Pyt. 23 Poezja późnej fazy baroku
Barok to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVII wieku. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów, czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy.
W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.
Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:
Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.
Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.
Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Nurty literackie Baroku
marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:- inwersję czyli szyk przestawny; paradoks; alegoria; anafora; gradacja; hiperbola; antyteza; przeciwstawienie; koncept; oksymoron; parafraza ;omówienie; pointa
sarmatyzm - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzescijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nie realizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
Cechy poezji barokowej
kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;
konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;
zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;
Gatunki charakterystyczne dla epoki Baroku
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);
epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski);
list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, zwiazany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").
Wacław Potocki to jeden z najwybitniejszych i najbardziej płodnych pisarzy polskiego Baroku. Nazywany poetą samotnym, większość życia spędził w rodzinnym majątku, gdzie oddawał się pisarstwu naznaczonemu krytyką szlacheckiego społeczeństwa siedemnastowiecznej Polski. Na jego przepełnionej goryczą twórczości zaważyła pełna trudnych doświadczeń biografia. Poeta po kolei tracił swoich najbliższych: dzieci oraz ukochaną żonę - Katarzynę. Starość spędził u boku swojej synowej i jej dzieci. Niebagatelny wpływ na jego twórczość miała również zmiana wiary. Potocki pochodził z rodziny ariańskiej i kiedy w 1658 roku wydano postanowienie o wygnaniu braci polskich z kraju, stanął przed trudnym wyborem, między ukochanym domem a wiarą. Postanowił pozostać w kraju.
Wacław Potocki jest znany przede wszystkim jako poeta moralista. Swoją twórczość podporządkował nauce Pisma Świętego. Nawet kiedy w swym dosadnym dowcipie posuwał się za daleko, to czynił to pod patronatem asekuracyjnej tezy: „czystemu wszystko czyste”. Jego twórczość, ta poważna i ta „rozrywkowa”, w mniejszym lub większym stopniu naznaczona jest szczególnym dydaktyzmem. Poecie wyraźnie leży na sercu los człowieka i jego szczęście.
Twórczość zgodnie z tradycją dzieli się na pięć następujących okresów:
1. Tzw. okres ariański, rozpoczynający się w latach 1644-1648, zdominowany został przez tematykę religijną. Powstają wtedy takie utwory, jak „Pojedynek rycerza chrześcijańskiego” inspirowany „Enchiridion militis christiani” („Podręcznik żołnierza Chrystusowego”) Erazma z Rotterdamu czy parafrazy Pisma Świętego: „Tydzień stworzenia świata” (parafraza Księgi Rodzaju), „Pan Bóg dobry, człowiek zły we wszystkich drogach swoich” (poetycki opis dziejów zbawienia od grzechu pierworodnego do wizji Jeruzalem z Apokalipsy). W poemacie „Rozkosz światowa” Potocki podejmując temat z utworu innego słynnego poety - Hieronima Morsztyna („Światowa rozkosz”) - poucza, jak należy korzystać ze zmysłów na chwalę Bogu. Przeciwstawia sobie „rozkosz cielesną” i „rozkosz duchową”, pięć panien mądrych i pięć panien głupich. Czytelnik dowiaduje się, że wzrok jest po to by czytać „Pismo Święte”, słuch, by go słuchać oraz śpiewać pieśni nabożne, uszami i sercem człowiek ma smakować słowo Boże, węchem ma cieszyć się wonią życia wiecznego, natomiast dotyk „duchowy” (przeciwstawiony dotykowi „cielesnemu”) oznacza nie tylko dawanie, bycie hojnym, ale również czystość. Trzeba zaznaczyć, że wiele z utworów religijnych ulegnie przetworzeniu po roku 1658, kiedy to poeta przejdzie na katolicyzm.
W 1652 roku Potocki pisze dwa romanse wierszowane, których głównymi bohaterami czyni kobiety. W przypadku pierwszego utworu pt. „Judyta” poeta czerpie wzór fabularny z „Pisma świętego”, natomiast „Wirginia panna, z rzymskiej historii wyjęta” powstała pod wpływem twórczości Liwiusza. Obie bohaterki miały być przykładami cnotliwego życia. Potocki uzupełnił zapożyczone historie analizą psychologiczną bohaterek, ukazującą ich wewnętrzne rozterki, oraz charakterystycznymi komentarzami odautorskimi.
W tym okresie na uwagę zasługują jeszcze utwory historyczne: „Katalog monarchów i królów polskich” (od Lecha do Jana Kazimierza) i „Rokosz gliniański”.
2. Okres drugi rozpoczyna się wraz z przejściem Potockiego na katolicyzm i kończy się w roku 1670. W tym czasie poeta napisał „Decymę pieśni pokutnych” oraz inne utwory liryczne. Poza tym powstają wtedy dwa romanse epickie: „Syrolet”, „Lidia”, dwie nowelki wierszowe pod wspólnym tytułem „Historia równej odwagi, ale różnej fortuny dwu pięknych Tressy i Gazele w Holandyjej panien” oraz pierwsza redakcja „Argenidy”. W 1670 roku Potocki kończy również pierwszą redakcję „Wojny chocimskiej”. Innego rodzaju dziełem było „Zebranie przypowieści (i przysłowia) polskich” - słownik mitologiczny, któremu miał towarzyszyć zbiór przysłów.
3. Okres trzeci zamyka się w latach 1671-1678. W tym czasie do głosu dochodzą w twórczości poety z Łużnej zainteresowania sprawami kraju i społeczności szlacheckiej. Powstaje wiele utworów okolicznościowych takich ja dwa drukowane (co jest niewątpliwym wyjątkiem w dorobku tego poety) panegiryki: „Najjaśniejszemu Królowi, Panu mojemu miłościwemu, życzliwy i wierny poddany przy niskim do nóg upadzie tę lichą prezentuję Pocztę” (1676), „Pełna Najjaśniejszemu Janowi III i Najjaśniejszej Mariej królestwu polskiemu na dzień obchodu patronów ich [...] R.P. 1678”.
Z większych utworów powstaje: „Merkuriusz nowy”(1672) - poemat o zwycięskich starciach hetmana Jana Sobieskiego z Turkami oraz „Zgoda” (1673) i „Pogrom turecki z Hussein paszą pod Chocimem AD 1673 d. 11 Novembris” (1674), które w 1975 Potocki połączył i przerobił na „Marsową pod Kołuszą z Ordą transakcję 1672”.
Oprócz tego powstaje kilka utworów o tematyce bardziej osobistej zarówno gorzkich, np. „Periody” to osiemnaście trenów napisanych po śmierci syna - Stefana, jak i radosnych : „Sielanka...” ofiarowana zięciowi Janowi Lipskiemu z okazji wjazdu na starostwo sądeckie. Wiemy również, że 1677 roku Potocki miał przygotowanych zbiór siedmiuset fraszek, który później w formie skróconej znalazł się w „Ogrodzi nieplewionym” jako czwarta jego część.
4. W okresie czwartym, rozpoczynającym się w końcu lat siedemdziesiątych, poeta powraca do tematyki religijnej, prawdopodobnie również pod wpływem osobistych tragedii. Powstaje kilka zbiorów pieśni m.in. „Pieśni nabożne z różnych miejsc Ewangeliej świętych [...] złożone” (1678), „Siedem pieśni na siedm artykułów Modlitwy Pańskiej...”. W „Smutnych zabawach żałosnego po utraconych dziatkach rodzica” żegna zmarłą córkę.
Potocki aktualizuje tematykę religijną również w epice oraz formie dramatycznej. W 1673 lub 1674 roku powstaje misterium wielkanocne pt. „Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim”. Z twórczości epickiej należy wymienić poemat alegoryczny „Rozbój duchowy na drodze zbawiennej...” oraz „Nowy zaciąg pod chorągiew starą triumfującego Jezusa...” - część trzecią planowanej parafrazy poetyckiej „Nowego Testamentu”.
5. Piąty okres datowany po 1682 roku to czas podsumowania twórczości. Poeta zbiera i porządkuje wielkie zbiory swoich utworów, pisanych przez całe dojrzałe życie: „Ogród nieplewiony” (1690-91), „Poczet herbów” (wydany drukiem w roku śmierci poety), „Moralia”. Powstaje cykl „Nagrobków...” oraz utwory żałobne po najbliższych: „Smutne rozstanie z kochaną małżonką moją” (1686), „Abrys ostatniego żalu [...]utrapionego ojca po Jerzym, kochanym synu” (24 treny napisane w 1691). Rok po śmierci poety wychodzi drukiem czwarta redakcja „Argenidy”. Niewiele z utworów Potockiego ujrzało światło dzienne za jego życia, zdaje się, że niektóre np. „Moralia” wcale nie były przeznaczone do druku. Z tego też powodu autor „Ogrodu nieplewionego” nie zażywał sławy wielkiego poety. Tak naprawdę został należycie doceniony dopiero w XX wieku. Wiele z jego spuścizny do dziś pozostaje w rękopisach i czeka na edycję naukową. Potocki jest często nazywany poetą rzemieślnikiem, bo też charakterystyczne dla jego warsztatu poetyckiego jest ciągłe dopracowywanie swoich dzieł (tu brał przykład z poetów antycznych). Niektóre utwory jak np. „Wojna Chocimska” czy „Argenida” doczekały się kilku redakcji. Typowe jest też eksploatowanie jakiegoś tematu, wątku do maksimum, tworząc kolejne wiersze „Na toż raz jeszcze”, itp. Z rozproszonych - szczególnie w „Moraliach” - wypowiedzi metapoetyckich dowiadujemy się, że dobry poeta powinien łączyć w sobie naukę i talent, powołanie do pisania. Znajdujemy też pogłosy Platońskiej idei „szału twórczego”.
Pod względem formalnym twórczość Potockiego wypada na tle kunsztownej poezji epoki trochę staroświecko. Przeważający tradycyjny trzynastozgłoskowiec (7+6) o rymach parzystych czasem powoduje wrażenie znużenia, ale rekompensuje to niezwykłe wyczucie nastroju, umiejętność obserwowania szczegółu i barwnego, żywego opowiadania. Jego twórczość jest głęboko zakorzeniona w kulturze ziemiańskiej. Potocki to poeta o wielkim darze dostrzegania śmieszności, praktykuje prześmiewczą krytykę połączone z nieskrywanym dydaktyzmem. Jednak komizm, który jest niejako naturalną cechą jego wypowiedzi, czasem pojawia się również w miejscach niestosownych, co nie wpływa korzystnie na wartość artystyczną utworu. Poecie nie był też obcy koncept, miał zwyczaj wyzyskiwania stereotypów, doprowadzał je go granic absurdu, by uzyskać efekt śmieszności. Charakterystyczna dla jego poetyki jest również gra językowa. Twórczość poety - szczególnie fraszki z „Ogrodu nieplewionego” - dostarcza współczesnemu czytelnikowi wiele wiadomości na temat ówczesnej obyczajowości. Utarło się mówić o tym liczącym ok. 2000 wierszy zbiorze jako po poetyckim pamiętniku ziemianina. I rzeczywiście czytelnik ma okazje obserwować niezwykle sugestywnie wymalowany obraz XVII wiecznej zbiorowości. Styka tu się frywolność z powagą, gorzka refleksja z dowcipem. Obok nagrobków pojawiają się epitalamia. Poeta dokonuje krytyki współczesnego chrześcijaństwa, leniwej szlachty, rozwiązłych kobiet, ciemnoty chłopskiej. Ostrze krytyki z reguły nie jest skierowane w grupę społeczną, ale w jej przywary. W zbiorze pojawiają się również wiersze o charakterze postulatywnym - np. opisujące idealną kobietę, związek małżeński, itp. Nie mało jest też utworów, które pisane były jedynie dla żartu. Naturalną konsekwencją zacięcia dydaktycznego poety jest ogrom sentencji i przysłów w jego twórczości. Badacze obliczyli, że w „Moraliach” znajduje się ok. 2000 paremii, a w „Wojnie Chocimskiej” 1100 (co oznacza że co dziesiąty werset to przysłowie lub zwrot przysłowiowy).Język poety jest silnie związany z życiem codziennym, nie brak w nim zwrotów potocznych, charakteryzuje go ważkość, plastyczność, bogactwo leksyki oraz poprawność. Potocki korzystał również ze słów obcego pochodzenia, budował neologizmy (wśród nich najwięcej czasowników). Na poziomie fleksji, słownictwa i wymowy odnajdziemy w jego utworach wiele cech gwary małopolskiej. Pewną barierę dla współczesnego czytelnika tworzy skomplikowana składnia z często zaburzonym szykiem. Zdania są długie, wielokrotnie złożone, rozbudowane przez liczne wtrącenia.
Kochowski Wespazjan (1633-1700), polski poeta i historyk. Uczył się w Liceum Nowodworskiego w Krakowie. Brał udział w licznych kampaniach wojennych z Kozakami, Moskwą, Szwedami, w bitwie pod Beresteczkiem. Po pokoju w Oliwie 1660 prowadził życie ziemiańskie, ale wziął udział w rokoszu J. Lubomirskiego. Pełnił wiele urzędów, m.in. w kancelarii króla Michała Wiśniowieckiego.
Uczestniczył w bitwie wiedeńskiej 1683 jako mianowany przez króla Jana III "historiographus privilegiatus" ("historyk uprzywilejowany"). Założył stowarzyszenie szlacheckie Rzeczpospolita Waśniowska. Wyznawał ideologię sarmatyzmu.
1668 ogłosił pierwsze utwory: Kamień świadectwa... (ku czci Lubomirskiego) oraz dewocyjny poemat Różaniec Najświętszej Panny Maryjej. Uznanie zdobył zbiór poetycki Niepróżnujące próżnowanie (1674). Najwybitniejszą jego książką, ważną dla epoki baroku jest Psalmodia polska (1695).
Prace historyczne, np. pisane po łacinie Roczniki (cz. 1-3, 1683-1698, w przekładzie 1853) z czasów Jana Kazimierza i Michała Wiśniowieckiego oraz relacja z wyprawy wiedeńskiej Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam (1684), a także wierszowany diariusz Dzieło Boskie, albo Pieśni Wiednia wybawionego (1684). Pisma wierszem i prozą (1859), Psalmodia polska oraz wybór liryków i fraszek w serii Biblioteki Narodowej (1926), Lata potopu 1655-1657 (1967), Poezje wybrane (1977).
W jego twórczości można wyróżnić trzy nurty tematyczne: obyczajowy, polityczny i filozoficzno-religijny. Nie zawsze nurty te współbrzmiały ze sobą, poeta przejął rozmaite-nieraz wewnętrznie sprzeczne-tradycje literackie epoki. Przemawiała mu do wyobraźni frasobliwość poetów metafizycznych i niefrasobliwość poezji opiewającej urodę życia; tworzy autoportret na wzór szlacheckiego poety-prostaka, ale nie wyrzeka się też wzoru osobowego uczonego-artysty,raz mówi rażąco prymitywnym językiem, a raz kunsztownymi figurami stylistycznymi. Z kart Niepróżnującego próżnowania odczytać możemy trzy zadania poezji. Przyjmował on pogląd, iż akt twórczy jest dziełem transcendentnym, że sztuka nie jest dziełem rzemiosła, ale szczególnej łaski Boga. Zgodnie z tą zasadą kiedy poeta podejmuje tematykę religijną czy historiozoficzną, zwraca się do Boga o natchnienie. Maryja zastępuje Kochowskiego antyczne muzy. W baroku szukano natchnienia raczej w łasce Matki Boskiej. Uważa on tez , że poeta powinien być obserwatorem dziejów człowieka i twórcą wzorów osobowych. I ostatnie to, że poeta ma prawo do wyrażania „dobrej myśli” - wyrazy pożyczone z poezji renesansowej
Stanisław Herakliusz Lubomirski ur. 1641 - zm. 1702)
poeta tzw. baroku dworskiego (z powodu swojej erudycji literackiej zwany Polskim Salomonem), mecenas sztuki. W 1673 za obronę Spisza dostał propozycję objęcia korony węgierskiej, jednak jej nie przyjął.
Pozostawił po sobie wiele dramatów, powieści i poezji.
Pierwsze utwory poetyckie, wzorowane przeważnie na literaturze włoskiej, w rękopisach. Do nich należy m. i. poemat „Piram i Tyzbe” (wydał Roman Pollak z rękop. bibl. kórnickiej, 1929). Z późniejszych dzieł polskich i łacińskich ważniejsze: „Muza polska na triumfalny wjazd Najjaśniejszego Jana III.” (1674). „Melodia duchowna o przesłodkiej narodzenia naszego Zbawiciela tajemnicy” (1682, wiele wydań pod różnymi tytułami), „Theomusa albo nauka wiary Chrystusowej” (1683, kilka wydań), „Rozmowy Artaksessa i Ewandra” (1683, kilka wydań), „De vanitate consiliorum” (1699, kilkanaście wydań, przekład polski: „Próżność i prawda rady” 1705, kilka wydań, nowe wyd. Ant. Marylskiego p. t. „O znikomości rad” 1916, przekł. niem. 1746).Był autorem m.in. sielanki "Ermida albo królewna pasterska", w której krytycznie analizował mit Arkadyjski i rozważał nieosiągalność szczęścia, "Tobiasz wyzwolony" (romans biblijny oparty o Księgę Tobiasza), czy "De vanitate cansiliorum liber unus, in quo vanitas et veritas rerum humonarum politicis et moralibus rationibus clare demonstratur et dialogice exhibiteur" (O ułudzie rad księga jedna, w której ułudę i prawdę spraw ludzkich jasno udowadnia się racjami politycznymi i moralnymi i wykłada się pod postacią dialogu) z 1699.
Krzysztof Niemirycz - W 1699 r w Krośnie nad Odrą ukazał się zbiór bajek „Bajki Ezopowe wierszem wolnym. 40 tekstów swobodnie tłumaczonych z I tomu Bajek La Fontaine'a. Jest to jego jedyne znane dzieło wraz z którym wprowadził do literatury polskiej wiersz wolny. Posługuje się bajką tak, jak polscy kaznodzieje późnego baroku, którzy rozwijali w egzemplach sensacyjność opowiadanych zdarzeń, nie szuka doskonałości gatunku, nasyca natomiast narrację realiami polskimi i dba szczególnie o konkluzje, pomny na „moc, którą mają bajki u pospólstwa”.
Jan Stanisław Jabłonowski- (1669-1731) był drugim bajkopisarzem tego okresu opierającym się na La Fontaine'a. „Ezop nowy polski” ukazał się w Lipsku w 1731 r. Zawierał żywot Ezopa i „sto i oko” (101) bajek przerabianych z różnych źródeł.
Adam Korczyński- Wśród rękopisów saskich znajdował się poemat pt. Wizerunek złocistej przyjaźnią zdrady mężowi bystrej żony abrysowany na przestrogę. Do wydania jednak nie doszło. Swoje nazwisko ukrył w dwuwierszowym logogryfie („ Imię ma z raju, -ski ogon przezwiska, rok wspacznie głową, czyn w środek się wciska”). Jest on nie znany. Poemat oparty jest na dowcipnie skonstruowanej fabule. Bohater opowieści. Polak, romansuje z Włoszką, a równocześnie „chytrym kunsztem” zdobywa przyjaźń jej męża. Ów banalny motyw romansów autor doprowadza do zaskakujących rozwiązań: bohater powieści przekonuje Włocha, że istnieje druga kobieta jak dwie krople wody podobna do żony włoskiego rajcy, a przekonawszy go o tym, w drastyczny sposób prowadzi dalszy ciąg akcji romansowej w obecności Włocha. Korczyński zapewnia że opowieść jest napisana na przestrogę mężom żon bystrych. Jest typowym romansem jakich wiele pojawiło się na Zachodzie, który ma po prostu dostarczyć czytelnikowi dobrej zabawy. O tę społeczną ważną funkcję literatury upominał się już (bezskutecznie) Kochowski ćwierć wieku wcześniej (wiersze pisane dla „dobrej myśli”).
Klemens Bolesławiusz- „Przeraźliwe echo trąby ostatecznej” Jego książka uchyla rąbka groźnych tajemnic ostatecznych: jak jest po śmierci, co będzie gdy zamilknie głos trąby wzywającej na sąd, jak wygląda piekło i niebo. W opisach śmierci i piekła nie skąpił dreszczu grozy i naturalistycznego makabryzmu. Podkreślał równość ludzi wobec śmierci, a szczególnie poddał krytyce stan duchowny i szlachecki.
Karol Mikołaj Juniewicz- sekretarz prowincji polskiej zakonu paulinów. „ Refleksje duchowne na mądry króla Salomona o doczesności światowej sentyment” i jego następca Dominik Rudnicki
Jan Chryzostom Pasek- (1636-1701) przypuszcza się , ze pisał swoje pamiętniki u schyłku życia. zostały wydane drukiem w 1836 roku przez Raczyńskiego. Dzili się je na dwie częsci: pierwsza(1656-1666) obejmuje wojenne losy autora, druga zaś ( 1667-1688) ukazuje go jako gospodarza i obywatela.
W swej narracji wspomnieniowej autor umieścił m.in.: wiersz liryczny (np. pożegnanie ukochanego konia Deresza), panegiryki opiewające wiktorie nad rzeką Basią czy pod Wiedniem, listy Jana II Kazimierza i Stefana Czarnieckiego, uroczyste mowy, fragmenty popularnych piosenek, przyśpiewek, kąśliwych paszkwilów na Litwinów.Pasek przyjął w swej relacji konwencję narracji gawędziarskiej, z elementami języka potocznego, obrazowego, wplótł humor, dowcipy, rubaszne słownictwo. Posługiwał się często tzw. makaronizmami (mieszaniną słów i wyrażeń polskich oraz łacińskich). Nie bez powodu nazywano Pamiętniki epopeją Sarmacji polskiej. Stały się źródłem pisarskiej inspiracji w XIX w. (np. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Rzewuskiego) i w literaturze XX w., np. w poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, w powieści Witolda Gombrowicza Trans-Atlantyk (parodia gawędy szlacheckiej). Liczne odwołania do pamiętników Paska są dowodem zakorzenienia twórców polskich w XVII-wiecznej kulturze narodowej.