzystywano rolniczo jako łąki i pola uprawne.

• torfowiska kwaśne i ubogie, nie nadające się do uprawy, były intensywnie eksploatowane, a wydobywany torf wykorzystywano jako opał.

Aby eksploatować tereny zatorfione niezbędne były odwodnienia. Wraz ze spadkiem poziomu wód gruntowych i polepszeniem warunków tlenowych rozpoczyna się proces mineralizacji złoża torfowego. Torf przekształca się w mursz, jego wierzchnia warstwa jest często tak przesuszona, że zostaje wywiewana. W bardzo krótkim czasie złoże torfowe, które narastało przez dziesiątki tysięcy lat zostaje zniszczone (w naszym klimacie przyrost torfu odbywa się w tempie ok. 0,5 mm/rok).

W stosunkowo korzystnych warunkach wodnych w wyrobiskach potorfowych (torfiankach) zachodzą procesy regeneracyjne:

• torfianki zasiedlają gatunki torfowiskowe i bagienne: torfowce, Calla palustris, turzyce, wełnianki

• groble porastają gatunki z 'kęp' i borowe: Calluna vulgaris, Ledum palustre, Vaccinium uliginosum, V. myrtillus, V. vitis-idaea, sosna i brzoza omszona.

Bór bagienny

Przy nadmiernym obniżeniu poziomu wody w torfowisku, najczęściej na skutek działalności człowieka, zachodzi sukcesja roślinności krzewiastej i drzewiastej.

Na torfowiskach oligotroficznych końcowym etapem tej sukcesji jest bór bagienny. Ten typ lasu ma charakterystyczny pokrój: drzewostan jest niski, luźny i 'krzywy', buduje go Pinus sylvestris i Betula pubescens. W warstwie krzewów spotyka się np. Frangula alnus i Sorbus aucuparia, zaś w runie występują krzewinki: Ledum palustre, Vaccinium uliginosum, Oxycoccus palustris, Calluna; trawa Molinia coerulea i wełnianki.

Przy podwyższeniu poziomu wód gruntowych (np. zatkanie rowów) drzewa obumierają. Torfowisko jednak nie odzyskuje swojej dawnej struktury i fizjonomii.

Zatorfione brzegi jeziora.

Zbiorowiska roślinne występujące na brzegach jezior należą do ekosystemów o dużej produktywności. Szczątki roślinne odkładają się tu w postaci torfu. Są to najczęściej siedliska mezotroficzne. Można tu spotkać gatunki typowe dla umiarkowanie kwaśnych torfowisk niskich: Comarum palustre, Carex vesicaria, Lysimachia thyrsiflora.

pH

NISKIE

N

PRZEJŚCIOWE

NISKIE

WYSOKIE

---