TOM I
Zebrani w jadłodajni mężczyźni plotkują na temat Wokulskiego. Poznajemy wtedy w ogólnych zarysach biografię bohatera: w młodości pracował jako subiekt u Hopfera, następnie studiował w Szkole Głównej, wziął udział w powstaniu i został zesłany na Syberię, skąd powrócił i po jakimś czasie ożenił się z Małgorzatą Mincel, wdową po nowym pryncypale Janie Minclu. Po jej śmierci odziedziczył sklep. Obecnie wyjechał na wojnę do Bułgarii pomnażać majątek.
Sam bohater pojawia się u swojego przyjaciela - Rzeckiego. Wszystko się udało - majątek kilkakrotnie pomnożony. Wokulskiego nie interesuje jednak prowadzenie sklepu, ale długi Łęckich i to, czy odwiedzają sklep. Kolejne rozdziały poświecone są prezentacji osób Tomasza (ojca) i Izabeli (ukochana Wokulskiego) Łęckich - szlacheckiej rodziny, która straciła prawie cały majątek, ale i tak stara się żyć wystawnie.
Wokulski zaczyna powolne starania o pannę Izabelę (na razie nawet z nią nie rozmawiał) - poznaje ciotkę Izabeli - hrabinę Karolową i daje dużo pieniędzy na jej dobroczynną działalność. Zapoznaje się również z panem Łęckim, któremu w sekrecie pomaga w odzyskaniu majątku - zakłada spółkę, która ma przynosić duże zyski. Dzięki spółce poznaje większość ważnych osób w Warszawie. Panna Izabela przeczuwając zabiegi ze strony Wokulskiego udaje się do jego sklepu, aby mu się przyjrzeć. Robi na niej negatywne wrażenie człowieka oschłego i gbura. Dla igraszki kokietuje subiekta Mraczewskiego. Wokulski jest zniesmaczony i rozdrażniony - idzie na spacer na Powiśle. Rozmyśla o sensie swojego życia i o złożoności świata. Spotyka furmana Wysockiego, który nie ma pracy - pomaga mu.
W Wielki Piątek Wokulski udaje się do kościoła i składa duży datek na ręce kwestujących hrabiny i Izabeli. Ciotka przyjmuje go bardzo serdecznie, natomiast panna Łęcka ciągle robi ironiczne uwagi na jego temat po angielsku. Wokulski postanawia nauczyć się tego języka. Odchodzi i dostrzega dwie kobiety: płaczącą grzesznicę Marię i młodą kobietę z dzieckiem (pani Helena Stawska z Helusią). Następnie wychodzi z kościoła, widząc, że Izabela z ciotką i z jakimś młodym mężczyzną już go opuściły. Na ulicy spotyka nierządnicę, którą widział w kościele - pomaga jej.
W Wielką Niedzielę jest na śniadaniu u hrabiny, gdzie robi niesamowite (w większości pozytywne) wrażenie. Bardzo serdecznie przyjmuje go prezesowa Zasławska, jak się później okaże kochała bardzo jego stryja, ale ich rozdzielono. Izabela jest oburzona zachwytami nad kupcem.
Wokulski uczy się angielskiego u pana Colinsa i płaci pani Meliton za wiadomości przydatne do zbliżenia się do Łęckich. Pewnego dnia, gdy dowiaduje się, że Izabela będzie w Łazienkach pragnie zaaranżować spotkanie, ale książę zabiera go na zebranie w sprawie spółki. Tam poznaje młodzieńca, z którym panie wyszły z kościoła. Jest to Julian Ochocki - młody naukowiec i wynalazca. Gdy Wokulski dowiaduje się, że nie chce żenić się z Izabelą, przychylnie patrzy na młodzieńca. Idą na spacer do Łazienek. W drodze powrotnej Wokulskiego napadają rabusie, jednak widząc brawurowe zachowanie kupca, uznają, że jest wariatem i uciekają.
Po powrocie otrzymuje dwie wiadomości od pani Meliton: że licytują kamienicę Łęckich i że baronowa sprzedaje klacz, którą kupiła od swojego męża na pokrycie jego długów. Izabela byłaby szczęśliwa, gdyby klacz wygrała nie będąc już w ręku baronostwa. Wokulski kupuje klacz od pośrednika Maruszewicza za 800 rubli. Narrator informuje nas, że naprawdę baronowa dostanie 600, a 200 zabierze Maruszewicz. Następnie Wokulski jedzie obejrzeć kamienicę - okazuje się, że mieszka tam kobieta, na którą zwrócił uwagę w czasie wielkanocnej kwesty. Po oględzinach budynku udaje się do adwokata, któremu mówi, że chce za kamienicę dać 90 tysięcy, a więc o 30 tysięcy więcej niż jest warta. Adwokat odkrywa pobudki postępowania Wokulskiego i mówi, że może ją kupić dla niego za tyle, ale trzeba znaleźć kogoś, kto będzie podbijał stawkę. W tym celu Wokulski udaje się do starego Szlangbauma. Ostatecznie to właśnie on kupi na swoje nazwisko kamienicę Łęckich, aby nie wiedzieli oni, że Wokulski wyświadcza im przysługę.
Wokulski dogląda zakupionej klaczy. W dzień wyścigów dowiaduje się, że panna Izabela z ojcem i ciotką przyjechali tylko na ten wyścig. Wokulski wygrywa, tłum wiwatuje jak nigdy. Baron urażony podchodzi do powozu Izabeli i w złości nazywa Wokulskiego konkurentem panny Łęckiej, co ją szczególnie peszy. Kupiec, udając, że chodzi o potrącenie, żąda satysfakcji. Szuman i Rzecki zostają sekundantami Wokulskiego. Następnego dnia odbywa się pojedynek. Wokulski pierwszy rani barona, a więc odnosi zwycięstwo. Zapytany, wyjaśnia baronowi, że przyczyną pojedynku było urażenie kobiety.
Pewnego dnia Wokulski dostaje zaproszenie na obiad od Łęckich. Szykuje się cały dzień i wreszcie wyrusza. Zaproszenie ze strony Izabeli wynikało z żywszego zainteresowania osobą kupca, który pojedynkował się o jej honor z baronem. Zwłaszcza, że po pojedynku baron przysłał jej list z przeprosinami. Po obiedzie Izabela zostaje sam na sam z Wokulskim - rozmawiają serdecznie, najwięcej o występach tragika włoskiego Rossiego. Wokulski obiecuje Izabeli zadbać o odpowiednią oprawę podziękowań dla mistrza. Zostaje zaproszony do dalszych odwiedzin i wspólnego wyjazdu do Paryża.
Wokulski nie posiada się ze szczęścia. W „hołdzie” Izabeli pomaga kilku osobom i załatwia owacje dla Rossiego. Następnie wyjeżdża do Łazienek, gdzie spaceruje z panną Łęcką sam na sam. Po powrocie prosi Rzeckiego, aby ten poszedł do teatru i wręczył artyście album o Warszawie. Jest to niezwykle stresująca wyprawa dla Rzeckiego. Ostatecznie prosi o pomoc znajomego. Sam siada z tyłu i obserwuje: dostrzega, że Wokulski jak zmagnetyzowany wpatruje się w Łęcką, a ona w… Rossiego.
Następnego dnia odbywa się licytacja, na którą udaje się Rzecki, gdyż Klejn poinformował go, że Wokulski kupuje kamienicę Łęckich. Stary subiekt nie chce dać wiary. Jednak licytacja kończy się tak, jak mówił młody pracownik - Szlangbaum kupuje dom za 90 tysięcy. Do tego pan Łęcki uważa, że dostał za mało, zaś ciotka Izabeli mówi, że to bardzo dobra cena i powinni się cieszyć. Izabela dowiaduje się jednak (anonim, zapewne Krzeszowskiej), że to Wokulski kupił kamienicę - robi mu wymówki. Szybko jednak przestaje o tym myśleć, gdyż ciotka informuje ją o przybyciu Kazimierza Starskiego, dawnego adoratora, nad którym warto się teraz zastanowić. Starski odwiedza Izabelę. Ta szybko przedstawia mu Wokulskiego i zaczynają rozmawiać po angielsku, ignorując osobę kupca. Wokulski żegna się ozięble i jeszcze tej nocy wyjeżdża do Paryża.
W rozdziały powieści, w których rozgrywa się akcja wplecione są rozdziały zatytułowane Pamiętnik starego subiekta. W pierwszym tomie Ignacy Rzecki opisuje relacje panujące w sklepie Wokulskiego, którym obecnie zarządza. Pracują tam jeszcze subiekci Mraczewski, Lisiecki i Klejn. Dowiadujemy się z nich również o dziejach Ignacego Rzeckiego. Pochodził on z ubogiej rodziny, po śmierci ojca trafił do sklepu Jana Mincla. Następnie dostajemy dokładny opis sklepu, jego pracowników (Jan Mincel, jego matka, bracia Jan i Franc Minclowie, August Katz i Rzecki) oraz relacji między nimi. W 1848 r. wraz z Katzem brał udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech. W dalszych rozdziałach opisuje jak dzięki pomocy Jana Mincla udało mu się wrócić do Warszawy. Komentuje również obecne wydarzenia - m.in. otwarcie nowego sklepu Wokulskiego oraz stosunki między subiektami, gdyż przybyło dwóch nowych Żyd Henryk Szlangbaum (któremu wszyscy dokuczają) i pan Zięba. Na koniec wspomina, że Mraczewski i Szuman mówią, że Wokulski zdobywa majątek dla panny Łęckiej, ale Rzecki nie chce dać temu wiary.
Kolejna relacja rozpoczyna się od potwierdzenia informacji o wyjeździe Wokulskiego do Paryża. Rzecki pojmuje, że Stach rzeczywiście kocha się w pannie Łęckiej. To nastraja go do wspomnień - przywołuje dzieje Wokulskiego i całej ich znajomości.
W ostatnim rozdziale pierwszego tomu Rzecki opisuje przegląd kamienicy, zakupionej przez Wokulskiego. Poznał już wszystkich mieszkańców. Szczególnie polubił rządcę Wirskiego i młodą mężatkę z dzieckiem panią Stawską. Dowiaduje się, że jej mąż zbiegł, oskarżony o kradzież i mimo rehabilitacji nie powrócił i nie daje znaku życia od 2 lat. Rzecki uważa, że Stawska byłaby idealną żoną dla Wokulskiego.
TOM II
Wokulski jest w Paryżu, gdzie pomaga wspólnikowi (Suzinowi) w interesach. Przez resztę dnia zwiedza. Paryż zachwyca go, uważa, że to dziwne miasto, np. Jumart, który pracuje jako służący jest podwójnym doktorem filozofii. Coraz częściej myśli o osiedleniu się tu na stałe.
Pewnego dnia odwiedza go profesor Geist i proponuje dofinansowanie swojego projektu. Pracuje nad wynalezieniem metalu lżejszego od powietrza. Na dowód pokazuje mu dwa metale - jeden cięższy od platyny, a drugi lżejszy od sodu. Po jego wyjściu Wokulski jest żywo zainteresowany projektem, jednak Jumart mówi, że wszyscy maja Geista za wariata, a takie sztuczki robi magnetyzer Palmieri. Razem idą obejrzeć jego występ. Po występnie Wokulski pyta mistrza, czy jego można łatwo zamagnetyzować i coś mu wmówić. Mistrz odpowiada, że nie, bo nie jest medium i trwałoby to bardzo długo. Wokulski postanawia pomóc Geistowi, ale okazuje się, że ten ma już pieniądze ze sprzedaży materiałów wybuchowych. Gdy wieczorem Wokulski dostaje list od prezesowej Zasławskiej przynaglający do powrotu i zapraszający do jej majątku w Zasławku, natychmiast decyduje się na powrót.
Po drodze do Zasławka poznaje barona Dalskiego, który jest narzeczonym wnuczki prezesowej - Eweliny Janockiej. Razem z pozostałymi gośćmi prezesowej: Ochockim, panią Wąsowską (młoda wdowa), Starskim, panną Eweliną i panną Felą, jada do dworku. Na miejscu Wąsowska zabiera Wokulskiego na konna przejażdżkę, gdzie wyraźnie go kokietuje. Gdy nie udaje jej się go usidlić jest rozdrażniona, ale wracają jako przyjaciele.
Pewnego dnia do Zasławka przybywa panna Izabela. Jest to najlepszy okres z życiu Wokulskiego. Spędzają ze sobą mnóstwo czasu, powoli otwiera przed panną Łęcką serce. Dostrzega jednak, że atmosfera w Zasławku jest napięta, bo panna Ewelina romansuje ze Starskim. Pewnego dnia, gdy pogoda się poprawiła wszyscy wyruszają na rydze. W lesie Wokulski wyznaje Izabeli swoje uczucia i nie zostaje odepchnięty, co jest dla niego ogromnym szczęściem. Kilka następnych dni, aż do wyjazdu Izabeli, to dla niego niekończąca się sielanka. Po wyjeździe Izabeli, Wokulski też szybko opuszcza Zasławek, wcześniej dbając o wykonanie kamienia nagrobnego na grobie jego stryja: jest to czterowers z utworu Mickiewicza „Do M…” Jego twórcę - Węgiełka w nagrodę zabiera Wokulski ze sobą do Warszawy.
W Warszawie salon Łęckich znów tętni życiem. Gdy Wokulski przychodzi w odwiedziny zazwyczaj spędza czas z Łęckim, bo Izabeli nie ma, albo ma gości. Ukojenie po miałkości intelektualnej i moralnej salonów przynoszą kupcowi wizyty u pani Stawskiej. Ona zaczyna się w nim zakochiwać.
Do Warszawy przyjeżdża skrzypek Molinari, którego bardzo chce poznać panna Izbaela. Na którymś z przyjęć zaczyna z nim flirtować, co oburza Wokulskiego. Nie pojawia się u Łęckich przez kilka tygodni - widuje się za to z panią Stawską. Jednak spotkawszy kiedyś panią Wąsowską zostaje zrugany, że Bela przez niego cierpi. Wdowa bagatelizuje również flirt ze skrzypkiem i Wokulski w końcu daje się przekonać. Po wizycie u Łęckich wraca jako oficjalny narzeczony. Wiadomość ta załamuje panią Stawską - postanawia wyjechać. Do tego dotarły wieści, że jej mąż żyje, ale pod innym nazwiskiem (Ernest Walter) gdzieś w Algierze.
W małżeństwie Krzeszowskich dochodzi do zgody - baron wraca do domu. Przeprasza wszystkich, którym żona wyrządziła krzywdę, a także, dzięki małemu przebraniu, do kamienicy wracają wyeksmitowani studenci.
Ciotka Izabeli z Krakowa wzywa ja do siebie. Jadą razem z ojcem, Wokulskim i Starskim. W pociągu panna Izabela zaczyna po angielsku rozmawiać ze Starskim, opowiadając, że nadal nie znalazła kawałka metalu, który dał jej Wokulski w prezencie, a który zginął podczas igraszek ze Starskim. Wokulskiemu robi się słabo. Udaje, że jest do niego telegram i wysiada w Skierniewicach, dając Izabeli do zrozumienia, że zna angielski. Załamany, próbuje popełnić samobójstwo, ale ratuje go brat furmana Wysockiego, któremu kiedyś pomógł.
Następnego dnia wraca do Warszawy, gdzie początkowo zupełnie odcina się od świata. Przyjmuje tylko nielicznych gości (Rzecki, Szuman) i występuje z założonej przez niego spółki. Jego miejsce zajmuje Szlangbaum. Pewnego dnia odwiedza Wokulskiego Węgiełek, który opowiada, że Starski to pierwszy, który zhańbił jego żonę (byłą nierządnicę Marię, której Wokulski pomógł). Również jego romans ze Eweliną wyszedł na jaw. Tu szczegółów dostarcza Ochocki - baron żąda rozwodu. Zainteresował się także pracowniami technologicznymi i postanowił jedną wybudować. Po odejściu Ochockiego Wokulski biegnie kupić najpotrzebniejsze sprzęty i przez kilka dni robi doświadczenia chemiczne, chcąc poświęcić się nauce.
Pewnego dnia dostaje zaproszenie od pani Wąsowskiej. Próbuje ona pogodzić go z Izabelą, ale robi to tak naiwnie i nieudolnie, że Wokulski bez trudu zbija wszystkie jej argumenty. Rozmowa ta jednak rozwesela go i ostatecznie leczy z apatii. Dostrzega, że na świecie są inne kobiety - podoba mu się pani Wąsowska. Dziękuje jej za pomoc w otworzeniu oczu i żegna się. Wieczorem odwiedza Rzeckiego, mówiąc, że ma przed sobą dwie drogi - albo wypłynie i będzie sławny, albo rozstanie się z życiem, po czym wyjeżdża.
Rzecki jest niedomagający i załamany brakiem wieści o przyjacielu. Szuman mówi, że wszyscy plotkują, że jest już skończonym bankrutem. Przynosi także wiadomości, że podobno Wokulski wybrał się w podróż przez Rosję do Chin, Japonii i Stanów Zjednoczonych. W związku z tym, że Ochocki jedzie do Moskwy, Rzecki liczy na jakieś wiadomości od Stacha.
Tymczasem przychodzi list od Węgiełka, w którym pyta o zdrowie Wokulskiego, bo widział, jak ten szedł do ruin zamku w Zasławiu, a chwile później nastąpił wybuch. Węgiełek nie znalazł jednak ciała, a na pamiątkę, jak mniema, cudownego ocalenia postawił tam krzyż z napisem non omnis moriar. Szuman interpretuje ten list jako wiadomość o samobójstwie Wokulskiego, ale Rzecki uważa, że on tylko zniszczył miejsce przypominające mu o Izabeli.
Jedyną pracą, jaką wykonuje Rzecki u Szlangbauma jest projektowanie wystawy na cały tydzień. Robi to zupełnie za darmo. Podczas pisaniu dwóch listów (do Stawskiej i do Lisieckiego) słabnie i umiera, najprawdopodobniej na zawał serca, z którym od jakiegoś czasu miał problemy. Pożegnać przychodzą go Szuman i Ochocki. Ten ostatni dostrzega w bocznej kieszeni surduta subiekta słowa z listu Węgiełka non omnis moriar i przyznaje im rację.
Również drugi tom przeplatany jest wstawkami z pamiętnika Rzeckiego. Są to rozdziały I, II, IX, X, XI, XVI i XVIII. Na początku opowiada o sytuacji politycznej w 1879 r. oraz o procesie baronowej Krzeszowskiej z Heleną Stawską o kradzież lalki. Ostatecznie, dzięki rozwadze Wokulskiego udaje się udowodnić niewinność pani Heleny. W międzyczasie subiekt wspomina o częstych wizytach Wokulskiego u młodej kobiety. Rzecki stara się wszelkim siłami zeswatać tych dwoje.
Dowiadujemy się także, że Wokulski sprzedaje kamienicę, na której ostatecznie udało mu się nawet zarobić 10 tysięcy. Rzecki wspomina także, jak oburzyły go plotki, że Wokulski sprzedaje sklep. Jednak gdy pyta o to Stacha ten nie zaprzecza. Następnie zauważa, że w stosunkach między subiektami coś się zmieniło - Szlangbaum, dotychczas pokorny, zaczyna hardo podnosić głowę do góry, a dokuczający mu dotychczas subiekci wyraźnie spokornieli.
Kolejnym ważnym wspomnieniem jest spędzenie u Stawskiej wieczoru, podczas którego u księcia odbywa się bal. Wokulski odmawia, gdyż zbyt późno dostał zaproszenie. Rzecki jest zadowolony, gdyż ma nadzieję, że przyjaciel otrzeźwieje. Jednak wieczorem, po odstawieniu Rzeckiego do domu, Wokulski nie wysiada z powozu, ale odjeżdża gdzieś. Rzecki udaje się za nim i spotyka go, jak stojąc w śniegu, pod drzewem wpatruje się w okna domu księcia.
Następne zapiski opowiadają o pogarszającym się stanie zdrowia subiekta, który nadal pracuje w sklepie, teraz należącym do Szlangbauma, ale praca nie sprawia mu już dawnej satysfakcji. Coraz częściej myśli o wyjeździe, ale ostatecznie nigdy się na to nie odważy. Raz nawet siedział już w pociągu, ale wybiegł zanim ten ruszył.
Opisuje także powrót Wokulskiego, który od tej pory stroni od ludzi. Szuman informuje Rzeckiego, że kupiec zerwał z Łęcką i próbował popełnić samobójstwo. W to ostatnie Rzecki nie chce uwierzyć. Ciągle ma nadzieję, że Wokulski zejdzie się ze Stawską.
Ostatni rozdział zapisków jest bardzo chaotyczny, urywany. Wspomina, że nie najlepiej się czuje. Szuman zabronił mu wszelkich używek i denerwowania się, dlatego też Rzecki jest bardzo osamotniony i nigdzie nie wychodzi. Tradycyjnie pisze kilka słów o polityce - informuje, że zmarł Napoleon IV. Powoli załamuje się jego wiara w sens świata i misję dziejową Bonapartów. Na koniec wspomina, że Mraczewski oświadczył się Stawskiej i został przyjęty. Ciągle myśli o Wokulskim który wyjechał do Moskwy - nie wiadomo na ile i nie daje znaku życia. Troska o przyjaciela wypełnia końcowe rozważania subiekta.
1