Magdalena Tyszkiewicz, Psychopatologia ekspresji, Twórczość artystyczna chorych psychicznie

Rozdział 1: Rozwój psychopatologii ekspresji oraz artoterapii

Od zarania ludzkości odbiór i tworzenie sztuki uważane za przywilej wybranych, posłannictwo oraz element oczyszczający (katharsis). Starożytni Chińczycy, Arabowie, Egipcjanie, Grecy i Rzymianie stosowali ją jako metodę leczenia.

Psychopatologia ekspresji jako wiedza zdroworozsądkowa

Postępowanie zdroworozsądkowe, oparte na obserwacji faktów empirycznych i leczeniu odchyleń od normy zdrowia psychicznego, miało miejsce już w starożytnym Egipcie 5000 lat p.n.e. ( potrafiono rozpoznać padaczkę). Tradycja dobrego obchodzenia się z chorymi psychicznie istniała w Chinach, Asyrii, Babilonii. Pierwszy szpital psychiatryczny został założony przez Arabów (875r), a w 370r powstał pierwszy zakład dla obłąkanych w Cezarei.

Od najstarszych dziejów promowano leczenie chorób psychicznych muzyką, oglądaniem przedstawień, przebywaniem na świeżym powietrzu.

Postępowanie zdroworozsądkowe wobec chorych psychicznie było przekazywane z pokolenia na pokolenie i przenikało do innych narodów aż doprowadziło do powstania form terapii, jakie są stosowane obecnie.

Osiągnięcia starożytnych cywilizacji zostały zignorowane w okresie średniowiecza, szczególnie w Środkowej i Zachodniej Europie - odejście od empirii na rzecz wiary w magię i demony (chorych wystawiano na pośmiewisko, więziono, torturowano, odprawiano egzorcyzmy).

Początki właściwego traktowania chorych:

-Ghell, k. Antwerpii

-VIII - IX w. przytułki przyklasztorne w kolonii, Akwizgranie, Hesji, Norymberdze

• jako pierwsi w Europie przytułki, będące zaczątkami szpitali psychiatrycznych zakładali bonifraterzy

(XVI w.)

• W Polsce pierwsze przytułki powstały w XVI w. w Krakowie, Gdańsku, Lublinie, Warszawie.

W okresie tym dominowała ekspresja chorych przez ruch -gesty, mimikę. Chorzy , posądzani o czary, musieli chronić się w lasach, pustkowiach.

Nie wiadomo, kiedy chorzy zaczęli się wypowiadać plastycznie, zaś zainteresowanie naukowe tą sferą datuje się od 1809 (artykuł H. Reja), pierwsze monografie powstały pod koniec XIX w. Lekarze zaczęli się wtedy interesować życiem wewnętrznym pacjentów. Zaczęły powstawać metody lecznicze oparte na twórczości chorych i w związku z tym zwrot ku metodologii wiedzy, wywodzącej się z postępowania zdroworozsądkowego.

Cechy psychopatologii ekspresji jako wiedzy zdroworozsądkowej:

• gromadzenie danych z obserwacji;

• brak znajomości przyczyn zjawisk;

• wykorzystywanie danych do tworzenia terapii;

Prace plastyczne traktowano co najwyżej jako wskaźnik zmian chorobowych i podobnie jak inne objawy głównie opisywano.

Psychopatologia ekspresji jako nauka teoretyczna

Symptomami teoretycznej reorientacji były:

- klasyfikacja Hipokratesa - wyjaśnienie danych empirycznych;

- podział chorób psychicznych Asklepiadesa (próby formułowania praw)

P.e. stała się naukową dziedziną psychiatrii w końcu XIX w. (prace Reja, Tardieu, Simona)

Hans Prinzhorn Bildnerei des Geisteskranken przedstawił pierwszą analizę piktograficzną stanu psychicznego twórcy w 1922 r.

W. Morgenthaler Ein Geisteskranker als Kunstler

Psychopatologia ekspresji jako nauka praktyczna

-Soranus z Efezu -prekursor psychoterapii, jego zalecenia w leczeniu chorób psychicznych to: rozmowy z pacjentami, oglądanie widowisk, słuchanie muzyki.

-Coelius Aurelianus (IV i V w. n.e.)praktyk oddzielający zaburzenia psychiczne od ich interpretacji, zalecał muzykę i lekturę

-Asklepiades - sprzeciwiał się trzymaniu chorych w ciemności i upustom krwi

-Vw. p.n.e. Prawo Dwunastu Tablic nakazywało opiekę nad „niedołężnymi na umyśle”

-w średniowieczu odejście od zdobyczy wiedzy empirycznej i praktycznych działań na rzecz chorych

-XIX w. Początek zainteresowania objawami schorzeń psychicznych i pracami plastycznymi chorych ( Lombroso starał się udowodnić pokrewieństwo chorób psychicznych i twórczości artystycznej; Mobius przeprowadzał interpretację symptomatologiczną ekspresji graficznej chorych, ale mała dokumentacja kliniczna; Mohr prowadził dokumentację plastyczną dla celów diagnozy)

-Prinzhorn stworzył pierwszą kolekcję prac chorych;

Najczęstsze pytania w literaturze na temat sztuki chorych: co malują, czy jest to ich konieczność życiowa czy zabawa, czy wyraz oderwania od rzeczywistości.

Elementy psychopatologii malarstwa można często odnaleźć u zdrowych twórców.

Powstaje coraz więcej opracowań i instytucji zajmujących się psychopatologią ekspresji.

Rozdział 2: Psychopatologia ekspresji a nauki pokrewne:

Psychopatologia opiera się głównie na elementach psychiatrii i estetyki, a także historii sztuki, nauki o kulturze, socjologii, a nie na psychologii, która rozwija się zbyt szybko (stąd różnice terminologiczne).

Elementy psychopatologii ekspresji:

-teoretyczno-poznawczy - polega na opracowaniu naukowym działań praktycznych i wyciąganiu naukowo uzasadnionych wniosków

-praktyczny - oddziaływania lecznicze

-systematyzujący - tworzenie kolekcji prac.

1. Psychologia ekspresji a estetyka

Dzieje pojęcia sztuka

-XVI w. Francesco Da Hollanda Użył terminu sztuki piękne w odniesieniu do sztuk plastycznych

-XVIIIw. Pojawienie się terminu estetyka w słowniku filozoficznym

-XVIIIw. Jacques Blondel - sztuki piękne są piękne, bo są przepełnione harmonią i stanowią źródło przyjemności

Teorie dotyczące źródeł i celów czynności składających się na powstanie sztuki:

-naturalne popędy

-tworzenie dla przyjemności własnej i innych ludzi

-sztuka służy rozpoznaniu naszych przeżyć (wg współczesnych teorii sztuki)

-Witkiewicz - sztuka poznawaniem życia wewnętrznego.

-Zamoyski - sztuka to „zobrazowanie rzeczy nie poddanych naszym zmysłom”, rzeczy, których nie potrafimy inaczej uchwycić

-Adolf Loos „sztuka jest samowolą geniusza”

Pojęcie twórczości:

-w słowniku filozoficznym od starożytności, sztuka odtwarzaniem rzeczywistości

-w średniowieczu odnosiło się tylko do Boga

-w renesansie Sarbiewski jako pierwszy użył w odniesieniu do człowieka

-od XIX w. w języku sztuki

-XXw. Twórczość jako wyższa forma działania

-od XIXw. Uważa się, że wytworem twórczości jest sztuka

-w książce Tyszkiewicz rozróżnienie na twórczość (jej rezultatem sztuka) i tworzenie (zamiar stworzenia sztuki nie odpowiada rezultatom)

Przeżycia estetyczne:

-Grecy i Rzymianie wymiennie posługiwali się terminami estetyczny, zmysłowy, myślowy

-XVIIIw. Baumgarten (filozof) nazwał dział zajmujący się poznaniem piękna cognitio aesthetica

-XIXw. Estetyka dziedziną psychologii, a od czsaów Fechnera - eksperymentalną

Teore estetyki:

-teoria hedonistyczna - doznanie przyjemności pod wpływem obcowania ze sztuką

-teorie kognitywne - uczucie estetyczne jako rodzaj poznania

-teoria wczuwania się przeżycie estetyczne jest wtedy, gdy podmiot przerzuca swą aktywność na przedmiot;

-teoria kontemplacji - przyjemność jest skutkiem poddania się przedmiotom, bierze się nie z podmiotu, lecz przedmiotu

-t. izolacji -

-t. dystansu psychicznego - utrata poczucia siebie, by doznać przeżycia estetycznego

-t. bezinteresowności - usunięcie innych spraw, by doznać przyjemności

-psychologia postaci - najpierw dostrzegana całość (całościowy charakter przeżycia estetycznego)

-wg Tatarkiewicza - przeżycia estetyczne mogą być: bierne, aktywne, z przewagą intelektu, uczucia

-wg Nietzche - apollińskie/dionizyjskie

-wg Ingardena- wielofazowy charkter przeżycia: faza 1. „emocji wstępnej” = wzruszenia, 2. zwężenie świadomości, by skupić ją na przedmiocie (formowanie przedmiotu), 3. skupienie na przedmiocie;

-wg Kretschmera, by poznać pełnię życia wewnętrznego schizofrenii, należy poznać wytwory plastyczne chorych

Relacja twórcy z dziełem - przechodzenie z tworzenia w odbiór

Analiza estetyczna dzieł chorych jest obecnie często stosowana przez artoterapeutów

-Schaie, Heiss - badają wpływ koloru na osobowość

Kategoryzowanie prac wg podstawowych kategorii tworzenia:

-odtwarzanie rzeczywistości

-przekształcanie rzeczywistości

-tworzenie nowych sposobów eksternalizacji swoich przeżyć

Psychopatologia ekspresji a psychiatria:

-wg Kępińskiego psychiatria jest bardziej zbliżona do sztuki niż nauki, zajmuje się stanami psychicznymi

Rozwój psychiatrii:

-spór o stosowanie metod przyrodoznawstwa (metod empirycznych) lub humanistycznych (poznanie przez empatię zrozumienie, wczuwanie się)

-psych behawioralna oparta na założeniach redukcjonizmu (wszystkie nauki mają się wzorować na fizyce)

-spór naturalizm - antynaturalizm należy do przeszłości

Model badań w psychopatologii ekspresji ma spełniać funkcje: deskryptywną, eksplanacyjną i prognostyczną

Lange - Eichbaum widział związek twórczości z chorobą psychiczną, ale nie utożsamiał tych dwóch

Teorie Kretschmera - budowa ciała a geniusz

T. psychoanalityczne: Kris fazy tworzenia: 1.inspiracja - stłumienie energii libido,2. wypracowanie - pokierowanie tą energią przez myśli

Wg Goldsteina - twórczość wynikiem dążenia do ekspresji własnej osoby

Psychologowie humanistyczni (Rogers, Maslow) podkreślają znaczenie rozwiniętej twórczej osobowości w procesie tworzenia; wg Harta twórczość redukuje napięcie nerwowe i jest oznaką zdrowia psychicznego

Psychopatologia ekspresji a psychoterapia:

Artoterpia jest skutecznym sposobem leczenia dzieci, młodzieży, dorosłych

Rozdział 3: Cel, materiał, metody badań:

Metodologia psychopatologii ekspresji:

-analizy opisowe psychologiczne;

-analizy porównawzce transkulturowe

-analizy semantyczne treści dzieł

-próby matematycznego i statystycznego ujmowania treści wytworu

Psychopatologia ekspresji zajmuje się człowiekiem chorym psychicznie i jego sztuką, przez co wkracza w psychologię, psychiatrię, estetykę, komunikację

Celem analizy psychiatryczno - artystycznej jest zsynchronizowanie w czasie wytworu pacjenta z jego stanem chorobowym.

Droga do istoty psychopatologii ekspresji wiedzie od opisu pracy i jej autora.

Cel badań:

P.e. zmierza do wywołania pożądanych zmian w organiźmie, główne pytania:

-dlaczego niektórzy schizofrenicy wypowiadają się plastycznie

-dlaczego niektóre ich wytwory mają treści patologiczne

-wpływ schizofrenii na twórczość profesjonalistów

Wytwory chorych są powiązane z ich osobowością

Metodą typów idealnych wyodrębniono sylwetkę:

-biopsychiczną,

-społeczną

-twórczą

Metodę typizacji zastosowano do wytworów: oceniano konwencję, tematykę, koloryt, artyzm.

Hipotezy:

-wypowiedzi plastyczne noszą cechy charakterystyczne twórcy

-sam fakt wypowiadania się plastycznego przez osoby, które przed zachorowaniem na schizofrenię tego nie robiły jest komunikatem tych chorych, próbą nawiązania kontaktu, nawet gdy prace nie mają charakteru patologicznego

Analizowany materiał w książce stanowią prace pacjentów szpitali psychiatrycznych w Gdyni

-grupa I - plastycy profesjonalni (6 z wyższym, 6 - z niższym wykształceniem)

-grupa II - amatorzy ( 30 osób z różnym wykształceniem)

Metody badań:

1. Metoda opisowo-wyjaśniająca

Dystynktywne cechy twórców chorych na schizofrenię:

1. sylwetka społeczna (socjologia) obejmuje: inicjały, stan cywilny, wykształcenie, pozycja społeczna, źródła utrzymania

2. biopsychiczna (psychiatria i psychologia) obejmuje: wiek, płeć, wiek zachorowania, obciążenia dziedziczne, zaburzenia organiczne, cechy osobowości przed/po zachorowaniu, stan psychiczny(defekt nieznaczny/ średniego/ ciężkiego stopnia), stosunek do leczenia.

3. twórcza (psychologia i estetyka) obejmuje: stan racjonalności (kompetencje = wykształcenie, zdolności i preferencje = jak dużo prac tworzy i jak podchodzi do tworzenia),nastawienie na interpretację (czy wystawia prace czy nie), stosunek do własnej twórczości (czy czuje się artystą czy nie), tworzenie po/przed zachorowaniu (czy istniało czy nie),liczba prac przed zachorowaniem (duża czy nie)

4. analiza prac twórcy (psychopatologia ekspresji) pod względem konwencji prac (przedstawieniowa, realistyczna, abstrakcyjna), tematyka osobista (autoportret w pejzażu, scenie rodzajowej, kompozycji), tematyka obojętna (portrety, sceny rodzajoew,pejzaże itp.), tematyka pośrednia, forma (kolorowa, kolor> czarno-białe, kolor< cz-b, czarno-biała, rodzaj kreski), gama kolorystyczna, patologia (mierna, śladowa, brak), patogramy tematyki ( maszkaronizacje głowy/postaci, twory mieszane, symbolizm/animizm patologiczny, metamorfozy, aglutynacje, mutylacje, rozkojarzone napisy, znaki), patogramy formy(przestrzeń nieoznaczona, nadmierne wypełnienie przestrzeni, arabeski/spirale/meandry, niepokój ruchowy, stereotypie, układ kompozycji kolisty, skośny, pseudoruchowy, ciągły, przeświecalność rysunku, dekoracyjność/stylizacje, falowanie i cieniowanie, linearność, drobiazgowość detali), stopień artyzmu (wysoki, paraartyzm, bazgroty), cechy transkulturowe twórczości (naśladownie stylów pre/historycznych, prymitywistów, artystów malarzy psychicznie chorych).

2. Metoda typizacji

Używanie terminu schizofreniczny typ tworzenia. Najwyższa rangę w formułowaniu typu sylwetki twórczej stanowi racjonalność, potem nastawienie na interpretację, najniższą zaś - ocena własnej twórczości. Charakteryzując sylwetkę twórczą otrzymujemy zespół cech charakterystycznych dla pacjenta, umożliwiających jego typizację.

Typy komunikatu plastycznego:

1. bezpośredni - łatwo czytelne doznania i przeżycia autora;

2. pośredni- przeżycia autora w formie metaforycznej;

3. obojętny - odtwarzający rzeczywistość, ale nie stanowiący przekazu osobistego

Wg Prinzhorna każdy chory na schizofrenię ukazuje swoisty styl tworzenia.

4 najczęstsze typy tworzenia:

1. wytwór odzwierciedlający rzeczywistość przez tematykę obojętną, osobistą, niepatologiczny, o możliwie wysokich cechach artyzmu;

2. taki jak 1., ale bez walorów estetycznych;

3. wytwór odzwierciedlający własne, patologiczne przeżycia autora, zawierający cechy artyzmu;

4. jak 3., ale bez cech artyzmu.

3 i 4 rodzaj wytworu najbardziej przydatny do analizy przeżyć twórcy

Analiza porównawcza ważniejszych cech prac plastycznych i cech osobowości chorych na schizofrenię z poszczególnych grup:

1. Grupa I - chorzy na schizofrenię profesjonaliści (ukończyli średnią lub wyższą szkołę plastyczną)

2. Grupa II A - amatorzy chorzy na schizofrenię, leczeni ambulatoryjnie

3. Grupa II B - amatorzy chorzy na schizofrenię, przebywający w szpitalu psychiatrycznym

Cechy prac plastycznych:

Konwencja dominująca - realistyczna u 91% w I, 80% w IIA, 60% w IIB. Istotna różnica między I i IIB.

W IIB oprócz konwencji realistycznej wystąpiła też (w30% prac) konwencja mieszana - wykształciła się najprawdopodobniej dlatego, że w najbardziej wiarygodny sposób oddaje stan psychiczny autora.

Tematyka - w I najmniej wytworów o charakterze patologicznym (cechy patologiczne zostały prawdopodobnie zamaskowane w wyniku dysymulacji artystycznej - twórcy profesjonalni bardziej ulegają wpływom konwencji, mód artystycznych i swoim umiejętnościom warsztatowym niż chęci wyrażenia swoich przeżyć wewnętrznych), najwięcej w IIB (ze względu na najmniejsze zdolności artystyczne, największe pragnienie wyrażenia świata wewnętrznego)

Forma:

• w gr I całkowity zanik twórczości (jeśli występuje) jest najczęściej poprzedzony zanikiem twórczości kolorowej na rzecz czarno-białej

• różnica między używaniem kolorów w trzech grupach nieistotna

Patogramy treści:

-w I dominuje 1. symbolizm i animizm patologiczny, 2. maszkarony głowy i postaci oraz twory mieszane, 3. zbitki i mutylacje; prawie nie występują rozkojarzone napisy;

-w IIA dominują maszkarony, twory mieszane, animizm i symbolizm patologiczny oraz rozkojarzone znaki i napisy

Patogramy formy:

• we wszystkich grupach dominuje dekoracyjność, linearność, drobiazgowość detali (w grupie I oprócz tego niepokój ruchowy, falowanie, arabeski, meandry)

• najmniej p.f. występuje w IIA, a najwięcej w IIB

stopień artyzmu:

-76% prac w I o wysokim s.a.

-14 prac w IIA o wysokim s.a

-3 prace w IIB o wysokim s.a

cechy transkulturowe:

• najmniej w I (nie wzorują się na innych twórcach), najwięcej w IIA (niektórzy twórcy amatorzy to uzdolnieni kopiści)

• cechy prymitywizmu obecne w 20% prac w IIB i 13% prac IIA

najczęstsze typy tworzenia

W grupie I:

1. typ artystyczny niepatologiczny (68% - tylko kobiety)

2. typ artystyczny patologiczny (32% - tylko mężczyźni)

W grupie IIA:

1. typ artystyczny niepatologiczny (17,3%)

2. typ nieartystyczny niepatologiczny (40%)

3. typ artystyczny patologiczny (5,8% - młodzi pacjenci, przed chorobą kandydaci na studia plastyczne)

4. typ nieartystyczny patologiczny (36% - twórczość wywołana czynnikami chorobowymi)

W grupie IIB:

1. typ artystyczny niepatologiczny (15%)

2. typ nieartystyczny niepatologiczny (15%)

3. typ nieartystyczny patologiczny (70%)

praca plastyczna jako komunikat niewerbalny:

• w I przewaga komunikatów obojętnych nad osobistymi

• w IIA przewaga komunikatów osobistych nad obojętnymi

• w IIB znaczna przewaga komunikatów osobistych nad obojętnymi

Osoby z II A i B wypowiadają niewerbalnie (poprzez swe wytwory plastyczne) swoje osobiste przeżycia, zaś osoby z I maskują je pod postacią konwencji.

Typy komunikatów w pracach schizofreników:

1. lękowo-magiczny (częste w I i IIA: więcej leku, ponieważ muszą radzić sobie w codziennym życiu w przeciwieństwie do hospitalizowanych)

2. marzeniowo-katatymiczny (wysoki w IIA i IIB, niski w I - maskują pragnienia przez dysymulację artystyczną)

3. alegoryczno-symboliczny (częste w IIA i I)

4. mistyczno-filozoficzny (częste w IIA i I)

5. komunikat mieszany - występuje tylko w IIB, powodem jest być może znaczny rozpad ich osobowości.

Cechy osobowości:

Sylwetka twórcza:

Racjonalność:

-preferencja działania największa w IIB, prawdopodobnie dlatego, że mają więcej pieniędzy na zakup materiałów plastycznych

nastawienie na interpretację (tj. pragnienie wystawiania swoich prac, pokazywania ich innym ludziom):

-100% w IIB, wynika z dereistycznego (=nierealistycznego, braku krytycyzmu) stosunku do własnych prac

- około 40% w I (tracą zainteresowanie twórczością w wyniku choroby) i IIA (chcą wypowiedzieć w formie artystycznej swe przeżycia wewnętrzne pod wpływem choroby)

- w I 25% OB, a w IIA 20% OB pokazuje swe dzieła tylko lekarzowi, co prawdopodobnie wynika z chęci nawiązania bliskiego kontaktu z terapeutą, nie z nastawienia na interpretację

stosunek do własnej twórczości:

-prawidłowy u 50% w I, 20% w IIA

-nieprawidłowy, dereistyczny u 100% w IIB

tworzenie przed zachorowaniem:

-100% w I

-70% w IIA

tworzenie po zachorowaniu:

-47,7% w I

-56,6% w IIA

sylwetka biopsychiczna:

-stosunek procentowy kobiet do mężczyzn nieistotny statystycznie

-średnia wieku w IIB istotnie wyższa od średnich wieku w IIA i I

cecha twórcza:

-duża różnica między stanem przed i po zachorowaniu we wszystkich trzech grupach

cecha marzycielska i infantylizmu: nie ulegały zmianie pod wpływem procesu schizofrenicznego we wszystkich grupach

stan psychiczny:

-defekt ciężki u 100% OB. w IIB, 66% w I, 53% w IIA

WNIOSKI:

Na tworzenie plastyczne schizofreników najsilniej wpływają:

• preferencje i nastawienie na interpretację;

• kreacyjna (twórcza) cecha osobowości;

• wykształcenie.

1. Osoby chore na schizofrenię, które przed zachorowaniem:

a)nie tworzyły plastycznie wypowiadają się plastycznie w pewnym okresie trwania schorzenia, powodowane potrzebą przekazania własnych doznań w komunikacie niewerbalnym, tworzą komunikat osobisty, często o cechach patologicznych formy i treści

b) tworzyły plastycznie w okresie schorzenia tworzą przeważnie komunikat obojętny, nie wyrażający przeżyć i doznań. Tworzenie może być rodzajem wznowienia zamiłowania z okresu dzieciństwa czy młodości.

2. Najczęściej spotykanym tematem w twórczości schizofreników jest auotoportret/autowizerunek, przeważnie symboliczny lub patologiczny.

3. Komunikat bezpośredni i wysoka patologizacja prac występuję najczęściej w grupie najciężej chorych, hospitalizowanych.

4. Komunikat lękowo-marzycielski jest charakterystyczny dla chorych leczonych ambulatoryjnie, a marzycielsko-refleksyjny dla chorych leczonych w szpitalu psychiatrycznym.

5. Stopień nasilenia patologizacji i zakłóceń tematyki i formy prac odpowiada :

-uszkodzeniu sylwetki twórczej

-nasileniu defektu schizofrenicznego

z uwzględnieniem następujących odmienności:

-w grupie twórców profesjonalistów (I) dysymulacja artystyczna powoduje, że ich prace nie zawsze są odbiciem ich stanu psychicznego (stopnia defektu) i rzadziej zawierają komunikat osobisty

-w grupie amatorów hospitalizowanych sylwetka twórcza jest sztucznie pielęgnowana (pacjenci są zaopatrywani w materiały plastyczne) i nie odpowiada jakości wytworów

6.Artoterapia jest skuteczną metodą leczenia twórców profesjonalistów, gdy

• zachowana u nich nie w pełni uszkodzona sylwetka twórcza

• przejawiają dysymulację artystyczną

• nadal tworzą po zachorowaniu

6. Należy stosować artoterapię u twórców amatorów leczonych zarówno ambulatoryjnie, jak i w szpitalu psychiatrycznym, którzy mają potrzebę wypowiadania się plastycznego

1

---