. Teorie atrybucji - klasyczne i nowe modele, przykłady badań
Przyjmuje się podział teorii atrybucji na dwie klasy:
teorie atrybucji - czyli teorie zajmujące się sposobem , w jaki ludzie dociekają przyczyn zdarzeń (udzielają odpowiedzi na pytanie: ,,Dlaczego?'')
teorie atrybucyjne - określające, jakie konsekwencje dla różnych dziedzin ludzkiego funkcjonowania ( motywacji, emocji, zdrowia psychicznego itd.) mogą mieć określone atrybucje.
Teorie atrybucji w psychologii:
Naiwna psychologia Heidera
,, wyjaśnienie ludzkich zachowań, to zrozumienie intencji''
Zachowania intencjonalne:
Według Heidera to, co odróżnia ludzi, jako obiekty spostrzegania od przedmiotów fizycznych to fakt, że ludzie mają intencje. Większość zachowań ludzkich jest zatem zamierzona , a proces wyjaśniania ich przyczyn ( atrybucja) jest odczytywaniem intencji. Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką czynnością.
Zachowania nieintencjonalne:
Są to konsekwencje psychologiczne przypisywania komuś intencji , winy , sprawstwa (np. on zabił)
Przyczyny osobowe:
Są to intencje ( ,, chcę''), zdolności ( ,, potrafię'', ,,mogę''), motywacja ( ,, usiłuję'')
Przyczyny środowiskowe:
To obiektywne trudności , niesprzyjające lub sprzyjające okoliczności , szczęście lub pech.
Heider uważa, że te dwa rodzaje przyczyn ( osobowe / środowiskowe ) wzajemnie się wykluczają , zakładając, że zachowanie, które jest wyrazem intencji nie może być równocześnie wywołane czynnikami zewnętrznymi i odwrotnie ( tzw. hydrauliczny model atrybucji)
Teoria odpowiednich wniosków Jonesa i Davisa
Proces wyjaśniania zachowań ludzkich - to proces znajdowania odpowiedniości pomiędzy obserwowanym zachowaniem i leżącą u jego podstawy intencją oraz trwałą dyspozycją wykonawcy. Przebiega on w dwóch etapach: 1) identyfikacja intencji 2) atrybucja dyspozycji. Obserwator skłonny jest uznać, że zachowanie miało charakter intencjonalny , gdy: 1) wykonawca wiedział, jakie skutki pociągnie za sobą to zachowanie , bądź gdy 2) wykonawca dysponował możliwościami pożądanych skutków. Intencjonalność zachowania obejmuje zatem: wiedzę, możliwości i swobodę działania wykonawcy.
Wnioskowanie o dyspozycjach jest zawsze poprzedzone wnioskowaniem o intencjach. Im mniej skutków różni te dwie kategorie działań, tym bardziej pewny wniosek obserwatora na temat osobowości aktora. Zachowania nieintencjonalne ( np. wykonane pod przymusem) nie pozwalają przejść do dalszego etapu, czyli do wnioskowania o trwałej cesze wykonawcy.
Na pewność wniosków obserwatora wpływają:
Zgodność zachowania z oczekiwaniami społecznymi
- zachowania niezgodne z oczekiwaniami społecznymi prowadzą do bardziej pewnych wniosków
Informacja o sytuacyjnych ograniczeniach
- im bardziej zachowanie spostrzegane jest jako ograniczone czynnikami zewnętrznymi, tym mniej jesteśmy pewni, że jest ono wyrazem rzeczywistych przekonań, czy intencji aktora
Wartość emocjonalna i ksobność interpretacji
- im bardziej brzemienne w konsekwencje jest zachowanie drugiej osoby oraz im silniej te konsekwencje dotyczą nas samych, z tym większą pewnością je wewnętrznym dyspozycjom, wykonawcy.
Badanie Jonesa i Harrisa : prezentowali oni badanym studentom fragmenty pisemnych przemówień na temat prezydenta Kuby Fidela Castro. Połowa osób badanych otrzymała do oceny wypowiedzi krytyczne ( zgodne z powszechnymi przekonania społeczeństwa USA) a druga wypowiedzi popierające (niezgodne z powszechnymi przekonaniami). WYNIKI: badani dokonywali silniejszych atrybucji dyspozycyjnych wówczas, gdy były to poglądy niepopularne ( procastrowskie), niż wtedy gdy chodziło o poglądy popularne ( antycastrowskie).
Teoria atrybucji Bema
Według Bema o tym, jakie są nasze preferencje , wnioskujemy nie z introspekcji , tylko z zachowań. Wnioskowanie o własnych postawach i cechach osobowości ma taki sam charakter jak wnioskowanie o postawach innych ludzi.
Badanie Bema ( powtórzył klasyczne badania Festingera i Carlsmitha): ich przedmiotem, był pomiar zmiany postaw osób wobec nudnego eksperymentu, następnie w wyniku własnej argumentacji, niezgodnej z pierwotnym odczuciem ( badani byli proszeni o przekonanie innego badanego, że eksperyment był interesujący). Połowie badanych za to kłamstwo zapłacono bardzo mało ( 1 dolara), połowie zaś dużo ( 20 dolarów). WYNIKI: osoby badane ,, niedopłacone'' w większym stopniu uwierzyły we własne kłamstwa niż osoby ,, nadpłacone'' ( dążenie do redukcji nieprzyjemnego wewnętrznego stanu dysonansu poznawczego).
Teoria atrybucji Kelleya
Model atrybucyjny ANOVA ( osoba x przedmiot x okoliczności)
Kelly wyróżnił dwie grupy sytuacji w których zwyczajowo dokonujemy atrybucji : 1) zdarzenia o charakterze powtarzalnym 2) zdarzenia jednorazowe. Przyczyn zdarzeń powtarzanych dociekamy inaczej niż zdarzeń niepowtarzalnych. Inaczej zatem będziemy odpowiada na pytanie: ,, Dlaczego on nie chce zjeść szpinaku? (zdarzenie powtarzalne), niż ,,Dlaczego on zabił?''( zdarzenie niepowtarzalne).
Według Kelleya racjonalna analiza przyczyn przywołanego zdarzenia powinna uwzględnić następujące trzy rodzaje informacji: a) informację o spójności zachowania b) informację o wyborczości zachowania c) informację o powszechności zachowania.
Teoria Kelleya zyskała miano ,, sześcianu atrybucyjnego'' - trzy boki sześcianu to trzy wymiary atrybucyjny: osoby obiektu zachowania (bodźca) i czasu ( okoliczności). Odpowiadają one trzem podstawowym czynnikom: 1) cechom wykonawcy ( np. X jest nielojalny i niewierny), 2) cechom przedmiotu zachowania ( np. X źle tańczy, jest nieatrakcyjny), 3) cechom okoliczności zachowania ( np. ta zabawa ma to do siebie, że każdy tańczy z kim chce, nie obowiązuje norma lojalności wobec partnera ). Zachowanie może też być wynikiem kombinacji każdego z tych trzech czynników. Przyczyną staje się ten czynnik ( lub kombinacja czynników), który towarzyszy wyjaśnianemu zachowaniu, nie występuje natomiast w sytuacji, gdy owo zachowanie nie ma miejsca.
Schemat wnioskowania przyczynowego a procesy atrybucji: występuje rozróżnienie na dwa schematy wnioskowania przyczynowego: 1) zasada pomniejszania - jeśli dane zachowanie może być wywołane przez więcej niż jeden czynnik i obserwujemy działanie jednego z tych czynników, wówczas mamy skłonność do pomniejszania sprawczej roli pozostałych czynników, 2) zasada powiększania - polega ona na przypisywaniu większej roli określonemu czynnikowi sprawczemu wówczas, gdy równocześnie obserwujemy działanie czynnika o przeciwnym kierunku. Schematy przyczynowe są pewnego rodzaju skondensowanym doświadczeniem atrybucyjny wzajemnych związków między przyczynami a ich skutkami.
Model stanów nieformalnych Hiltona i Slugowskiego
Według tych autorów, wyjaśnienie jest zawsze procesem porównywania sytuacji obecnej z jakimś kryterium porównań ( kontrfaktyczną alternatywą wobec tej sytuacji). Jeżeli zatem pytamy: ,,Dlaczego coś się stało?'', to zawsze przesłanką tego pytania jest ukryte porównanie, np. dlaczego stało się to, a nie co innego.
Hilton przewiduje, że zachowania, które są spostrzegane jako typowe, nie będą prowadzić do żadnych atrybucji. Trzy informacje Kellya: o powszechności, wybiórczości i spójności, według Hiltona spełniają funkcje identyfikatorów ,, stanów nienormalnych'', czyli potencjalnych kandydatów do roli czynników sprawczych wyjaśnianego zdarzenia. Informacja o niskiej powszechności sugeruje, że stanem nienormalnym ( przyczyną ) jest osoba , informacja o dużej wybiórczości zwraca uwagę na wyjątkowość przedmiotu, informacja o niskiej spójności identyfikuje jako ,, nienormalne okoliczności zdarzenia.
Teoria Kruglanskiego - przyczyny czy racje zachowań
Arie Kruglanski proponuje podział na dwa typy zachowań , implikujące dwa odmienne typy wyjaśniania: Podział ten obejmuje działania ( zachowania intencjonalne) oraz zdarzenia ( czyli nieintencjonalne konsekwencje zachowań). Działania mogą mieć dwojaki charakter : 1) endogenny i 2) egzogenny .Działanie endogenne - to takie , którego celem ( racją) jest samo to działanie , podczas gdy działanie egzogenne jest instrumentem wobec zewnętrznego celu. Kategoria działania jako endogenne , odwołuje się tylko do celów, a wyjaśniając zachowania egzogenne - do celów oraz do sytuacji.
Badanie Ross, Greene i House - w serii eksperymentów pytali badanych, jak powszechne w populacji są ich różne zachowania ( faktyczne lub wyobrażone), cechy osobiste, postawy, problemy osobiste , profesje itd. Przykładowo w jednym z pytań proszono badanych o wykonanie pewnej kontrolnej wersji czynności ( np. spacerowanie przez pół godziny po terenie miasteczka akademickiego z tabliczką na piersi reklamującą pobliską pizzę). Następnie osoby , które wyraziły zgodę, oraz te, które się nie zgodziły, poproszono o oszacowanie, jaki procent osób postąpił tak samo , jak one. Wynik wskazał na skłonność do przeceniania częstości własnych 09zachowań i niedocenianie częstości zachowań przeciwstawnych. Zjawisko to nazwano efektem fałszywej powszechności.
Błędy i tendencyjności procesu atrybucji
-Podstawowy błąd atrybucji - skłonność ludzi do przeceniania związku pomiędzy zachowaniem a cechami jego wykonawcy
-Powszechność subiektywna - treść oczekiwań dotyczących tego, jakie zachowanie jest w tej sytuacji najbardziej prawdopodobne vs. Powszechność obiektywna - odpowiada oszacowaniom bezwarunkowych częstości tego typu zachowań w populacji
-Heurystyka zakotwiczenia/dostosowania - osoba lub obiekt pełni w procesie spostrzegania zdarzenia funkcję kotwicy. Atrybucja w odniesieniu do cech danej osoby jest procesem pierwotnym i spontanicznym. (Badanie Tversky'ego i Kahnemana - mnożenie w pamięci liczb 10 x 9 x 8 x...x 1 i w odwrotnym kierunku. Wyższe wyniki w pierwszej sytuacji i niższe w drugiej)
-Egotyzm atrybucyjny - skłonność do takiego wyjaśniania konsekwencji własnych zachowań, aby zwiększyć pozytywne i zmniejszyć negatywne znaczenie dla własnej samooceny
-Egocentryzm atrybucyjny - zjawisko przypisywania sobie większej odpowiedzialności za konsekwencje wspólnie wykonywanej pracy niż by to oceniał postronny obserwator
-Efekt fałszywej powszechności - tendencja do przeceniania częstości swoich zachowań w populacji. Dotyczy to sytuacji: ważnych i angażujących emocjonalnie, zachowań i przekonań o kontrowersyjnej wartości (np. ilość palaczy papierosów), będących raczej reakcją na właściwości sytuacji niż wyrazem cech osobowości
Teoria atrybucji
Obserwując innych oraz przyglądając się ich zachowaniu zaczynamy powoli wyciągać wnioski o ich zamiarach, intencjach jakimi się kierują, cechach osobowości , charakteru ,przesłankach natury moralnej czy jakże ważnych potrzebach.
Przebiegiem procesów jakie wchodzą w skład spostrzegania społecznego zajmuje się teoria atrybucji.
Atrybucja oznacza przypisywanie sobie lub innym jednostkom określonych cech charakteru, systemu norm , motywów, potrzeb i postaw na podstawie zachowań zewnętrznych ,np. gestów, mimiki czy wypowiedzi ,tak wiec teoria atrybucji zajmuje się niczym innym jak badaniem określania sposobu w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny tak swego zachowania , jak i zachowania innych ludzi(Heider).
Rodzaje atrybucji
atrybucja wewnętrzna: wnioskowanie, że jakaś osoba zachowała się w określony sposób zarówno ze względu na swe właściwości, jak i postawy, charakter czy osobowość
atrybucja zewnętrzna: wnioskowanie, iż jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze względu na właściwości sytuacji, w której się znalazła; zakłada się tu, że w tej sytuacji większość ludzi reagowałaby w ten sam sposób
Samospełniające się proroctwo
Mechanizm samospełniającego się proroctwa ma swe źródła w tendencji ludzi do potwierdzenia swych hipotez. Polega na wytwarzaniu przez podmiot pseudodanych tylko dlatego, że postawił on hipotezę o ich istnieniu i chce ją potwierdzić.
Trzy etapy samospełniającego się proroctwa
1. Wygenerowanie hipotezy na temat proroctwa interreakcji.
2. Zróżnicowanie własnych zachowań w stosunku do partnera stosowane do hipotezy jaką znamy na jego temat.
3. Zróżnicowanie zachowania się partnera pod wpływem zmienionego zachowania podmiotu powoduje potwierdzenie hipotezy
Samospełniające się proroctwo
Samospełniające się proroctwo to zjawisko polegające na tym, że ludzie mają określone oczekiwania dotyczące innej osoby, co wpływa na ich postępowanie względem tej osoby, które powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z ich wyjściowymi oczekiwaniami.
Samospełniające się proroctwa nie są wynikiem celowego dążenia do potwierdzania własnych schematów. Pojawiają się one raczej w sposób nieświadomy i mimowolny. Nawet gdy ludzie próbują traktować innych w sposób jednakowy i bez uprzedzeń, ich oczekiwania mogą dojść do głosu niepostrzeżenie, wpływając na zachowanie. To zaś z kolei zmienia zachowanie osoby, z którą wchodzą w interakcję.
Każdy z nas ma najróżniejsze schematy odnoszące się do innych ludzi. Jeżeli kierując się tymi schematami, działamy w taki sposób, że stają się one prawdą, wówczas mamy do czynienia z samospełniającym się proroctwem.
3