Samo słowo „wartość” w języku polskim ma pochodzić od niemieckiego „Wert”, oznaczającego to co Würde - godność, co jest wspaniałe samo w sobie, w czym człowiek rozeznaje wewnętrzne czy tez istotne piękno.
Problematyka wartości nie była obca filozofii dawniejszej, ale szczególny dział filozofii zajmujący się wyłącznie tą problematyka wykształcił się dopiero w XIX wieku i został nazwany aksjologią. Termin „aksjologia” na określenie filozofii wartości po raz pierwszy wprowadził P.Lapie w 1902r. Aksjologię interesuje status wartości jej samej, jej istota, sposób istnienia, możliwości jej poznania, inwentaryzacja wartości i ich hierarchizacja.
Badania nad wartościami mają dosyć długą historię. Początkowo zajmowali się nimi głównie filozofowie i socjologowie. W raz z upływem czasu stały się one źródłem zainteresowania nauk humanistycznych, pedagogicznych, psychologicznych.
Mówiąc o wartościach na gruncie teorii wychowania, nie wolno zapomnieć, iż nie ma - jak dotąd - zgodności co do jednoznacznego ich rozumienia także w innych dyscyplinach naukowych, jak np. w socjologii, psychologii, filozofii, antropologii, etnografii czy ekonomii. Brak zgodności w rozumieniu wartości występuje również w etyce, teologii, estetyce, prawie i pedagogice. W filozofii przez wartość rozumie się to wszystko, co cenne, godne pożądania i wyboru, co stanowi cel ludzkich dążeń. W psychologii wartością jest głównie „zainteresowanie, jakim obdarza się jakiś przedmiot” lub „szacunek, jakim się darzy jakąś osobę”. W socjologii przez wartość rozumie się „przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucje, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”. W ekonomii mówi się o wartości szczególnie w odniesieniu do czystego zysku w wyniku wymiany danej rzeczy. Zysk ten bywa „mierzony albo ilością otrzymanych towarów, albo pewnym środkiem wymiany - na ogół pieniędzmi.
Człowiek jako podmiot związany jest z poszczególnymi rodzajami wartości. Przez wartość rozumie się na ogół to wszystko, co jest ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa, to co jest godne pożądania, co daje pozytywne przeżycia i stanowi cel dążeń ludzkich. Wartości rządzą się swoimi prawami. Każdy człowiek posiada własny sposób postępowania, swoje cele i plany życiowe, oparte o realizację wartości. W ciągu całego życia może niektóre z wartości utracić, inne zdobywać. Oprócz wartości kształtujących wewnętrzną strukturę człowieka istnieją wartości, wśród których człowiek żyje, zastaje je lub sam tworzy. W naszych czasach zagubiono istotne wartości tj. poczucie bezpieczeństwa, wewnętrzną integrację, psychiczny spokój, godność, honor, uczciwość. Zachowania cechuje powierzchowność kontaktów międzyludzkich i pośpiech. Dom rodzinny powinien być oazą uczuć, ciepła i miejscem, gdzie ma się poczucie bezpieczeństwa, gdzie wychowywane są dzieci. Tymczasem ludziom zagląda w oczy niedostatek, który spycha na dalszy plan sprawy ducha, charakteru i osobowości. Następuje dysfunkcjonalność rodzin. Trudna sytuacja materialna zmusza rodzinę do podjęcia wysiłków zapewniających podstawowe warunki egzystencji materialnej dla dzieci. Współczesność to podróż morska bez busoli. Ciągła rywalizacja o uznanie, prestiż, posiadanie staje się źródłem licznych napięć i niepokojów. Młodzież i dzieci obserwując „pęd” swoich rodziców mają często trudności w wybraniu tego co dla nich najważniejsze. Rodzice powinni nauczyć swoje potomstwo, a niekiedy powinni nauczyć się sami, że są „narzędziami”, które zaspokajają liczne potrzeby naszej osobowości. W pogoni za dobrami materialnymi rzadko pamiętamy o sobie, nie dążymy do samopoznania. Trzeba poznawać siebie, zdejmować maski, odkrywać pancerz, za którym chronią się nasze ułomne cechy. Zmieniająca się wokół nas rzeczywistość powoduje, że stawiamy sobie pytania: po co żyję, dla kogo żyję, jak żyję, czym żyję, jakie wartości cenię najbardziej? Aby zrozumieć wielkość i sens naszego życia trzeba koniecznie „być”. Stworzony przez człowieka „świat zewnętrznych wartości” oddziałuje na swego stwórcę, określając warunki i okoliczności jego bytu, wyznaczając cele i motywy jego działań oraz podsuwając mu wzniosłe ideały. System wartości wyraża się przez podejmowanie decyzji, rozwiązywanie konfliktów, myślenie, programowanie działań.. Należy dokonywać samodoskonalenia, które jest procesem trudnym i długotrwałym
Wychowanie do wartości jest szczególnie potrzebne obecnie, kiedy człowiek jest zdolny do kierowania procesami związanymi z coraz bardziej skomplikowaną produkcją dóbr materialnych, jak i do stosowania środków masowej zagłady. Człowiek zatraca zdolność panowania nad sobą i skutecznego przeciwstawiania się destruktywnym wpływom cywilizacji. Człowiek tracąc moralne wsparcie w religii, bywa skłonny nie tylko do nieuznawania jakichkolwiek autorytetów moralnych, wykazuje też krytyczny stosunek wobec wszelkich wartości wyższych, łącznie z moralnymi. Wyboru wartości musi dokonywać według własnego uznania. Przemiany społeczno - polityczne, które nastąpiły w naszym kraju po 1989 roku nie zapewniły odnowy moralnej. Środki masowego przekazu sygnalizują o przekupstwach, demoralizacji, alkoholizmie, sięganiu po narkotyki, zakłamaniu w życiu społecznym, patologii rodziny. Są to co prawda przejawy złych zachowań charakterystyczne tylko dla pewnej części naszego społeczeństwa, ale w niej to też bytuje młodzież i dzieci. Jest to więc ważny sygnał na rzecz wzmożonego wychowania do wartości.
Przybliżanie dzieciom i młodzieży wartości z czasem nadaje ich życiu sens. W trakcie wychowywania do wartości nie jest rzeczą obojętną, które wartości uważamy za mniej lub bardziej ważne czy wręcz niegodne zabiegania o nie w procesie wychowania. Na ogół nie budzą wątpliwości wartości uniwersalne nazywane podstawowymi, ponadczasowymi, ogólnoludzkimi lub powszechnymi, do których zalicza się: prawdę, dobro i piękno czyli tzw. „klasyczną triadę wartości”.
W pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą nie można wyrzec się całkowicie wartości materialnych. One również mają głębszy sens w życiu człowieka, ale muszą ustępować miejsca wartościom podstawowym, zwłaszcza moralnym.
Przyznanie pierwszeństwa wartościom moralnym wynika z kilku powodów:
1. Wartości te dla dzieci i młodzieży na ogół są trudniejsze do przyswojenia i zaakceptowania.
2. Dzięki uwewnętrznieniu wartości moralnych właściwego wymiaru nabierają uznawane przez nich wartości materialne.
3. Wyeksponowanie wartości moralnych wyzwala u wychowanków pragnienie bycia użytecznym dla innych.
4. Przyswojenie sobie tych wartości ułatwia im przeciwstawienie się modnemu współcześnie konsumpcyjnemu stylowi życia.
5. Preferowanie wartości moralnych nadaje życiu głębszy sens, chroni dzieci i młodzież przed nihilizmem i chaosem moralnym.
6. Stanowi ono dobre wsparcie dla wartościowania czynów ludzkich we własnym sumieniu.
Moim zdaniem w procesie wychowania należałoby zabiegać między innymi o takie wartości jak: altruizm, tolerancja, odpowiedzialność, wolność i sprawiedliwość.
Altruizm jest jedną z nieocenionych wartości, które bezwzględnie należy przyswajać dzieciom i młodzieży. Oznacza on na ogół troskę o dobro konkretnej osoby lub grupy osób. Troska ta polega zazwyczaj na wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny. Altruistą jest nie tylko ten, który oferuje coś wymiennego (materialnego), ale również ten, kto nie szczędzi mu uczuć życzliwości i zrozumienia. Altruistą stajemy się, nie tylko bezgranicznie poświęcając się innym lecz również wtedy, gdy nie mając okazji służenia innym konkretną pomocą, staramy się przynajmniej akceptować, zrozumieć i szanować.
Tolerancja jest skłonnością do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze. Tolerancja nie oznacza akceptacji zła, ale też nie jest nieodwołalnym wyrokiem na kogokolwiek czy wyrazem potępienia kogoś jako osoby ludzkiej.. Dopuszcza jednak stanowczy sprzeciw wobec szkodliwych społecznie poglądów i czynów. Altruizm i tolerancja zalicza się do ważnych wartości, o których przyswajanie trzeba zabiegać w procesie wychowania. One to uwrażliwiają dzieci i młodzież.
Odpowiedzialność nie posiada w pełni zadowalającej definicji. Podjęto próby zdefiniowania tego pojęcia jako wartości moralnej. Zgodnie z takim ujęciem odpowiedzialność można traktować jako relację działającego podmiotu do swych własnych, wolnych i świadomych czynów, polegającą na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje. Mianem człowieka odpowiedzialnego jest wykonywanie przez niego jakiegoś czynu w sposób świadomy i dobrowolny, czyli w stanie pełnej poczytalności i bez wymuszania na nim takiego postępowania. Jest też zobowiązaniem jednostki do wypełniania wyznaczonych czynności w sposób jak najlepszy, jak też właściwość ludzkiego postępowania polegająca na możności lub gotowości do ponoszenia konsekwencji własnego postępowania. Jednostka odpowiedzialna moralnie sama rozlicza się z własnych zachowań czyli poddaje się kontroli własnego sumienia i godzi się z konsekwencjami, jakie wynikają z uchylania się od odpowiedzialności. W ten sposób rozumiana odpowiedzialność umożliwia poprawne współżycie i współdziałanie ludzi. Utrata poczucia odpowiedzialności nie sprzyja bezpieczeństwu jednostki jak i dobremu jej samopoczuciu.
Wolność jest jedną z podstawowych wartości moralnych. Oczekuje się od dzieci i młodzieży nauczenia się przestrzegania niezbywalnych praw, jakie przysługują każdemu człowiekowi jako osobie ludzkiej posiadającej własną godność. Ważne jest zatem, aby w wychowaniu do wolności stale pogłębiać przekonanie o tym, iż wolność bez poszanowania godności innych jest postawą niegodną dla człowieka sprawiedliwego.
Bardzo ważną wartością z wychowawczego punktu widzenia jest sprawiedliwość. Mówi się, iż człowiek sprawiedliwy to człowiek obiektywny w ocenach siebie i innych.
W pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą istotne znaczenie ma koncentrowanie się na tych wartościach, których się nie docenia we współczesnym świecie. Poziom akceptacji poszczególnych wartości uzależniony jest od wieku. Krytycznym okresem w zmianie systemu wartości wyda się być wiek dorastania, co zapewne ma związek z rozwojem poznawczym i społecznym młodzieży.
Wartości są tak wielopostaciowym zjawiskiem, że można ukazywać coraz to inne aspekty w zależności od punktu widzenia i metody badań. Można się bowiem nimi zajmować z pozycji filozofa, psychologa, etnografa, antropologa kulturowego, socjologa czy ekonomisty. Jednak ja podejmuję problematykę z psychologicznego aspektu tego, co nazywamy wartością. Wartość można rozważać jako zjawisko wyboru celu, dążeń, oraz ustosunkowanie się do tego celu, selekcji alternatywnych dążeń w określonej sytuacji psychologicznej, selekcji potrzeb, środków działania.
W samej psychologii autorzy określają kilka stanowisk w opisywaniu wartości. A. Meinong łączył wartości z emocjami. Jeśli stwierdzeniu istnienia czegoś towarzyszy uczucie przyjemne wówczas przeżywamy wartość dodatnią, a jeśli uczucie nieprzyjemne - przeżywamy wartość ujemną. Wartość w tym ujęciu była wyrazem subiektywnych przeżyć uczuciowych. Z kolei R. Linton zauważył, że drogą analizy rozumowej można uchwycić wspólny element szeregu sytuacji, czyli wartości. Oznacza to, że rzecz jest dobra jeśli spełnia definicję własnego pojęcia. Natomiast Matusewicz cytując Weiskopfa stwierdza istnienie trzech odmiennych ujęć wartości: naturalistycznej, humanistycznej i ontologicznej. Ujęcie naturalistyczne polega na tym, że w badaniach wykorzystuje się wyobrażenie i pojęcia z nauk przyrodniczych, a zwłaszcza fizyki i biologii. Podejście humanistyczne charakteryzuje się uwzględnieniem całokształtu doświadczenia ludzkiego wewnętrznego i zewnętrznego opierającego się nie tylko na doznaniach zmysłowych, ale także na refleksji, wczuwaniu się, przewidywaniu następstw i akceptowania wartości. Ujęcie ontologiczne charakteryzuje się transcendencją wobec doznań zmysłowych, refleksji opartych na doświadczeniu. Jest to próba opisania wartości na podstawie analizy samego bytu.
W świecie mamy do czynienia z wartościami prezentowanymi przez kogoś lub przez coś. Wybierając daną wartość człowiek przypisuje ją komuś lub czemuś i w oparciu o nią wybiera między obiektami konkurencyjnymi. Przypisując wartość człowiek posługuje się oceną, za pomocą której ustala wartościowość obiektu. Mówiąc inaczej wartościujemy jeśli cenimy jedne rzeczy ponad innymi. Wartości można odnosić do rozumienia pewnego dobra dla jednostki lub społeczeństwa, które uważa się za godne realizacji. Społeczeństwo, realizując określony ideał życia zbiorowego, opiera się na danych wartościach, które ten ideał charakteryzują oraz warunkują poziom intensywności w realizacji tego ideału. Wartości wyznaczają też standard wyboru indywidualnej drogi życia w ramach określonego społeczeństwa. Wartości również różnicują dążenia ludzi.
Aby nie pogubić się w świecie wartości przyjęto próby klasyfikacji wartości. Najstarszy podział przedstawił E. Spranger uwzględniając zasadę różnic tematycznych. Podział ten zachowali również G. Allport i B. Vernon: wartości teoretyczne, ekonomiczne, społeczne, estetyczne, polityczne i religijne. Ossowski z kolei wprowadza podział na wartości odczuwane i wartości uznawane oraz (według innego kryterium) na wartości uroczyste i codzienne. Od dawna filozofowie mówili o absolutnych wartościach, od wieków też trwał spór o prawdę, dobro i piękno. U wielu autorów można wyróżnić podział na wartości instrumentalne (czyli podstawowe) i ostateczne (czyli wyższe). Można też doszukiwać się podziału na wartości ogólne np.: wartości religijne, życie rodzinne, sukcesy zawodowe, dobrobyt materialny, uznanie społeczne, osiągnięcia naukowe, szlachetność osobista, uznanie społeczne, dobra kultury i sztuki, oraz wartości ważne w życiu rodzinnym np.: dobre wychowanie dzieci, dojrzała miłość, szczerość i zaufanie, umiejętność przebaczania, wierność, ojcostwo i macierzyństwo, serdeczność i czułość. Ludzie są skłonni prawie wszystko wartościować niezależnie od posiadanej wiedzy o przedmiocie wartościowania, oraz od tego czy orientują się na obiekcie przypadkowo czy nie. Człowiek dokonuje podziału na rzeczy złe lub dobre, na przyjemne lub nieprzyjemne w odniesieniu prawie do wszystkiego: ludzi, ich uczynków, wyglądu, ukrytych cech, przejawianych zachowań, niewerbalnych sytuacji, idei i poglądów.
W aksjologii Maxa Schellera, wartością nazywa się zarówno to, co się nam podoba, jak i to co się nam nie podoba. Wyodrębnia się dwa przedziały wartości: pozytywne i negatywne, jak dobro i zło, prawda i fałsz, piękno i brzydota, niezależność - zniewolenie.
Wartość jest też interpretowana, jako obiekt pożądania, jako postawa, czynnik selekcji motywów działania bądź jako kryterium wyboru celu. Niektórzy teoretycy uważają, że wartość jest pojęciem niedefiniowalnym. Mówi się też, że jest używana zamiennie z takimi terminami jak; postawy, aspiracje, potrzeby, ale też dążenia.
Wciąż trwają spory co do obiektywności wartości. Koncepcje subiektywistyczne traktują wartość jako właściwość nadawaną przedmiotom przez człowieka, w zależności od jego potrzeb uczuć i woli, zaś stanowisko obiektywistyczne traktuje wartość jako pewna właściwość przedmiotu, którą posiada on niezależnie od tego jak go oceniają ludzie.
Cz.Matusiewicz proponuje następujące rozróżnienie wartości:
* emotywistyczna interpretacja wartości, wiązanie ich z emocjami i subiektywistyczne ich ujęcie
* racjonalistyczna interpretacja, w której wartości traktuje się jako przeżycia intelektualne, a ich miarą są konsekwencje jakie dana rzecz, sytuacja czy postępowanie pociąga za sobą
* naturalistyczne rozumienie wartości wprowadzone zostało do pojęcia homeostazy W.Cannona
* naturalistyczno - humanistyczna koncepcja za wartość naczelną uznaje wszechstronny rozwój człowieka.
G.Kloska kierując się usytuowaniem wartości wobec ludzi i ich cech, wyróżnia pięć typów interpretacji tego pojęcia:
1) Definicje relatywistyczne - cecha bycia wartością jest relatywna, zależna od zespołu różnych czynników.
2) Definicje subiektywistyczne - wartości utożsamione są z pewnymi cechami przedmiotów.
3) Definicje relacjonistyczne - wartość utożsamia się ze szczególnego rodzaju relacjami, stosunkami, związkami między jednostkami, bądź grupami a przedmiotami.
4) Definicje instrumentalne - kładą nacisk na to, czemu służą wartości.
5) Definicje kulturowe - wartości sytuowane są w rzeczywistości kulturowej, bez odnoszenia do konkretnych jednostek.
Definicje o charakterze psychologicznym określają wartości jako: elementy systemu przekonań jednostki o nienormatywnym charakterze, elementy systemu przekonań o normatywnym charakterze, przekonania innych ludzi na temat stanu psychicznego i fizycznego oraz działań jednostki uważanych za godne pożądania jak też przedmioty, które zaspokajają potrzeby jednostki.
Socjologiczne definicje traktują wartość jako: przekonania i przedmioty o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia członków grup społecznych oraz jako przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające godne pożądania sądy i zachowania jej członków, przekonania jednostek lub całych grup społecznych określające godne pożądania cechy poszczególnych grup społecznych lub społeczeństw jako całości.
Definicje wartości o charakterze kulturowym ujmują je jako:
1. Powszechnie pożądane przez społeczeństwo przedmioty o symbolicznym lub niesymbolicznym charakterze.
2. Powszechnie akceptowane w danym społeczeństwie sądy egzystencjalno - normatywne.
3. Normatywny element powszechnie podzielonego systemu symboli.
4. Treści szczegółowych systemów wartości i norm pożądanych dla danego społeczeństwa lub jego grup.
W literaturze aksjologicznej znajdujemy wiele różnych propozycji podziałów wartości. Jedną z typologii jest podział wartości na: deklarowane, uznawane i odczuwane. O wartościach deklarowanych dowiadujemy się z wypowiedzi badanych. Wartości odczuwane, inaczej uczuciowe przeżycia wartości, dają o sobie znać za pomocą wypowiedzi lub pozajęzykowych zachowań emocjonalnych, mogą także nie wyrażać się w ogóle.
Inną typologią jest podział na wartości absolutne, inaczej zwane podstawowymi lub ostatecznymi oraz wartości instrumentalne, inaczej zwane uzualnymi, służebnymi lub pragmatycznymi.
Istotnym podziałem w aksjologii jest podział jaki uzyskujemy pytając: wartość - dla kogo? Określa się go jako podział na wartości ujmowane w perspektywie egoistycznej, allocentrycznej, socjocentrycznej.
Jedna z typologii Maxa Schellera ze względu na zawartość treściową przedstawia wartości przyjemne i nieprzyjemne, wartości czucia witalnego, wartości duchowe, wartości tego co święte.
W polskiej literaturze przedmiotu można wyróżnić kilka stanowisk dotyczących podziałów wartości:
1. Wartości jako przedmioty naszych pragnień.
2. Wartości jako przedmioty zewnętrzne wobec jednostki oraz jako idee, przekonania, koncepcje.
3. Wartości o znaczeniu podmiotowym lub przedmiotowym.
4. Wartości traktowane jako obiekty.
5. Wartości jako element kontrolny realizacji obranego kierunku dążeń - są to wartości porównawcze i wartości wyznaczające cele dążeń - dyrektywne.
Wartość pozytywną posiadać będą zdarzenia, do których człowiek dąży, które wywołują dodatnie stany emocjonalne tj.: przyjemność, rozkosz, ciekawość, do nich należy na ogół ukończenie studiów, zdobycie nagrody pieniężnej czy miłość.
Wartość negatywną mają bodźce awersyjne, których jednostka unika, które wzbudzają uczucia ujemne tj. przykrość, strach, nienawiść.
Poza podziałem na wartości pozytywne i negatywne wyróżniamy wartości utylitarne i symboliczne. Wartości utylitarne, zwane również wartościami typu „mieć”, są niezbędne do utrzymania życia i zachowania gatunku. Wartości symboliczne - wartości typu „być”, są wytworami ludzkich działań. Mogą mieć wartość symboliczną czyli intelektualna, estetyczną, moralną i duchową
Ludzie różnie oceniają wartość rzeczy, dzieł sztuki, osób, zjawisk społecznych i przeżyć psychicznych. W zależności od tego, jakie rzeczy i zdarzenia są szczególnie wartościowe dla jednostki, można wyróżnić kilka kategorii ludzi. Każda z nich posiada specyficzną hierarchię wartości:
Wartości dionizyjskie - człowiek, który je akceptuje, najwyżej ocenia takie dobra jak konsumpcja, komfort czy wygodne życie. Dąży do życia pełnego radości i satysfakcji.
Wartości heraklesowe - akceptując je człowiek dąży do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy.
Wartości prometejskie - dodają wiele blasku i ciepła codziennemu życiu. Człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty.
Wartości apollińskie - ludzie przypisują najważniejsze znaczenie twórczości, poznawaniu świata, rozwojowi nauki i sztuki.
Wartości sokratyczne - najważniejszym dobrem człowieka staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości.
R.Ingarden dzieli wartości na:
1) witalne, blisko spokrewnione z wartościami utylitarnymi i przyjemnościowymi,
2) kulturowe / estetyczne, poznawcze i socjalne,
3) moralne.
M.Rokeacha i M.Mead dzielą wartości na autoteliczne, stanowiące stany docelowe, warte jednostkowych i społecznych dążeń i wartości instrumentalne rozumiane jako indywidualnie i społecznie pożądane sposoby zachowania.
Milton Rokeach wyodrębnił wartości ostateczne. Podzielił je na dwie grupy i każdej z tych grup podporządkował osiemnaście wartości. Pierwsza grupa wskazuje na cele, do których ludzie dążą, druga odnosi się sposobów postępowania i cech osobowości, dzięki którym cele te dają się zrealizować. Do wartości ostatecznych zostały zaliczone: bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dojrzałą miłość, dostatnie życie, mądrość, poczucie dokonania, poczucie własnej godności, pokój na świecie, prawdziwą przyjaźń, przyjemność, równowagę wewnętrzną, równość, szczęście, świat piękna, uznanie społeczne, wolność, zbawienie, życie pełne wrażeń. Za wartości instrumentalne uznał M.Rokeach: ambicję, szerokość horyzontów intelektualnych, zdolności, urok, czystość, odwagę, umiejętność przebaczania, opiekuńczość, uczciwość, twórczą wyobraźnię, niezależność, intelektualizm, logiczność, miłość, wrażliwość, posłuszeństwo, grzeczność, odpowiedzialność, samokontrolę.
Janusz Homplewicz wyróżnił „transcendentne” i „naturalne” wartości wychowania, które podporządkował wartości nadrzędnej, jaką jest Bóg.
Do transcendentnych wartości wychowania zalicza:
* powszechny imperatyw czynienia dobra i unikania zła
* postawę wiary, nadziei i miłości
* ideę dziecięctwa Bożego i łączności z Bogiem. Naturalne wartości zdaniem autora to: szacunek dla człowieka, godność człowieka, dojrzałość intelektualna i emocjonalna oraz tolerancja.
Wracając do tego, co jest wartością, jest nią to, co człowiek ceni. Pytanie o wartości to pytanie o sprawy, rzeczy, właściwości, które jednostka ceni najbardziej np. odwaga, mądrość, wiedza, zaradność życiowa, pieniądze, wygląd zewnętrzny, spokój, miłość, przyjaźń, wiara w Boga, władza nad innymi itd.
Niekiedy o wartościach można wnioskować na podstawie informacji o osobie odgrywającej w stosunku do danego dziecka rolę wzoru, który chciałby naśladować.
Współczesne badania wykazują, iż w mózgu istnieją niezależne ośrodki wartościowania pozytywnego i negatywnego zwane ośrodkami przyjemności i przykrości.
Świat wartości podlega więc określonym prawidłowościom. Człowiek może tworzyć wartości lub nie tworzyć ich, a nawet je niszczyć. Może wybierać wartości wyższe lub niższe, może się zachowywać wobec nich różnie.
Okazuje się bowiem, iż istota ludzka jest podmiotem wielu rodzajowo różniących się wartości. Oprócz wartości moralnych uwzględnić trzeba przede wszystkim wartości osobowe, przysługujące człowiekowi jako osobie, jak też wartości emocjonalne i poznawcze, wartości religijne. Nie można też pominąć wartości witalnych, utylitarnych, estetycznych. Poszczególne rodzaje wartości związane są z człowiekiem jako ze swoim podmiotem i wszystkie one w pewien sposób człowieka określają. Jednostka wśród nich żyje, podczas swego istnienia zastaje lub sama je tworzy.
Pojęcie wartości indywidualnej posiada doniosłe znaczenie dla zrozumienia mechanizmów ludzkiego myślenia i działania. Pozwala wyjaśnić, dlaczego jednostka dąży do pewnych stanów i jednocześnie innych unika. Dzięki samodzielnej aktywności „wartościotwórczej”, człowiek kształtuje system wartości, który może ulegać zmianie pod wpływem nowych okoliczności.
Wychowując dzieci i młodzież nie można zapomnieć o wprowadzeniu ich w świat wartości, ponieważ jest ono wtedy wychowaniem połowicznym i mało skutecznym, a nierzadko bezmyślnym i społecznie szkodliwym. Przede wszystkim nie przygotowuje ono wystarczająco do podjęcia życiowo ważnych decyzji, zgodnych z podstawowymi zasadami moralności. Wartości występują w życiu ludzkim w postaci busoli, która wyznacza kierunek postępowania. Pozbawienie dzieci i młodzieży tej busoli może wiązać się z narażeniem ich na dokonywanie nietrafnych, a nawet nagannych wyborów. Przynosi więc szkodę zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym.
Życie człowieka jest sterowane różnymi wzorami. Bardzo często ulegamy obcej kulturze, tradycjom, a także zachowaniom sprzecznym z naszymi potrzebami. Często nie potrafimy odróżnić tego co jest dla nas korzystne, a co nas dezintegruje. Należy się więc zastanowić nad tym co stanowi wartość ponadczasową, co jest wspólnym mianownikiem dla tych kultur i dla człowieka. Współczesny Polak jest rozdarty między tendencją „być” i „mieć”. Zagubiły się istotne wartości, jakimi są: poczucie bezpieczeństwa, wewnętrzna integracja i psychiczny spokój, godność, honor, uczciwość. Dobro rozmienia się na drobne, dewaluuje miłość.
W naszych zachowaniach często nie ma miejsca na dobroć, bezinteresowność, przyjaźń, na zachwyt nad odruchem serca, nad potęgą poznania mocy wyciągniętej dłoni. Coraz częściej cechuje nas powierzchowność kontaktów międzyludzkich i pośpiech. Nurtuje nas dylemat „być” czy „mieć”, który nie jest łatwy do rozstrzygnięcia. Wybór „mieć” to odejście na drogę walki o zdobywanie pozornych wartości i mało znaczących celów, to życie w stałym pośpiechu i psychicznym napięciu. Łatwo jest wtedy zagubić sens tego, co zawarte jest w słowie „być”. Do ujawnienia hierarchii wartości dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej, gdy konieczny jest wybór i rezygnacja z danych wartości.