"Wokół opozycji: wiersz-proza" - Stefan Sawicki
- cel artykułu: wykazanie różnic pomiędzy formami wierszowymi a prozodyjnymi (nawet wówczas, gdy występuje - lub nie - system wersyfikacyjny); historyczne podłoże dzisiejszych teorii o istocie wiersza
- w rozważaniach naukowych od końca XVIII w. do początków wersologii, tj. druga połowa XIX wieku, wiersz rozumiany jest jako wypowiedź skrępowana, „związana” specjalnymi rygorami nieliczącymi się z wymową semantyczną tekstu i nieobecnymi w prozie, „mowie wolnej”, wolnej właśnie od tych ograniczeń, od stałych rygorów
- dotychczasowe rozumienie owych rygorów:
1. O. Kopczyński => równa liczba zgłosek, średniówka, rym (= wiersz sylabiczny)
2. A. Małecki => to samo, co Kopczyński, plus równa ilość i sposób rozłożenia akcentów - liczba miar w poszczególnych wersach (= wiersz sylabotoniczny)
3. ogólna zasada: wiersz tworzy uporządkowanie naddane, oparte na określonej równoważności odcinków wypowiedzi, nieobecne w prozie i niezależne od podziałów właściwych tekstom prozaicznym
- rozumienie wiersza od momentu wytworzenia się gałęzi nauki, zwanej wersologią (II poł. XIX wieku):
1. Michał Rowiński, Kazimierz Wóycicki, Jan Łoś => zgodnie z dawną tradycją
2. Karol Wiktor Zawodziński => również wierny przekonaniom uformowanym przez dotychczasową tradycję; wiersz jest jednym z wielu, co najmniej dwóch, odpowiadających sobie odcinków mowy; wszystkie wiersze są dla niego „różnymi formami rytmu”, którego miarą jest metrum - wiązane najpierw z iloczasem, a potem już tylko z sylabizmem, tonizmem lub sylabotonizmem; metrum jest zatem jakimś stałym schematem
3. Franciszek Siedlecki => metrum przestawało być zatem warunkiem koniecznym wiersza (rewolucja w stosunku do panujących wcześniej poglądów) - dawniej formę wierszową warunkowało metrum, zaś teraz głównym kryterium był graficzny podział na wersy
4. Stanisław Furmanik => nadal każdy wiersz musi mieć charakter metryczny, jednak zmienił on pojęcie „metru” - nie jest on dla niego miarą, a mechanizmem swoiście tnącym strumień językowy - w takim razie metr, jako miara, nie jest strukturą stałą i regularnie się powtarzającą
5. Maria Dłuska => nie ma wiersza bez wersów, nie ma wersów poza wierszem; wiersz to ekwiwalencja powtarzających się, przewidywalnych wersów, w takim razie regularności numeryczne są tylko uściśleniem tej ekwiwalencji (= równoważności!)
6. Aleksandra Okopień-Sławińska => uprzywilejowane miejsce zajmuje członowanie wersowe i związana z nim specyficzna intonacja, ale również np. harmonia głoskowa
7. Maria Renata Mayenowa => poddanie w wątpliwość istoty metru na podstawie samej zdaniowości, bez żadnych powtarzających się stale miar
- współczesna poezja rozumie wiersz jako wypowiedź inaczej członowaną niż proza; o wiele bardziej rzuca się w oczy inność członowania nieopartego na składni, lecz wynikającego z artystycznej kompozycji znaczeń, służącej bardzo różnym celom - wersy wyznacza tu pozaskładniowa intonacja, którą Dłuska nazywa intonacją emocyjną - czasem pokrywa się ona z intonacją składniową, czasem jest od niej różna
- kolejna różnica pomiędzy wierszem a prozą: w sylabizmie po określonej liczbie sylab pojawia się przerwa międzywyrazowa, w sylabotonizmie po tej samej liczbie stóp, a w tonizmie po określonej liczbie zestrojów akcentowych pojawia się stały dział intonacyjno-składniowy innego charakteru niż działy międzyzestrojowe - to są właśnie regularne cięcia, których zasadniczo w prozie nie ma (dotyczy to tylko wierszy uformowanych numerycznie, zaś nie wierszy zdaniowych oraz emocyjnych, a więc składniowych oraz askładniowych, ale nienumerycznych - tu ciężko jest je odróżnić od tzw. prozy rytmicznej)
- aby poszerzyć i uelastycznić dotychczasowe pojęcie wiersza, wprowadzono zamiast zasady metrycznej równoważności - zasadę ekwiwalencji odcinków - jednak znowu nie budzi ona wątpliwości przy systemach numerycznych, trudno zaś mówić o ekwiwalencji wersów w wierszu zdaniowym, gdyż ekwiwalencja zdań tworzy na ogół prozę rytmiczną, nie zaś wiersz; podobnie sprawa wygląda w wierszu emocyjnym
- w dalszej kolejności próbowano mówić po prostu o ekwiwalencji kompozycyjnej poszczególnych członów wypowiedzi, a więc o spełniających równorzędne w stosunku do siebie i całości utworu funkcje kompozycyjne (mogą one znaczyć np. kolejne etapy rozwoju wątku lirycznego w utworze lirycznym)
- kolejna teoria: wiersz jako wypowiedź wersowana (wers to jednostka zapisu powtarzająca się w układzie pionowym o rozmiarze wyznaczonym wewnętrznie, tj. struktura rytmiczna czy kompozycja utwory, a nie zewnętrznie, tj. np. rozmiar papieru) - tu jednak znowu powstaje problem: każdą prozę można zapisać w formie wersowej, co nie oznacza, że będzie ona wierszem (!)
- poezja jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do wiersza; wyróżnia się zatem poezję wierszowaną (uformowaną na zasadzie konstant metrycznych) oraz wersowaną (delimitacja toku językowego na ekwiwalentne całostki-wersy); poezja współczesna (a więc w głównej mierze wersowana) kłóci się z zasadą wierszowości, zatem w wielu przypadkach uznać ją należy za tzw. prozę wersowaną
- na koniec swych rozważań autor tekstu nie wyklucza rozwoju dalszych teorii na temat formy i budowy wiersza (= nie twierdzi, że wszystko już zostało na ten temat powiedziane, nadal istnieje wiele niejasności)
BIBLIOGRAFIA:
Sawicki Stefan, „Wokół opozycji: wiersz-proza”, [w:] „Problemy teorii literatury”, pod red. Henryka Markiewicza, seria 2, Wrocław 1976.
Wartościowanie dzieła literackiego
Wartościowanie dzieła literackiego - etap analizy literackiej następujący po interpretacji; obejmuje nie tylko utwór traktowany jako całość, ogranicza się głównie do jego wybranych przekrojów, części. Wartościowanie jest swego rodzaju odpowiedzią na wartość, w której wybranej części dzieła literackiego świadczy się uznanie, podziw, etc. Jednakże na początku trzeba ową wartość wydobyć ze stanu potencjalności.
Istnieje zbiór kryteriów pozwalających zidentyfikować wartość:
rozpoznanie kategorii oraz rozważanie i analizowanie dzieła pod tym kątem
określenie wartości swoistych dla tego rodzaju przedmiotów
wyróżnienie wartości naczelnych oraz ustalenie ich hierarchii
Wartościowanie powinno uwzględniać odczucia twórcy, epokę, w której tworzył i środowisko, w którym powstało dzieło literackie.
Kategorie:
Kategorialna - dzieło jest bardziej wartościowe, im bardziej zbliża się do istoty literackiej. Trzeba posiadać większą wiedzę o dziele.
Idiograficzna - badanie dzieła przez wskazanie na zamierzenia autora. Jest to bardzo trudne, gdyż trzeba wiedzieć, co autor miał na myśli, tworząc. Ogromną rolę odgrywa wiedza o życiu twórcy. Nie można ufać intuicji.
Antropologiczna - im bardziej dzieło zwraca się ku człowiekowi i jego pytaniu o byt, tym większa i bogatsza jest wartość dzieła literackiego.
Bibliografia
J. Sławiński, Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego, [w:] Próby teoretycznoliterackie, Warszawa 1992 lub [w:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz i J. Sławiński, Kraków 1976.
Analiza utworu literackiego
Analiza utworu literackiego to inaczej jego rozbiór. Polega na badaniu pewnej całości, poprzez wyodrębnienie jej cech, części bądź składników. Analiza dzieła literackiego zmierza zatem do ustalenia z jakich elementów i w jaki sposób jest zbudowany utwór. Należy także określić związki między tymi elementami, zbadać czemu służy konstrukcja tekstu, dobór danych środków stylistycznych, a w konsekwencji ukazać role poszczególnych elementów i ich znaczenie w całym utworze.
Analiza i interpretacja utworu poetyckiego są traktowane łącznie w procesie pracy z tekstem, nie oddziela się ich pod względem formalnym. Z tego względu kompozycja wypowiedzi analizującej ten tekst nie może być dychotomiczna. Podczas analizowania dzieła poetyckiego bardzo ważne są konteksty interpretacyjne, czyli kierunki badań, które pomagają zrozumieć tekst oraz kąty interpretacji.
Najważniejsze konteksty interpretacyjne:
biograficzny - czynniki związane z życiem autora, które wpłynęły na dane dzieło,
literacki - związek interpretowanego dzieła z innymi utworami literackimi tego samego lub innych autorów,
Interpretacja utworu literackiego
Interpretacja utworu literackiego - rodzaj analizy naukowej, mającej na celu wyjaśnienie i wydobycie wewnętrznego sensu utworu literackiego.
Interpretacja dzieła przeprowadzana jest zazwyczaj w pewnym kontekście. Polega na zestawieniu utworu i rozważeniu jego relacji do konkretnej tradycji literackiej, konwencji stylistycznej, podświadomości pisarza itp. Dobór tła, na którym bada się dzieło, zależy od metody badawczej (np. dla psychoanalizy jest nim podświadomość pisarza lub czytelnika, dla marksizmu przede wszystkim rzeczywistość społeczno-ekonomiczna, dla poetyki lingwistycznej uwarunkowania językowe utworu).
Badanie sensu utworu jako całości polega na próbie odnalezienia tego, co dla danego dzieła jest niepowtarzalne, oryginalne, co odróżnia je od innych dzieł literackich. W ten sam sposób można badać również całości wyższego rzędu niż pojedynczy utwór, takie jak całokształt twórczości literackiej danego pisarza, okresu czy prądu literackiego. Niektóre kierunki badań literackich przeciwstawiają się jednak poszukiwaniom sensu dzieła literackiego w tym, co w dziele oryginalne i niepowtarzalne, postulując poszukiwanie go w nim samym (szczególnie w jego cechach formalnych) lub w tradycji literackiej. Do kierunków tych należą przede wszystkim nowa krytyka i formalizm, usiłujące wydobyć wieloznaczność danego utworu i jego wewnętrzną samoistność, np. za pomocą metody close reading, i traktujące interpretację jako podstawowy element badań literackich, nierzadko jako istotniejszy niż historia literatury czy poetyka.
Według postmodernistów każde odczytanie utworu ma charakter relacji do innych tekstów, nie ma ucieczki od porównań. Jak pisze Umberto Eco w posłowiu do Imienia róży nie sposób wyznać romantycznej miłości po prostu mówiąc kocham Cię rozpaczliwie, bo odbiorca komunikatu uzna to albo za plagiat z Liali, albo za przejaw ignorancji. Należałoby zatem powiedzieć jak powiedziałaby Liala, kocham Cię rozpaczliwie, taka wypowiedź traci jednak walor romantyzmu i świeżości. Szczególną formą interpretacji utworu jest dekonstrukcja, czyli odczytanie dzieła przez celową nadinterpretację.
Semantyka wypowiedzi narracyjnej
Dzisiejsza teoria poezji jest zdominowana przez problematykę lingwistyczno-semantyczną. Świat poetycki jest traktowany jako rzeczywistość, międzysłowna, twór semantyczny, będący funkcją relacji między segmentami wypowiedzi. Proza narracyjna to rzeczywistość pozasłowna, która uruchomiona przez wypowiedź istnieje jakby równolegle do niej. Powieść jest zbudowana ze scen akcji. Wypowiedź narracyjna ma za podstawe inną funkcję językową niż przekaz poetycki. Przekaz narracyjny składa się ze słów, które inaczej znaczą niż słowa wypowiedzi poetyckiej.
Problematyka struktury utworu epickiego rozpada się na: ukształtowanie słowne, narrację i wypowiedzi oraz na konstrukcje fabuły, sposobu konstruowania bohaterów. Na plan pierwszy wysunięty zostaje narrator, przeniesiona uwaga z przedmiotu narracji epickiej na jej podmiot. Utwór epicki jest jednorodną całością, która w każdym ze swoich elementów pozwala się charakteryzować jako wypowiedź. Narracja jest mową zorientowaną na wypowiedzi tworząca z nimi rozmaite połączenia. Stosunki mowy przytoczonej i przytaczającej stanowi jeden z podstawowych wyznaczników pozycji narratora w kontekście pozostałych elementów epickiego świata.
W utworze prozatorskim może występować trójstopowość kontekstu semantycznego:
1) stylistyczne układy jedno lub wielogłosowe,
2) zdania współtworzące stylistyczne układy,
3)kontekst.
W wypowiedzi narracyjnej porcje znaczeniowe są odróżniane począwszy od poziomu zdania. Segmenty niższego rzędu są wchłonięte przez segmenty stopnia wyższego. Wyższe układy semantyczne w układzie narracyjnym składają się ze znaczeń, zdań.
Jan Mukarovsky: trzy zasady znaczeniowej konstrukcji zdania: 1)zasada jedności sensu zdania, 2) zasada akumulacji znaczeniowej zdania, 3) zasada oscylacji międzyznaczeniowa statyczność i dynamiczność. Struktura semantyczna zdania ma formalne ograniczenie. Figurom semantycznym odpowiadają określone sposoby narastania znaczeń i systemowe skupianie i porządkowanie tych znaczeń.
4