Wyróżnia się następujące rodzaje metod aktywizujących:
1. Metoda trójkąta - służy przede wszystkim twórczemu rozwiązaniu problemów. Problem nazywamy i wpisujemy w odwrócony wierzchołkiem do dołu trójkąt. Z jednej strony szukamy przyczyn podtrzymujących problem i zapisujemy je na strzałkach z lewej strony trójkąta. Następnie zastanawiamy się nad siłami hamującymi przyczyny (sposobami usunięcia przyczyn podtrzymujących problem) i zapisujemy je po prawej stronie trójkąta.
Inną metoda służącą twórczemu rozwiązaniu problemu jest metoda zwana „rybim szkieletem".
2. Metoda „rybi szkielet" - polega na tym, że w głowie ryby wpisuje się problem. Następnie ustala się główne czynniki powstania problemu - zapisuje się je przy„dużych ościach ryby". Ilość dużych ości powinna wynosić od 4 do 6. Na małych ościach zapisuje się przyczyny, które wpływają na czynnik główny. Ta ilość pomysłów „małych ości" jest nieograniczona. Na koniec wybieramy przyczyny, które mają największy wpływ na problem i wysuwamy wnioski.
3. Kwiatek różnic i podobieństw - metoda ta polega na tym, że każda grupa
otrzymuje arkusz papieru, na którym rysuje duży kwiat o okrągłym środku i tylu płatkach, ilu jest członków zespołu.
W ciągu kilku lub kilkudziesięciu minut dzieci ustalają i zapisują:
a) w środku kwiatka podobieństwa,
b) na płatkach różnice,
Tę metodę można wykorzystać m.in.: przy ustalaniu wspólnych i indywidualnych cech bohaterów powieści.
4. Burza mózgów (fabryka pomysłów, giełda pomysłów, jarmark pomysłów) -
metoda tworzenia pojęć, polegająca na nieskrępowanym podawaniu różnych
skojarzeń. Składa się z 3 faz:
a) wytwarzania pomysłów - notuje się wszystkie skojarzenia, nie oceniając ich
i nie komentując,
b) analizy zgłoszonych pomysłów - wykreśla się nierealne,
c) zastosowanie pomysłów w praktyce,
Zasady dotyczące przeprowadzenia sesji burzy mózgów:
a) powstrzymanie się od krytyki,
b) zachęcanie do podawania pomysłów,
c) równoprawne uczestnictwo,
d) zapisywanie wszystkich pomysłów,
e) przeznaczenie czasu na wyklucie się nowych pomysłów,
5. Piramida priorytetów - to metoda pracy w grupie, polegająca na hierarchizacji pojęć, terminów, stwierdzeń, cytatów dotyczących analizowanego problemu. Polega ona na tym, że uczniowie dochodzą do wniosku, która wartość, cytat, pojęcie, termin czy stwierdzenie jest najwyżej cenione, najważniejsze, najtrafniejsze i umieszcza się go na szczycie piramidy, niżej wartości ważne, a najniżej trafne. Piramidę można budować
z dowolnej liczby cegiełek, zależnie od wieku i doświadczenia uczniów.
6. Mapa mentalna (mapa mózgu, mapa myśli, mapa pojęciowa) - służy do
wizualnego opracowania zagadnienia przez wykorzystanie słów -haseł,
krótkich tekstów, rysunków, symboli, znaków graficznych, wycinków itp. Za jej pomocą można definiować pojęcia, opracowywać tematy, charakteryzować postaci, planować układ wypracowania, notować treść długich tekstów epickich itp. Twórcą tej metody był Tomy Buzan, który opierał się na najnowszych badaniach mózgu. Mapa mentalna aktywizuje obie półkule mózgu, pozwala uchwycić nieskrępowane skojarzenia, zastosować indywidualną formę graficzną.
7. Metoda „kłębek" - nadaje się do integracji zespołu. Polega na tym, że
uczniowie siadają w kole i przekazują sobie kłębek. Mogą w ten sposób uczyć się np.: sztuki dyskutowania, rozwijania treści baśni czy opowiadania,
przeprowadzać zgaduj - zgadule ortograficzne, gramatyczne, literackie itp. Na przykład przy temacie ze zdaniami pojedynczymi: uczeń proponuje zdanie pojedyncze nierozwinięte („Koń ciągnie", oddaje kłębek następnemu uczniowi, który dodaje do tego zdania nowy wyraz, by powstało zdanie pojedyncze rozwinięte („Koń ciągnie wóz") itd. do wyczerpania pomysłów (zdanie musi mieć sens).
8. Metoda zwana „rozmową - karuzelą" - można ją wykorzystać przy poznawaniu nowych tekstów i systematyzowaniu wiedzy, uściślaniu
i pogłębianiu swoich doświadczeń. Na przykład rozdajemy uczniom powielony tekst jakiegoś artykułu. Prosimy o indywidualną lekturę - uczniowie starają się zapamiętać jak najwięcej faktów i informacji, mogą robić notatki. Następnie uczniowie dobierają się w pary i siadają naprzeciwko siebie w dużym kręgu. Ci, którzy siedzą w wewnętrznym kręgu opowiadają swoim partnerom z kręgu zewnętrznego, czego dowiedzieli się z artykułu (mogę korzystać z notatek). Krąg zewnętrzny może w tym czasie uzupełniać swoje zapiski. Na sygnał nauczyciela wszyscy, którzy siedzą w kręgu wewnętrznym, przesiadają się zgodnie z ruchem wskazówek zegara o dwa miejsca. Powstają nowe pary rozmówców. Teraz relacje ze swoich wiadomości przedstawiają uczniowie siedzący w kręgu zewnętrznym. Ich nowi partnerzy uważnie słuchają, notują. Karuzela może kręcić się kilkakrotnie. Ważna jest dyscyplina czasowa przy jej przeprowadzaniu np.: 10 min na indywidualna lekturę i notatki, 5 min na każdą rundę karuzeli.
9. Metoda „portfolio" - nazwa pochodzi z języka włoskiego: portafoglio =
portare- nosić + foglio - kartka, strona. Jest to po prostu teczka dokumentująca pracę wokół wybranego tematu. Uczniowie mogą gromadzić w swoim portfolio dowolne informacje, ciekawostki, materiały, zdjęcia, pocztówki, mapy, plany, zapisane (nagrane) opowieści różnych osób na wybrany temat. Portfolio to duży cykl zajęć: precyzyjnie zaplanowanych działań, które mają:
- wyznaczone cele ogólne i szczegółowe dla każdego etapu pracy,
- wymienione źródła potrzebnych informacji,
- określone sposoby dochodzenia do celu (procedury działania),
- sposoby prezentacji efektów pracy,
-terminy ukończenia poszczególnych etapów i całości przedsięwzięcia,
- wyznaczone osoby realizujące działania,
- kryteria oceny portfolio.
Bardzo ważnym założeniem tej metody jest jej interdyscyplinarność (integracja wiedzy z różnych przedmiotów nauczania, dziedzin życia). Najczęściej portfolio jest realizowany dość długo (kilka tygodni, miesięcy...) przez grupę uczniów (np.: kilka osób). Metoda ta umożliwia kształtowanie
u uczniów wielu umiejętności związanych z realizacją zadania: od ustalenia tematu, przez planowanie po realizację i ocenę rezultatów np.: umiejętność pracy w grupie, formułowanie i nazywanie problemów, planowanie
i organizowanie, korzystanie z wielu źródeł informacji, integrowanie wiedzy z różnych obszarów.
10. Drama - to bardzo atrakcyjna metoda nauczania, która aktywizuje różnych uczniów, a szczególnie słabszych. Drama to metoda mówienia własnym ciałem (pantomima, scenki rodzajowe, skecze). Pozwala działać, uruchamia wyobraźnię, odwołuje się do doświadczeń dzieci, pozwala kreować różne sytuacje, wchodzić w role, przezywać. Buduje więzi między uczniami, kształci ich wrażliwość, wzmacnia poczucie wartości dziecka. Rolą nauczyciela jest czuwanie nad zaplanowanym wcześniej przebiegiem lekcji, ale może być i tak, że w trakcie zajęć okaże się, że coś trzeba będzie zmienić, zaaranżować nową sytuację, która lepiej uświadomi istotę analizowanego problemu. Jest to metoda niewątpliwie atrakcyjna dla uczestników zajęć,
ale także dla prowadzącego. Nauczyciel musi dokładnie przemyśleć lekcję, przewidzieć różne rozwiązania i reakcje uczniów, ale dzięki temu ma możliwość wszechstronnego obserwowania swych podopiecznych. Towarzyszy temu świadomość twórczego uczestnictwa w rozwoju dziecka. Drama to metoda nauczania i wychowania. Dostarcza głębokich przeżyć
i refleksji nie tylko uczniom, ale i nauczycielowi, daje wiarę w sens tego,
co się robi.
11 .Praca w grupach - dzieci siadają w kręgach lub w małych grupach
i rozmawiają o wybranych zagadnieniach lub rozwiązują zadanie. Trzeba zwrócić uwagę na to, aby wszyscy pracowali w grupie, wyrażali swoje opinie, by głosy wszystkich były brane pod uwagę, by dzieci słuchały
się nawzajem, nie krytykowały. Metoda ta jest bardzo dobra, aby ośmielić
i uaktywnić dzieci, które wstydzą się zabierać głos na terenie klasy. Praca
w grupach sprzyja osobistemu kontaktowaniu się uczniów między sobą. Pozwala także na zgromadzenie większej ilości pomysłów, ponieważ wszyscy uczniowie mogą je zaprezentować.
12. Drzewo decyzyjne - to graficzny zapis procesu podejmowania decyzji.
Pozwala zauważyć związek między różnymi możliwościami rozwiązań danego problemu, konsekwencjami przyjęcia określonego wariantu
a wartościami uznawanymi przez osobę podejmującą decyzję lub oceniającą decyzję już podjętą. Uczy przewidywania skutków dokonanych wyborów. Graficzna forma drzewa decyzyjnego zawiera podstawowe elementy procesu decyzyjnego:
a) zdefiniowanie problemu,
b) znalezienie różnych możliwości rozwiązań (tyle gałęzi ile możliwości),
c) określenie pozytywnych i negatywnych skutków każdej możliwości z punktu
widzenia stawianych sobie celów,
d) podjecie decyzji.
Etapy pracy:
a) nauczyciel określa problem, który będzie analizowany,
b) podział na grupy, rozdanie schematów drzewa (wcześniej przygotowanych),
c) praca w grupach: uczniowie dyskutują, szukają rozwiązań problemu (wady,
zalety); świadomie podejmują decyzje,
d) przedstawiciel każdej grupy przedstawia efekty pracy (nauczyciel może
skomentować).
Warunkiem udziału w dyskusji jest poczucie bezpieczeństwa: uczeń musi mieć prawo do wyrażania własnych sądów - nauczyciel nie może narzucać swoich myśli. To znakomita metoda w sytuacjach, gdy uczniowie muszą analizować motywy postępowania bohaterów literackich , np. daje możliwość swobodnej oceny zachowania omawianych postaci; stwarza okazje do mówienia
o wartościach (np. o patriotyzmie); oceniając bohaterów uczniowie mogą zaprojektować ich życie inaczej - każdą z możliwości „pozytywnie"
i „negatywnie" rozpatrywać. Uczniowie uświadamiają sobie, że zawsze należy przemyśleć swoją decyzję, przeanalizować wszystkie za i przeciw; przy podejmowaniu decyzji należy się kierować wartościami (warto wcześniej przygotować listę wartości dla uczniów - nie zawsze potrafią je nazwać).
13. Oś czasu (linia czasu) - to metoda wizualnego przedstawienia problemu.
W odróżnieniu od mapy mentalnej, sprawy ukazuje linearnie, w następstwie
czasowym. Metodę tę możemy wykorzystać do wielu sytuacji szkolnych, klasowych, życiowych. Na przykład na oś czasu możemy nanieść wszystkie ważniejsze wydarzenia, które zdarzyły się w trakcie roku szkolnego, ważniejsze uroczystości obchodzone w klasie. Może nam służyć w procesie dydaktycznym, gdyż możemy umieszczać na niej dane dotyczące życia i twórczości wybranego pisarza. Uczniowie w ten sposób tworzą pomoce dydaktyczne, które możemy powiesić na ścianie.
Kula śniegowa
Jest to rodzaj metody dyskusyjnej. Polega na przechodzeniu od pracy indywidualnej do pracy zbiorowej. Uczniowie najpierw samodzielnie opracowują problem, później jego rozwiązaniem zajmuje się grupa (np. 2-osobowa, 4-osobowa, potem 6-osobowa, 8-osobowa), a ostateczną decyzję w ramach podsumowania dyskusji, podejmuje cała klasa. Metoda ta daje szansę każdemu na sprecyzowanie swojego stanowiska na dany temat. Pozwala również ćwiczyć proces uzgadniania stanowiska.
Sposób realizacji:
a) Nauczyciel podaje temat dyskusji, rysuje duży okrąg i rozdaje uczniom kolorowe karteczki (zielona, niebieska, czerwona itd.)
b) Uczniowie samodzielnie znajdują sposób rozwiązania problemu na zielonych kartkach. Nauczyciel przyczepia kartki z odpowiedziami na obwodzie koła.
c) Następnie uczniowie dobierają się w pary i wspólnie ustalają rozwiązanie problemu. Zapisują je na niebieskich kartkach i przyczepiają na obwodzie okręgu bliżej środka.
d) Kolejnym etapem dyskusji jest praca w kilkuosobowych grupach, które wspólnie uzgadniają stanowiska i zapisują je na czerwonych kartkach. Kartki te przyczepiają jeszcze bliżej środka koła.
e) Zakończeniem dyskusji jest podjęcie wspólnej decyzji przez całą klasę. Zapisanie jej na czarnej kartce i umieszczenie w centrum okręgu.
Analiza SWOT
Jest to metoda, która pomaga w ocenie sytuacji i podjęciu właściwej decyzji. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich słów oznaczających: Strenghts- mocne strony; Weaknesses- słabe strony; Opportunities- szanse; Threats- zagrożenia.
Przebieg:
a) Nauczyciel przygotowuje na arkuszu papieru schemat SWOT, następnie podaje zagadnienie, które będzie przedmiotem analizy.
b) Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy. Każda z nich rozpatruje jeden z aspektów problemu: jego mocne strony, słabe strony, korzyści i możliwe zagrożenia.
c) Uczniowie uzupełniają schema t, wpisują wyniki pracy w odpowiednie rubryki.
d) Uczniowie wraz z nauczycielem analizują uzupełniony schemat i na jego podstawie wyciągają wnioski.
Schemat SWOT.
Skrzynka pytań
Metoda ta może być wykorzystywana podczas powtórzenia materiału.
Wzmaga aktywność uczniów, pozwala ocenić tempo pracy uczniów.
Przebieg:
a) Nauczyciel przygotowuje karty z pytaniami, zadaniami oraz instrukcje dotyczące ich rozwiązania i prezentacji wyników.
b) Gotowe karty nauczyciel umieszcza w pudełku.
c) Uczniowie podchodzą do skrzynki pytań i losują karty.
d) Następnie wykonują zadania zgodnie z instrukcją.
e) Kontrola i ocena wykonania poszczególnych zadań.
14. Studium przypadku
Metoda ta polega na analizie przypadku rzeczywistego lub hipotetycznego.
Przebieg:
a) Nauczyciel przedstawia uczniom zadanie do wykonania i udziela przydatnych wskazówek działania.
b) Uczniowie wymieniają własne propozycje rozstrzygnięcia problemu. Z pomocą nauczyciela podają ich pozytywne i negatywne skutki, po czym wybierają rozwiązani najlepsze.
c) Podsumowanie wyników pracy, wybór konkretnego rozwiązania z uzasadnieniem.
15. Technika „mówiącej ściany”
Na kartonie lub arkuszu papieru pisze się niedokończone zdania np. W szkole lubię .......... Uczniowie uzupełniają zdania na karteczkach i przyklejają na arkuszach.
16. Słoneczko
Metoda wizualnego przedstawiania problemu. Na przykład wizerunku mojej wsi, do którego uczniowie piszą skojarzenie.
17. Debata „za i przeciw”
Uczniowie w dwóch przeciwstawnych grupach prezentują argumenty. Zapisują je na dwóch kartonach. Metoda ta pozwala na łatwiejsze podjęcie decyzji oraz spojrzenie na ten sam problem z różnych punktów widzenia.
Przebieg:
a) Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy.
b) Jedna grupa przygotowuje argumenty „za”, druga „przeciw”.
c) Reprezentanci przedstawiają pracę grupy.
d) Celem pracy grupy jest zgromadzenie takich argumentów, które przekonują o słuszności poglądu a tym samym ułatwiają podejmowanie decyzji w działaniu.
18. Obcy przybysz
Jest to technika dzięki której można skutecznie rozpoznawać różne problemy i potrzeby, jak też zbierać informacje na temat mocnych i słabych stron określonego zjawiska. Charakterystyczną jej cechą jest połączenie z techniką wizualizacji.
Przebieg:
a) Nauczyciel przedstawia uczniom sytuację, w której mówi, że do szkoły przybył nowy kolega z innego kraju, który będzie z nimi w każdej sytuacji, aby zdobyć informacje nt nauki w szkole.
b) Uczniowie mają odpowiedzieć, co mu się spodoba w szkole, a co mu się nie spodoba i zapisać swoje odpowiedzi na kartkach.
c) Nauczyciel zbiera wszystkie kartki, a jeden z uczniów je odczytuje i zapisuje na plakacie po stronie pozytywów lub negatywów.
d) Następnie uczniowie z nauczycielem omawiają uzyskane wyniki.
19. Gwiazda pytań
To najprostsza technika planowania zmian, której istota polega na szukaniu odpowiedzi na pytania.
Kto?
Gdzie? Co?
Po co?
Jak? Kiedy?
Każde z tych pytań ma inny ciężar gatunkowy. Podstawowe pytanie:
-Po co?- uzasadnienie tego, co chcemy zmienić.
Pozostałe pytania są jego konsekwencją:
-Co trzeba zmienić?
-Kiedy należy to zmienić?
-Jak należy to zrobić?
-Gdzie?
-Kto ma to zrobić?
Przebieg:
a) Nauczyciel rozdaje kartki i prosi, aby każdy uczeń obrysował swoją pięść, a w powstałą chmurkę wpisał miejsce, gdzie chciałby pojechać na wycieczkę.
b) Uczniowie dobierają się w grupy tak, aby każde z nich wybierało się w inne miejsce.
c) Nauczyciel rozdaje plansze „Zaplanowane wycieczki do wybranego miejsca” wg techniki „gwiazda pytań”.
d) Uczniowie poszukują odpowiedzi, przedstawiają plakaty.
Gry edukacyjne
Spełniają one funkcje poznawcze i wychowawcze. Umożliwiają współdziałanie uczniów oraz łączą elementy zabawy i nauki. Gry mogą służyć powtórzeniu i lepszemu utrwaleniu wiadomości. Podnoszą one atrakcyjność zajęć. Należą do nich rozmaite loteryjki, zgadywanki, testy, gry w skojarzeniu.
22. Metoda aktywnego opisu
Metoda ta angażuje uczniów do twórczego myślenia. Można wyróżnić kilka rodzajów opisu:
a) opis klasyfikujący- porządkuje zdobyte wiadomości (np. w formie tabeli).
b) opis wyjaśniający- dzięki tabelom, rysunkom i wykresom ułatwia uczniom zrozumienie problemu.
c) opis porównawczy- jest szczególnie przydatny na lekcjach powtórzeniowych (porównywanie cech bohaterów, organizmów posiadających zdolność lotu).
23. Drama
Drama umożliwia naukę przez zabawę i działanie. Uruchamia wyobraźnię i emocje, które działają twórczo na efektywność dziecka. Drama umożliwia przeżycie określonych problemów, poszukiwanie rozwiązań i dokonywanie wyborów. Pozwala na ocenę określonej sytuacji, zdarzenia, postaci. Metoda ta pełni funkcje integracyjne w nauczaniu i wychowaniu, aktywizując całą osobowość ucznia. Podstawą Dramy jest improwizowana rola, podczas jej grania uczniowie używają jako środka wyrazu swoich ciał, głosów tworząc nową rzeczywistość. Uczniowie rozwijają swoją pomysłowość i uczą się współpracować w grupie.
Istnieje kilka technik dramowych:
a) Stop-klatka- za pomocą pantomimy, wykorzystując mimikę, pozę i gest, uczniowie przedstawiają określoną postać, wydarzenie lub zjawisko, zatrzymując się w bezruchu.
b) Wejście w rolę- na podstawie posiadanych wiadomości uczeń gra wybraną postać.
c) Inscenizacja improwizowana- uczniowie przedstawiają postacie lub sytuacje zarysowane ogólnie przez nauczyciela, bez wcześniejszego przydziału ról i tekstów.
d) Wywiad- opiera się na wypowiedziach uczniów. Są oni podzieleni na zadających pytania i odpowiadających.