Jacek Bartyzel, LIBERALIZM (fragment) [za:] ENCYKLOPEDIA „BIAŁYCH PLAM”, Tom XI, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2003, str. 81-84.
LIBERALIZM - DZIEJE
(…)
2. Liberalizm klasyczny (XVIII-XIX w.). Pierwszym liberałem par excellence (choć wciąż nie znającym tego określenia) był John Locke (1632-1704), który dostarczył partii wigów ideologicznego uzasadnienia dla dokonanej przez nich 1688 antyabsolutystycznej i antylegitymistycznej „Rewolucji Chwalebnej” (Glorious Revolution) oraz przedstawił (Dwa traktaty o rządzie, 1690; wyd. pol.: Warszawa 1992) kompletną wizję nowego porządku społeczno-politycznego, uznającą za jedyny cel działania rządu ochronę życia, wolności i własności jednostek.
W stuleciu między rewolucją wigowską w Anglii a —> rewolucją francuską (1789) na płaszczyźnie instytucjonalnej (ustroju społecznego i politycznego) 1iberalizm zasadniczo zatriumfował jedynie w 2 państwach: w Wielkiej Brytanii, wpierw ustanawiając „oligarchię kupiecką” za fasadą monarchii parlamentarnej, oraz w USA, pierwszym w historii państwie zbudowanym wg teorii podziału władz; drogę do przyszłej liberalizacji torowała też sekularyzacja „formuły politycznej” legitymizującej władzę monarszą pod nazwą „absolutyzmu oświeconego” (zwłaszcza w józefińskiej Austrii i fryderycjańskich Prusach), zapoczątkowującej zarazem biurokratyczne „państwo kodeksowe”.
Pomimo ograniczonego jeszcze zasięgu instytucjonalnego liberalizmu, wiek —» oświecenia był w sferze umysłowej epoką nie tylko jego narodzin i ofensywy, lecz i triumfu; wypracowane zostały wówczas wszystkie główne jego kierunki, nazwane później „liberalizmem klasycznym”, w dziedzinie: filozofii i etyki, ekonomii polityki, teorii społeczeństwa, państwa, prawa i władzy, wreszcie kultury i obyczajowości; stały się one odtąd - w miejsce zwalczanej i wyszydzanej cywilizacji chrześcijańskiej - cywilizacją panującą i nieomal spontanicznie przyjmowaną jako obowiązującą przez tzw. warstwy oświecone; już wówczas dał się dostrzec wyraźny dualizm liberalizmu, którego jeden nurt - rozkwitający przede wszystkim w strefie oświecenia szkockiego i angielskiego, ale obejmujący również tak ważnych myślicieli kontynentalnych, jak Monteskiusz czy Constant - ma charakter światopoglądowo teistyczny, filozoficznie empirystyczny i społecznie umiarkowany, drugi zaś - najjaskrawiej manifestujący się w oświeceniu francuskim lecz ogarniający także Anglosasów, jak Paine czy Bentham - jest zajadle antyreligijny, racjonalistyczny i radykalny społecznie.
Nie bez znaczenia jest tu rola, ukonstytuowanego właśnie w tej epoce (od 1717), regularnego wolnomularstwa (—> masoneria), w którego obediencjach należy widzieć główny i niezwykle skuteczny „pas transmisyjny” idei liberalnych i radykalnych do wszystkich aktywnych politycznie warstw społeczeństwa. W aspekcie socjologicznym trzeba tu natomiast dostrzec, obok wzrostu znaczenia i aspiracji mieszczaństwa (czyli formalnie jeszcze tylko „stanu trzeciego”, lecz już dążącego do stania się in toto „narodem”), wyłonienie się - głównie z burżuazji - nowej i będącej „awangardą” 1iberalizmu grupy społecznej, czyli ludzi utrzymujących się z tworzenia i upowszechniania ideologii; autoidentyfikowali się oni jako „filozofowie” (les philosophes) lub —> intelektualiści (les intellectuells), lecz najtrafniejsze określenie tej grupy dał J. —> Donoso Cortés - „klasa dyskutująca” (la clasa discutidora).
Epoką gwałtownego szerzenia się 1iberalizmu - tak intelektualnego jak politycznego - stał się XIX w.; po rewolucyjno-napoleońskim początku i 15-letnim (1815-30) epizodzie restauracji Starego Porządku katolicko-monarchicznego, w serii antylegitymistycznych rewolucji (-» legitymizm) 1iberalizm w całej Europie Zach. pokonał konserwatyzm —» kontrrewolucję; proces ten uległ natomiast opóźnieniu w Europie Środkowo-Wschodniej.
Proces liberalizacji miał 2 wyraźne fazy; o ile w pierwszej z nich podboju państwa dokonały siły liberalnej prawicy, reprezentującej interesy wielkiej burżuazji, gotowej do zachowania fasady monarchii konstytucyjnej oraz niechętnej demokracji, o tyle w drugiej fazie władza przeszła w ręce liberalnej lewicy, zdemokratyzowanej, na ogół także republikańskiej i coraz bardziej „socjalnej”; ta wymiana elit dokonała się m.in. we Włoszech 1876, we Francji 1879, a angielska Liberał Party na pozycje 1iberalizmu progresywnego przeszła na początku XX w.
Ostatecznym rezultatem - osiągniętym przez państwa zachodnio europejskie pod koniec XIX w., a przez środkowo- i wschodnio europejskie po 1918 - było ukształtowanie się demoliberalnego państwa narodowego, które ze względu na połączenie liberalnego indywidualizmu, demokratycznego kontraktualizmu i doktryny suwerenności narodu, pojętego jednak wciąż jeszcze homogenicznie (jako obywateli państwa o względnie jednolitej strukturze etnicznej), najtrafniej byłoby nazwać państwem „nacjonalitarnym”; jego zasadniczymi cechami były: 1° formalna równość wobec prawa jednostek-obywateli, 2° system parlamentarno-gabinetowy, 3° transfer —» suwerenności do partii polit. oraz 4° laicyzacja życia publicznego; cechami zmiennymi natomiast - ciągłe „parcie w lewo” (sinistrisme), czyli systematyczna demokratyzacja systemu wyborczego aż do pełnego egalitaryzmu, oraz ewolucja od klasycznie liberalnej koncepcji państwa do coraz szerszego interweniowania władzy publicznej w sferę społeczną i gospodarczą.
3. Liberalizm rewizjonistyczny, neoliberalizm i postliberalizm (XX-XXI w.). Zwycięstwo liberalizmu okazało się w pewnym sensie „pyrrusowe”; znalazł się on bowiem pod naporem młodszych i jeszcze bardziej agresywnych, a przy tym bardziej adekwatnych dla przemysłowego społeczeństwa masowego, konkurentów z lewa: —» socjalizmu oraz jego totalitarnych odnóg: —» komunizmu, —» faszyzmu i —» nazizmu; liberalizacja państwa osłabiła również same partie liberalne, które straciły swoją differentia specifica, schodząc zazwyczaj do roli centrowej „trzeciej partii”, będącej „języczkiem u wagi” w koalicjach parlamentarno-gabinetowych z centroprawicą (na ogół chadecką) albo z reformistyczną lewicą socjalistyczną; pozycji tej nie poprawiły również próby „internacjonalizacji” liberalizmu politycznego; pierwsza z nich - pod nazwą Międzynarodowego Porozumienia Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych (Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Democratiques Similaires), utworzonego 1924 w Paryżu - objęła wyłącznie ugrupowania lewicowo-liberalne i przetrwała zaledwie 10 lat; szerszy zasięg ma utworzona 1947 w Oksfordzie Międzynarodówka Liberalna (Liberal International), która w latach 90. skupiała ponad 70 partii ze wszystkich kontynentów, lecz podobnie jak inne międzynarodówki partyjne spełnia ona jedynie funkcję fasadową.
Paradoksalnie zatem, pomimo iż po 1918 w obrębie cywilizacji zachodniej ostały się prawie wyłącznie państwa demokratyczno-liberalne i w większości już republikańskie, a nawet ilość ich - wskutek rozpadu wielonarodowych monarchii - poważnie wzrosła, liberalizm od początku lat 20. znalazł się w defensywie i powszechna stała się - również pośród liberałów - opinia o zmierzchu państwa liberalnego; pogłębiła ją jeszcze tzw. Wielka Depresja, zapoczątkowana krachem 1929 na giełdzie nowojorskiej, która przyniosła równie powszechny upadek wiary w przetrwanie nierozerwalnie, jak sądzono, związanego z liberalizmem systemu kapitalistycznego w gospodarce; rozpoczęło się w ten sposób półwiecze dominacji —» etatyzmu - w skrajnej postaci komunizmu w bolszewickiej Rosji, faszyzmu we Włoszech i narodowego socjalizmu w Niemczech, a przy zachowaniu demokracji politycznej w pozostałych krajach, w tym - co najbardziej spektakularne ze względu na najsilniejszą tradycję wolnorynkowego indywidualizmu - w USA pod nazwą „Nowego Ładu” (New Deal), proklamowanego przez prezydenta F.D. Roosevelta.
Reakcja liberałów na ten stan rzeczy była dwojakiej natury: programowo-intelektualnej i praktyczno-politycznej; w pierwszej warstwie strategia liberalna była dostosowawcza i polegała na wzmożeniu, obecnych już w niektórych nurtach XIX-wiecznego liberalizmu, pierwiastków progresywnych i socjalnych; nadało to liberalizmowi tej epoki charakter zdecydowanie już lewicowy, co w sferze polityucznej objawiło się jako dążenie do niszczenia resztek instytucji przeddemokratycznych, zaś w sferze kultury, moralności i obyczajów - jako intensyfikacja poparcia dla wszelkich tendencji „emancypacyjnych” i „anryautorytarnych” oraz całkowite wyeliminowanie typowych dla wczesnego kapitalizmu postaw rygorystycznych na rzecz hedonistycznych, natomiast w sferze ekonomicznej - jako nieomal zidentyfikowany z reformistycznym socjalizmem (a w każdym razie z trudem odróżnialny) liberalizm socjalny (resp. socjalliberalizm), który wysunął postulat przejęcia przez państwo obowiązku zapewnienia obywatelom odpowiedniego poziomu życia, płacy i zatrudnienia; praktycznym skutkiem tego postulatu było powstanie, rozprzestrzeniającego się od lat 30. XX w. i coraz bardziej omnipotentnego „państwa opiekuńczego” (État-providence) i „państwa dobrobytu” (Welfare State), które wszędzie na świecie przyjęło ekonomiczne recepty keynesizmu, czyli zasady „nakręcania koniunktury” przez szeroki —» interwencjonizm państwowy bez oglądania się na narastanie —» inflacji i długu publicznego, sformułowanej (Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, 1936; wyd. pol.: Warszawa 1956) przez Johna Maynarda Keynesa (1883-1946).
W sferze praktyczno-politycznej reakcja liberalizmu przybrała postać długofalowej i elastycznej taktycznie strategii stopniowego eliminowania zagrażających jego panowaniu wrogów; najmniej groźnym, bo od dawna najsłabszym już przeciwnikiem był kontrrewolucyjny —» tradycjonalizm, toteż rozprawienie się z nim nie wymagało tworzenia osobnego, geostrategicznego frontu, lecz dokonywało się niejako przy okazji pokonywania silniejszych wrogów; wprawdzie epigoni kontrrewolucji - zainspirowani wizją odnowienia chrześcijańskiego ustroju społecznego, zaprezentowaną w encyklikach papieży —» Leona XIII i —» Piusa XI - podjęli w wielu krajach w latach 30. XX w. ostatnią w historii Europy próbę odbudowania tradycyjnego ordo, to względnie trwały sukces, nie wykraczający jednak poza 4 dekady, odnieśli jedynie w 2 państwach iberyjskich: salazarystowskiej Portugalii i frankistowskiej Hiszpanii.
Pokonanie znacznie groźniejszego przeciwnika - narodowo-socjalistycznego —» hitleryzmu i zwasalizowanych przez niego faszyzmów, oznaczało konieczność stoczenia kolejnej wojny światowej, a także zawarcia przez świat demoliberalnego sojuszu polityczno-militarnego, a nawet do pewnego stopnia (na gruncie —» „antyfaszyzmu”) ideologicznego z komunizmem; w dalszej zaś kolejności wymagało utrzymywania długiego stanu koegzystencji, który przechodząc różne fazy - od „zimnej wojny” do „zimnego pokoju” - podporządkowany był nie tylko logice „równowagi strachu”, ale również „konwergencyjnej” logice „socjalizacji” świata liberalnego i „liberalizacji” świata komunistycznego.
Schyłek ery etatystycznej przypadł zarówno na okres „odprężenia” (detante) pomiędzy blokami ideologiczno-militarnymi, którego punktem szczytowym była Konferencja Helsińska (KBWE) 1975, jak i na pierwsze objawy kryzysu i niewydolności systemu „państwa opiekuńczego”, ujawnione spektakularnie wstrząsem finansowym, wywołanym 1973 cenową rebelią państw - producentów ropy; do głosu doszli ponownie, uznawani dotąd za anachronicznych, nawiązujący do recept klasycznego liberalizmu gospodarczego i politycznego oraz postulujący „państwo minimum”, neoliberałowie (1974Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii przyznano pierwszemu z nich - F. A. von —» Hayekowi); dokonane wcześniej przesunięcie w lewo prawie wszystkich partii nominalnie liberalnych miało jednak ten skutek, że neoliberalną politykę prywatyzacji i deregulacji gospodarki oraz zmniejszania obciążeń socjalnych państwa zaczęły od końca lat 70. prowadzić partie konserwatywne bądź za takie powszechnie uważane (Partia Konserwatywna w Wielkiej Brytanii, Partia Republikańska w USA), podczas gdy np. brytyjska Partia Liberalna nie tylko utraciła na rzecz Partii Pracy pozycję jednej z dwu „partii władzy”, ale w ogóle przestała samodzielnie istnieć, łącząc się 1988 z Partią Socjal-Demokratyczną w Socjal-Liberalną Partię Demokratyczną.
Rozkład systemu komunistycznego, najpierw w krajach satelickich Europy Środkowo-Wschodniej, a następnie w samym ZSRR, postawił liberalizm w jeszcze innej sytuacji; z jednej strony wzmógł w nim postawę triumfalnego „endyzmu” - przekonania o „końcu historii” (F. Fukuyama, Koniec historii?, 1989; wyd. pol.: Poznań 1996), która odtąd miałaby toczyć się leniwym nurtem dostatniego i bezproblemowego —» konsumpcjonizmu w pozbawionym zasadniczych sporów oraz zglobalizowanym, postindustrialnym i „postnowoczesnym” świecie liberalnej demokracji i demokratycznego kapitalizmu; z drugiej strony bardziej realistyczne podejście Samuela P. Huntingtona, związane z teorią „zderzenia cywilizacji” (Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, 1996; wyd. pol.: Warszawa 2000), wskazało na nowego, groźnego przeciwnika —» demoliberalizmu w postaci antymodernistycznych „fundamentalizmów” cywilizacji spoza świata zachodniego, a zwłaszcza islamskiej; potwierdzeniem tych diagnoz (niezależnie od błędu identyfikowania cywilizacji zachodniej z liberalną nowoczesnością i ponowoczesnością) był atak islamistów z al-Quaidy na World Trade Center (11 IX 2001) i rozpoczęta po nim odwetowa wojna z „terroryzmem”.
Kontury aktualnych kształtów postlibera1izmu są już dość dobrze widoczne; jego kardynalną cechą, stanowiącą skutek odzyskania i utwierdzenia monopolu ideologicznego w świecie zachodnim, a także procesów globalizacyjnych, jest stale i błyskawicznie postępująca zmiana jego formy politycznej i kulturowej; na gruzach względnie homogenicznych etnicznie i kulturowo oraz suwerennych państw liberalno-narodowych powstaje wielowarstwowa, dynamiczna i „plazmatyczna” struktura demoliberalnego imperium globalnego; jego najściślejszą —» elitę władzy tworzy polityczno-wojskowo-gospodarczy power bloc administracji waszyngtońskiej (której nie należy już utożsamiać z republiką amerykańską, gdyż, jak każde inne państwo narodowe, odeszła ona w przeszłość i jest jedynie bazą terytorialną władzy imperialnej) i multinarodowej korporacji, również mających swoje centra w USA; krąg drugi tworzy analogiczna elita władzy Europy w —» Unii Europejskiej oraz państw skupionych w NATO i należących do —» grupy G7 (G8); krąg trzeci to układ rozmaitych instytucji międzynarodowych (m.in. agendy ONZ, —» Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy). Tkankę społeczną tych struktur wypełniają z kolei 3 warstwy: 1° sieć ponadnarodowych korporacji przemysłowych i finansowych, tworzących globalny rynek; 2° zbiór nominalnie suwerennych państw narodowych, zarządzanych przez lokalne administracje o różnym stopniu autonomii; 3° media, grupy interesu i organizacje pozarządowe, tworzące „quasi-religijne skrzydło imperialnej elity rządzącej” (T. Gabiś, Imperium Mundi - polityczna forma globalizacji, „Obywatel” 2003, nr 3).
Jacek Bartyzel