Wykładnia prawa

Pojęcie wykładni prawa

• Wykładnia (interpretacja prawa) - proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności

• Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa - wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa

• Stanowiska nt. wykładni:

• Klasyfikacyjna koncepcja wykładni - Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu - chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:

• Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych

• Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem

• Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom - większej swobody działania

• Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością

• Derywacyjna koncepcja wykładni - Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów

• Wykładnia praw jest konieczna zawsze - nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej

• Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów

Teorie wykładni prawa

Teoria wykładni statycznej

• Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie

• Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować

• Zwana też wykładnią subiektywną - bo ustalamy, co ustanowił określony legislator

• Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego

• Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemów

Teoria wykładni dynamicznej

• Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci

• Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb

• Zwana wykładnią obiektywną - zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat

• Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe

• Trzeba uważać - między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granica

Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”

• Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej - łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności)

• Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji

• Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom - SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna - przepisów starszych

Założenie racjonalności ustawodawcy

• Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też

• Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa - jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy

• Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne - wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę

• Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami (założenie kontrfaktyczne)

Rodzaje wykładni prawa

Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa)

• Wykładnia autentyczna - dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w odniesieniu do aktów wykonawczych wobec ustawy

• Wykładnia legalna - dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią legalną, czy operatywną;

• Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) - szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych)

• Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) - dokonywana na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ dokonujący wykładni i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):

• W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) - sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane

• SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa

• SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił

• Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznie

• Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych przepisów

• Wykładnia doktrynalna - dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących

Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej)

• Wykładnia językowa (językowo-logiczna) - interpretacja przepisów prawnych wg reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, a także reguł logiki formalnej i prawniczej

• Wykładnia systemowa - ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej

• Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) - ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis - zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa

• Wykładnia porównawcza - ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych

• W układzie synchronicznym - porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawa

• W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) - porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi

Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni

• Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) - występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi - nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni rozszerzającej

• Wykładnia rozszerzająca - polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej (literalnej) po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową

• Wykładnia zwężająca - przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową

Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze

• Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa - są częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa

• Raczej nie są dziełem ustawodawcy - zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry

• Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:

• Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować

• Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego

• Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku

• Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)

• Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie

• Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco

• M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej szczegółowe)

• Oprócz tego stosuje się:

• Reguły interferencyjne - logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu prawa, bo pozwalają (w imię logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:

• Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”

• Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej”

• Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario - z przeciwieństwa)

• Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) - szczególnie ważne przy usuwaniu luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa - szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:

• Analogia z ustawy - stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnym

• Analogia z prawa - sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa

• [analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo - prawa publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa]

• Wnioskowanie z celu na środki - cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie karnym)

• Topiki prawnicze - prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu - wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym

• Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego

1