Opracowała: mgr Joanna Prymon
ROLA ŚWIETLICY SZKOLNEJ
W ZASPOKAJANIU POTRZEB DZIECKA
POJĘCIE POTRZEBY
Jednym z ważnych źródeł aktywności dziecka są potrzeby, które skłaniają je
do podejmowania różnych czynności, a więc motywują jego działanie.
Przez potrzeby rozumiemy te właściwości organizmu psychofizycznego, których działanie widoczne jest najwyraźniej w warunkach, gdy organizm nie otrzyma określonych zasileń w postaci fizycznej (np. pokarm) lub w postaci informacyjnej (np. uznanie ze strony innych ludzi).
Naruszona zostaje wtedy wewnętrzna równowaga organizmu, na skutek czego powstają
w nim szkodliwe zmiany. Towarzyszy temu poczucie braku i stan niezadowolenia.
Dążenie do zaspokojenia potrzeby staje się motywem do działania, którego celem jest wyrównanie i przywrócenie naruszonej równowagi oraz usunięcie nieprzyjemnych emocji.
RODZAJE POTRZEB I ICH CHARAKTERYSTYKA
Wyróżnia się potrzeby biologiczne (np. potrzeby jedzenia, picia, snu, odpoczynku) oraz potrzeby psychiczne (np. potrzeby kontaktu uczuciowego, bezpieczeństwa, poczucia własnej wartości, uznania społecznego, potrzeby poznawcze, samorealizacji).
Potrzeby fizyczne (biologiczne) dziecka w porównaniu z psychicznymi są o wiele bardziej dostrzegalne i oczywiste. Samo dziecko orientuje się w nich wyraźniej i sygnalizuje je domagając się ich zaspokojenia. Potrzeby zaspokojenia głodu, ciepła, świeżego powietrza, właściwego ubrania są manifestowane różnymi sposobami. Przejawia się to albo w czynnej reakcji przybierającej formę protestu ze strony samego dziecka (płacz, stękanie), albo w jego stanie zdrowotnym. Zauważenie związku pomiędzy nieuwzględnianiem potrzeb fizycznych a połączonymi z tym niepożądanymi skutkami nie sprawia większych trudności.
O wiele trudniejsze jest uchwycenie potrzeb psychicznych dziecka. Fakt, że sygnalizuje ono niedosyt jakiejś potrzeby psychicznej rzadko jest traktowany jako objaw ostrzegawczy, który domaga się zwrócenia na niego baczniejszej uwagi. Zdarza się dość często, że sygnały niezadowolenia są traktowane jako objawy niegrzeczności, są zwalczane i tłumione. Bardzo często jest to niebezpieczne i szkodliwe dla pełni rozwoju osobowości młodego człowieka.
Zgodnie z teorią A. Maslowa potrzeby tworzą określoną hierarchię. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania tzw. potrzeb wyższych (np. potrzeby uznania społecznego czy potrzeb poznawczych) jest wcześniejsze zaspokojenie potrzeb niższych (np. potrzeby pokarmu, snu, wypoczynku). W sytuacji gdy dziecko odczuwa jakiś brak, wytwarza się u niego napięcie wewnętrzne, które motywuje zachowanie się zmierzające do likwidacji tego braku. Potrzeby biologiczne i psychiczne są współzależne. Sposób zaspokajania potrzeb biologicznych określany jest potrzebami psychicznymi, a jednocześnie wpływa on na funkcjonowanie potrzeb psychicznych. I tak np. jednostka o wysokim poczuciu moralnym nie będzie zaspokajała potrzeby pokarmu czy bezpieczeństwa kosztem otoczenia społecznego.
Według Natalii Han-Ilgiewicz wśród potrzeb psychicznych dziecka możemy wyróżnić:
Potrzebę bezpieczeństwa, szacunku i życzliwości
Dozowanie nastroju pogody, spokoju, życzliwości, oznak poszanowania godności osobistej dziecka, decyduje w dużej mierze o kształtowaniu się jego charakteru. Dla rozwoju osobowości
o wiele korzystniejsza jest atmosfera warunków ciągłych i wyrównanych (nawet gorszych), niż częste i gwałtowne zmiany, wiążące się z koniecznością nagłego przestawienia się psychicznego.
Upokarzanie dziecka przez dorosłego wywołuje różnorodne ujemne skutki w psychice
i charakterze. Z chwilą gdy przestaje ono wierzyć w siebie i nie widzi własnych dodatnich możliwości, które mogłoby realizować, wytwarza się w jego charakterze jakaś pustka. Najczęściej zostaje ona wypełniona inną, gorszą treścią.
Rozwój szacunku dziecka do samego siebie wymaga uszanowania jego godności przez otoczenie. Składa się na to: uznanie prawa dziecka do własności osobistej, dokładne sformułowanie jego praw i obowiązków, wysłuchanie jego zdania, a czasem zapytanie o nie.
Dużą rolę odgrywa przestrzeganie na co dzień form uprzejmości względem dziecka. Proste, ale bardzo wymowne słowa: „proszę”, „dziękuję”, „przepraszam” są dość rzadko używane
w stosunku do dzieci, a właśnie one są na nie szczególnie wrażliwe.
Nie wolno też zapominać o dotrzymaniu tajemnicy, która została nam powierzona przez dziecko, nawet jeśli nie prosi ono nas o dyskrecję. Moglibyśmy wtedy zawieść zaufanie dziecka
i spowodować żal, rozczarowanie, a nawet niechęć do nas.
Konieczne jest stwarzanie takich sytuacji, aby dziecko mogło przeżywać poczucie własnej wartości z uwzględnieniem prawa swobodnego wyboru.
Osiągnięcie pełnego rozwoju osobowości przez dziecko, niemożliwe jest bez życzliwości. Głód życzliwości , sympatii, serca stanowi istotę psychiki dziecięcej. Nie należy jednak mylić życzliwości z czułostkowością. Składnikami życzliwości są: pragnienie dobra dla określonej osoby, uczciwa postawa wobec niej, zainteresowanie się nią, szukanie dobrych stron jej charakteru, dostrzeganie mankamentów, ale powiązane z chęcią przyjścia jej z pomocą.
Pojęcie klimatu psychicznego zawiera kilka elementów. Ważną rolę odgrywa „pogoda” (atmosfera) panująca w otoczeniu dziecka. Dzieci wykazują skłonności do poszukiwania kontaktu z ludźmi pogodnymi, natomiast unikają towarzystwa osób smutnych i ponurych. Bardzo często da się zauważyć fakt, że dzieci pocieszają zmartwionych rodziców. Ma to swoje źródło
w ich instynktownym dążeniu do jak najszybszego zlikwidowania nieznośnego stanu aktualnego.
Dzieci nie tylko ulegają panującemu dookoła nich nastrojowi, ale wchłaniają go nawet
w przypadkach, gdy nie jest on wyraźnie ujawniony. Posiadają bowiem znaczną intuicję
i przyjmują bezwiednie stany emocjonalne ludzi z najbliższego otoczenia. Chroniczna atmosfera przygnębienia i niepokoju wywołuje wyraźne i niepożądane zmiany w charakterze dziecka. Stanowi ona więc zaprzeczenie jednej z zasadniczych jego potrzeb.
Ogromne znaczenie dla właściwego klimatu psychicznego ma poczucie bezpieczeństwa. Dziecko, będąc słabe i zależne od otoczenia, czuje się narażone na przykre zdarzenia. Mając przed sobą perspektywę niemiłej sytuacji pragnie ono pewności, że znajdzie wówczas oparcie, pomoc i radę ze strony osoby silnej i pewnej. Im bardziej niewyraźna jest sytuacja, tym mocniej akcentuje się pragnienie zapewnionej pomocy.
Nasuwa się więc wniosek, że nie wolno nam posługiwać się w stosunku do dziecka pogróżkami, budzić w nim lęku i utrzymywać go w stanie trwałego napięcia. Domaga się ono spokoju, zaufania i ochrony.
Dziecko wymaga także szacunku. Nieliczenie się z jego godnością osobistą decyduje o jego obliczu moralnym. Rodzi ono niechęć, wrogość i postawę agresywną. To z kolei wiąże się
z pragnieniem odwetu i z obniżeniem szacunku do samego siebie.
Istota psychiki dziecka domaga się uwzględnienia tych elementów. Każde dziecko potrzebuje pomocy, ciepła i pewności, że jest lubiane.
Potrzebę przynależności i kontaktu z innymi ludźmi
Do istotnych potrzeb każdego dziecka należy obcowanie z innymi ludźmi. Pragnienie kontaktu przejawia się u niego w stopniu silniejszym niż u dorosłego. Stopniowo wchodzi ono
w różnorodne rodzaje kontaktów, z których każdy pozostawia ślad i czegoś uczy. Dziecko zaczyna dostosowywać swój sposób bycia do właściwości tych, z którymi obcuje. Ingerencja dorosłych może nadać danemu kontaktowi pożądany lub błędny kierunek. Nie zmienia to jednak faktu istnienia kontaktu jako potrzeby.
Olbrzymie znaczenie ma kontakt z matką, który jest najwcześniejszy i najdonioślejszy
w skutkach. Coraz częściej podkreśla się duże znaczenie okresu prenatalnego dla dalszego prawidłowego rozwoju psychiki człowieka. Przeżycia matki wywierają niezmiernie silny wpływ na dziecko. Po okresie intensywnej łączności z matką budzi się potrzeba więzi rodzinnej. Dziecko cieszy się z tego, że wszyscy są razem, pragnie zgody, łączności i harmonii. Natomiast bardzo boleśnie odczuwa nieporozumienia lub niechęć jednych członków rodziny do innych.
Następnym etapem rozwoju kontaktów jest koleżeństwo. Powstaje ono na tle normalnych stosunków z rówieśnikami, uwarunkowane jest pewną ciągłością w czasie i w dążeniach. Istotą koleżeństwa jest poprawne ułożenie stosunków zgodnie z określonym sposobem bycia. Jedną
z istotnych cech koleżeństwa jest dążność do upodobnienia się zewnętrznego. Dziecko, które dobrze czuje się w gronie kolegów, lubi wyglądać tak, jak i oni. Stosunki koleżeńskie wiążą się ściśle ze zjawiskiem aprobaty lub dezaprobaty społecznej. Zbiór pojęć etycznych posiadany przez dziecko w dużej mierze zależy od tego, w jaki sposób najbliższa społeczność ustosunkowuje się do jego czynów, wypowiedzi i postaw. Niezmiernie ważne jest więc jego udane współżycie koleżeńskie.
Zjawiskiem, które ma doniosłe znaczenie w rozwoju dziecka jest przyjaźń. Należy ona
do uczuć wymagających już znacznego rozwoju duchowego. Wiąże się z istnieniem wspólnych dążeń i upodobań.
Rola tych różnorodnych kontaktów dziecka jest bardzo istotna, gdyż mają one przygotować podłoże dla jego umiejętności współżycia z ludźmi. Poza tym sprzyjają ogólnemu rozwojowi jednostki. Do momentów, których nam wychowawcom nie wolno przeoczyć, należy wyćwiczenie umiejętności łagodzenia i likwidowania konfliktów.
Potrzebę aktywności
Jedną z zasadniczych potrzeb dziecka jest możliwość przejawiania aktywności. Istnieje wiele form aktywności dzieci. Należą do nich: aktywność motoryczna niemowlęcia, aktywność manipulacyjna małych dzieci, czynności skierowane do zwalczania przeszkód i przeciwników, naśladownictwo, dociekanie, próby wytwarzania czegoś i współdziałanie, na które kładzie się zasadniczy nacisk w procesie wychowania.
Wszystkie te formy aktywności można podzielić na następujące grupy:
Ruchy związane ze sposobem zachowania się, nie zawsze dające się odgraniczyć
od elementów przypadkowych.
Czynności, w których ujawnia się określone postępowanie, powiązane z opanowaniem nawet elementarnych związków przyczynowych.
Czyny stanowiące zewnętrzny przejaw naszych postaw, powiązane celowo
i konsekwentnie.
Ważne jest dozowanie i równowaga czterech form aktywności:
pracy umysłowej
wysiłku fizycznego
działalności odtwórczej
aktywności twórczej.
Nieuwzględnienie wszystkich czterech składników tej racjonalnej aktywności powoduje zachwianie się równowagi psychicznej, a często - skrzywienie charakteru.
Dużą wagę należy przywiązywać do współdziałania, które przejawia się w różnych postaciach np. we wspólnym wykonywaniu jakiegoś zajęcia, czy też w połączeniu pracy z chęcią przyjścia komuś z pomocą.
Właściwie rozwijana aktywność wiąże się z umiejętnością organizowania wypoczynku
i regeneracji sił. Wypoczynek dziecka domaga się odciążenia pracy narządów zmysłowych
i szacunku dla jego snu. Ważne jest by wypoczynek ten był „pogodny” tzn. wolny
od podświadomego napięcia psychicznego zabarwionego ujemnie.
Potrzebę poczucia wzrostu i rozwoju
W wychowaniu i rozwoju dziecka ogromne znaczenie mają słowa, gdyż musiało ono dokonać wielkiego wysiłku, aby zdobyć trudną sztukę porozumiewania się z otoczeniem w ten sposób. Słowa zwrócone do dziecka mają niemal magiczną siłę.
Istota wieku dziecięcego jest rozwój. Rodzice, którzy dostrzegli zastój i zahamowanie rozwoju swojego dziecka, odczuwają niepokój i lęk.
Potężną dźwignią w życiu dziecka jest też pragnienie wzrostu. Dlatego tak ogromną rolę odgrywa rozumna i celowo dozowana zachęta, współprzeżywanie z nim jego rozwoju.
W pracy z dzieckiem należy przestrzegać następujących wskazań:
dobierać dobrą tematykę rozmów i uwag, wypowiadanych przy dziecku;
często chwalić te czynności dziecka, które mu się udały;
wskazywać dziecku dalsze możliwości jego rozwoju;
wyćwiczyć w nim umiejętność dostrzegania własnego wzrostu i polepszania się postępowania innych ludzi;
dawać dziecku okazję do udziału w akcji naprawiania czegoś, uzyskania konkretnych, pozytywnych wyników.
Przewidywanie, szukanie, zdobywanie i osiąganie coraz lepszych wyników jest nieodzownym warunkiem szczęścia.
Potrzebę piękna, wzoru i ideału
Potrzeba spostrzegania dostępnego dziecku piękna daje znać o sobie już bardzo wcześnie.
W przeżyciu estetycznym doniosłą rolę odgrywa dopasowanie odbieranych wrażeń do właściwości indywidualnych odbiorcy, do jego potrzeb i aktualnej chłonności psychicznej.
Zdolność do entuzjazmu, pragnienie odkrywania piękna i dobra, szczęście znajdowania wzorów i dobrowolnego naśladowania ich mają dla dziecka niezwykle duże znaczenie. Zarówno świat estetyki dziecka, jak i jego etyka nacechowane są intymnością. Wszelka ingerencja, narzucanie gotowych wzorów, dyskwalifikowanie, drwiny, lekceważenie odczuć dziecka mogą zniszczyć rozwijające się w nim ideały.
Tak więc, uszanowanie jego osobistego ujęcia piękna oraz ułatwienie mu dostępu do wzorów jest jedną z najistotniejszych potrzeb dziecka.
Potrzebę indywidualizacji
Potrzeby psychiczne dziecka są liczne i różnorodne. Różny jest też stopień ich nasilenia.
Lekceważenie ich grozi skrzywieniem charakteru. W poszczególnych przypadkach stajemy zwykle wobec faktu znacznej rozpiętości indywidualnego nasilenia poszczególnych potrzeb. Każde dziecko wymaga indywidualnego podejścia, uwzględniającego zaspokojenie jego potrzeb psychicznych.
Zjawisko rozwoju jest nierozerwalnie związane z pojęciem wzrostu, doskonalenia, rozwijania tego, co najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne dla danej osoby. Nie może on sprowadzać się do modelowania według wzorów, chociaż byłyby one najpiękniejsze.
Natomiast A. Kelm uważa, że spośród wszystkich klasyfikacji najbardziej praktyczna,
a równocześnie inspirująca do wzbogacenia teorii jest klasyfikacja potrzeb dziecka według głównych sfer rozwoju i kształtowania się jego osobowości. Przedstawia się ona następująco:
potrzeby związane z rozwojem fizycznym (biologicznym),
potrzeby związane z rozwojem psychicznym,
potrzeby związane z rozwojem społecznym,
potrzeby związane z rozwojem kulturalnym.
Według tego autora działanie na rzecz zaspokojenia potrzeb dziecka wymaga równoległego podejmowania czynności opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych.
W zaspokajaniu potrzeb dziecka opieka polega na dostarczaniu środków (dóbr materialnych, duchowych, więzi osobowych) w sytuacji, gdy dziecko własnym staraniem nie może lub nie potrafi tych środków zdobyć.
Wychowanie natomiast służy ukierunkowaniu rozwoju oraz sposobów zaspokajania potrzeb dziecka. Rodzaj i zakres tego oddziaływania zależy od właściwości potrzeb oraz od wieku
i doświadczeń dziecka.
Z kolei nauczanie zmierza do rozwijania świadomości potrzeb we wszystkich sferach rozwojowych dziecka oraz umiejętności dokonywania wyboru środków zaspokajania potrzeb.
Działania zmierzające do zaspokojenia potrzeb związanych z rozwojem fizycznym mają na celu zapewnienie dziecku zdrowia fizycznego umożliwiającego sprawne funkcjonowanie jego organizmu.
Zaspokajanie tych potrzeb fizycznych wiąże się z następującymi zadaniami:
przestrzeganie zasad higieny osobistej i higieny otoczenia,
prawidłowe odżywianie,
racjonalny tryb życia,
ochrona przed chorobami, wypadkami i innymi czynnikami zagrożenia zdrowia,
zapobieganie powstaniu nałogów.
Starania zmierzające do zaspokojenia potrzeb psychicznych wymagają zapewnienia dziecku zdrowia psychicznego i prawidłowego kształtowania się dyspozycji psychicznych (zdolności, motywacji, charakteru) określających jego osobowość.
Zapewnienie potrzeb psychicznych wymaga podejmowania następujących działań:
organizowania doświadczeń poznawczych dziecka, sprzyjających doskonaleniu spostrzegania i ćwiczenia uwagi,
rozwijania wyobraźni, pamięci, mowy i myślenia,
kształtowania wrażliwości uczuciowej,
ćwiczenia i hartowania woli, umiejętności panowania nad sobą i nieulegania trudnościom,
stwarzania klimatu życzliwości, zaufania i poczucia bezpieczeństwa.
Zaspokajanie potrzeb związanych z rozwojem społecznym zmierza do prawidłowego funkcjonowania dziecka w społeczeństwie. Wdrażanie do życia społecznego odbywa się przez:
kształtowanie pozytywnej motywacji i właściwego stosunku do pracy,
rozwijanie umiejętności współdziałania i gotowości do pomocy innym,
wdrażanie do społecznej dyscypliny i odpowiedzialności,
ćwiczenie w dokonywaniu obiektywnej i krytycznej oceny postępowania własnego i innych,
zaszczepienie wzorów życia rodzinnego i społecznego.
Zaspokajanie potrzeb dotyczących rozwoju kulturalnego ma na celu wzbogacenie życia dziecka poprzez kontakt z dobrami kultury. Wiąże się ono z następującymi działaniami:
umożliwienie dziecku poznania i korzystania z dóbr kultury poprzez:
bierne spożytkowanie dóbr kultury już wytworzonych takich jak: literatura, film, teatr, muzyka, plastyka
czynne uczestniczenie w działalności zespołów artystycznych, sportowych, kół zainteresowań
współudział w tworzeniu dóbr kultury w różnych dziedzinach np. w plastyce, pisarstwie, inscenizacjach;
opanowanie przez dziecko zasad kultury życia codziennego, poznanie
i przestrzeganie przyjętych zwyczajów;
właściwe organizowanie czasu wolnego dziecka.
Ustalając zakres i sposób zaspokojenia tych potrzeb bierzemy pod uwagę stopień ich konieczności, możliwości ekonomiczne i organizacyjne oraz wartość wychowawczą.
WPŁYW POTRZEB NA STRUKTURĘ I FUNKCJONOWANIE
STOSUNKÓW MIĘDZYLUDZKICH
Potrzeby jednostki i stopień ich zaspokojenia posiadają wpływ na stosunki społeczne,
a zwłaszcza na takie ich elementy jak: percepcja, wymagania, postawy emocjonalne, komunikacja i zachowania.
Jednostka o nie zaspokojonych potrzebach ma utrudniony kontakt z otoczeniem. Zniekształca intencje i motywy innych osób, skłonna jest do przypisywania im cech negatywnych. Często tłumaczy zachowanie się osób, z którymi współżyje, jako przejaw niechęci, wrogości, lekceważenia w stosunku do niego, przypisując im w ten sposób cechy i uczucia, które sam posiada, a które potępiane są przez otoczenie społeczne (np. zawiść). U osób o nie zaspokojonych potrzebach tworzą się wypaczone ogólne obrazy struktury osobowości innych ludzi (np. w czyimś życzliwym zachowaniu dopatrują się one interesowności). U jednostek o nie zaspokojonych potrzebach oczekiwania i wymagania osiągają bardzo często nierealne rozmiary. Natomiast jednostki o zaspokojonych potrzebach psychicznych wykazują pozytywny stosunek
do ludzi.
System potrzeb jednostki, wpływający na jej percepcję, oczekiwania, wymagania oraz postawy emocjonalne, rzutuje w dużej mierze na jej komunikację i zachowanie się interpersonalne. Osoby o nie zaspokojonych potrzebach psychicznych często zachowują się
w sposób obronny, unikają w rozmowie tematów budzących w nich poczucie zagrożenia, nie ujawniają swoich uczuć i wymagań. Natomiast osoby o zaspokojonych potrzebach utrzymują szczery i bezpośredni kontakt z innymi, wykazują wrażliwość społeczną i zachowują się życzliwie. Nie mają trudności w nawiązaniu łączności z drugą osobą. Jednostki o nie zaspokojonych potrzebach (np. dzieci nieakceptowane przez rodziców) wykazują postawy nieżyczliwe, wrogie wobec otoczenia. Często są agresywni, bezwzględni i egoistyczni.
Człowiek o zaspokojonych potrzebach zachowuje się tak samo w stosunku do osób
o wyższej i niższej pozycji społecznej. Osoby o potrzebach nie zaspokojonych wykazują wobec jednostek o równorzędnej lub niższej pozycji - dominację, a wobec osób o pozycji wyższej są nierzadko bardzo uległe.
Zaspokajanie potrzeb może przybrać trzy postacie:
Partnerzy wzajemnie zaspokajają swoje potrzeby;
Jeden z partnerów całkowicie zaspokaja swoje potrzeby, a drugi w małym stopniu albo wcale (związek taki nie będzie prawidłowo funkcjonował);
Partnerzy (świadomie lub nieświadomie) udaremniają wzajemne zaspokojenie potrzeb.
Stosunki takie łatwo przekształcają się w sytuacje konfliktowe, w których partnerzy
szkodzą sobie wzajemnie. Ale mogą też oni tak określić swoje zadania i regulować kontakty, aby wyeliminować zachowania sprzeczne z potrzebami partnera (np. przez szukanie wspólnych zainteresowań). Najczęściej w kontaktach między różnymi osobami jest tak, że pewne potrzeby są sprzeczne, ale inne dopełniają się.
Warto podkreślić fakt, że potrzeby są jednym z ważniejszych czynników regulujących zachowanie się człowieka, ale nie jedynym. Oprócz nich na zachowanie wpływają też role, pozycje społeczne, postawy i zainteresowania.
Czasami jednostki przejawiają potrzeby niezdrowe, o charakterze nerwicowym. Na przykład osoba pozbawiona w dzieciństwie matczynej opieki i czułości może wykazywać potrzebę dominacji z tendencją do poniżania innych. Brak w dzieciństwie opieki ojca może spowodować powstanie potrzeby zależności i powierzania się czyjemuś kierownictwu. Z kolei osoba, która była rozpieszczana przez rodziców, wykazuje potrzeby receptywne, tzn. pragnie otrzymywać od otoczenia więcej miłości i zainteresowania, niż sam mu daje. Jednostki
o niezdrowych potrzebach często naruszają normy i nie podporządkowują się wzorom współżycia społecznego.
W stosunkach międzyludzkich ważną rolę odgrywają potrzeby społeczne, które są związane z przestrzeganiem norm społecznych i pobudzają do działania dla dobra innych ludzi
i całego społeczeństwa. U podstaw wytworzenia się tych potrzeb leżą warunki życia rodzinnego w dzieciństwie. Sprzyja też temu klimat życia społecznego, wzory i normy społeczne, przykład ze strony innych ludzi.
Umiejętnie kierowany proces kształcenia i wychowania, zmierzający do formowania wrażliwości społecznej, umiejętności komunikacji i podniesienia samooceny, może efektywnie przyczynić się do rozwijania wielu potrzeb społecznych, takich jak życzliwość w stosunku
do innych, aktywność społeczna i odpowiedzialność.
4. ROLA ŚWIETLICY SZKOLNEJ W ZASPOKAJANIU POTRZEB
DZIECKA
Świetlica szkolna jest podstawową komórką, która realizuje funkcję opiekuńczo-wychowawczą szkoły. Tworzy ona dzieciom warunki do nauki własnej, udziela pomocy w nauce, rozwija zainteresowania i uzdolnienia wychowanków, a ponadto łagodzi niedostatki wychowawcze rodzin i eliminuje zaburzenia zachowania.
Aby świetlica była lubiana przez uczniów, musi spełniać wiele warunków. Przede wszystkim musi umożliwiać dzieciom i młodzieży zaspokajanie ich podstawowych potrzeb. Ważnym zadaniem wychowawcy świetlicy jest tworzenie możliwości zaspokojenia potrzeb psychicznych wychowanków, wśród których do najważniejszych należą: potrzeba akceptacji, potrzeba poznania, potrzeba szacunku i uznania.
Jednym z podstawowych zadań świetlicy jest stworzenie właściwej atmosfery, zbliżonej do atmosfery domu rodzinnego. Sprzyja ona zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa i wiary we własne możliwości. Stosunek wychowawców do dzieci powinien być nacechowany życzliwością i serdecznością. Należy umacniać wiarę wychowanków we własne siły, kształtować ich pozytywne nastawienie do życia, pobudzać do pracy nad sobą oraz rozwijać w nich potrzeby poznawcze.
A zatem świetlica w dużej mierze zaspokaja potrzeby: bezpieczeństwa, właściwego klimatu psychicznego (życzliwości, sympatii) i szacunku dla godności osobistej dziecka.
Zajęcia w świetlicy umożliwiają również dzieciom kontakty z rówieśnikami. Mają dzięki temu okazję do przebywania wśród kolegów, z którymi lubią spędzać czas. Zaspokajają w ten sposób potrzebę kontaktów społecznych. A z drugiej strony poprzez udział w atrakcyjnych
i ciekawych zajęciach uczniowie zaspokajają potrzebę doznań emocjonalnych i potrzebę interesującego spędzania wolnego czasu. Organizowane są wyjazdy do kina, na wycieczkę, wyjścia na spacer, przedstawienia teatralne, inscenizacje, konkursy, zajęcia artystyczne, uroczystości związane ze świętami, obrzędami i zwyczajami. Młodzież chętnie włącza się w ich przygotowanie. Imprezy takie sprzyjają ugruntowaniu podstawowych zasad kultury towarzyskiej, zacieśnianiu więzi emocjonalnej między wychowankami, wychowankami i wychowawcami oraz ze środowiskiem lokalnym.
Szczególne znaczenie w pracy w świetlicy ma indywidualne poznanie dziecka. Wychowawca musi znać jego właściwości i potrzeby, jego uzdolnienia i zainteresowania. Każde oddziaływanie wychowawcze powinno być dostosowane do dziecka, gdyż nie może ono być traktowane szablonowo. Zajęcia indywidualne prowadzi się szczególnie w przypadkach, gdy wychowanek wymaga opieki lub pomocy. Nie można też zapomnieć o dzieciach wykazujących uzdolnienia. Takie podejście sprzyja zaspokojeniu potrzeby indywidualizacji wychowanków.
Potrzeby psychiczne takie jak: potrzeba poznania, aktywności, rozwoju są zaspokajane
w świetlicy na zajęciach dydaktycznych. Pogłębiają one znajomość spraw dotyczących otaczającej rzeczywistości, pobudzają do myślenia, ćwiczą pamięć, rozwijają aktywność, inicjatywę, samodzielność, uczą współżycia i współdziałania w zespole. Zajęcia te mogą mieć różną formę. Może to być np. odrabianie lekcji, dyskusja, pogadanka, gry i zabawy umysłowe, audycje radiowe i telewizyjne, filmy, gry i zabawy dydaktyczne.
Szczególną wartość dla wychowanków mają wycieczki i spacery, dzięki którym mogą oni zaspokoić wiele potrzeb związanych z rozwojem fizycznym, psychicznym, społecznym
i kulturalnym. Przede wszystkim jest to forma odpoczynku, rozrywki i zaspokojenia „głodu wrażeń”. Wycieczka jest też sposobem na poprawę stanu zdrowia i odporności fizycznej oraz środkiem poznania rzeczywistości. Wyzwala w dzieciach inicjatywę, współdziałanie, samodzielność, odpowiedzialność, przygotowuje do umiejętnego wykorzystania wolnego czasu, do współżycia i życia w społeczeństwie.
Ogromne znaczenie dla rozwoju fizycznego i psychicznego wychowanków na zajęciach świetlicowych ma wychowanie fizyczne. Ruch jest naturalną potrzebą dziecka, wpływa na rozwój poszczególnych układów i narządów, zapewnia harmonijne współdziałanie funkcji organizmu, wyrabia odporność na szkodliwe czynniki środowiska (np. na hałas, zmęczenie). Ważnym zadaniem wychowania fizycznego jest kształtowanie nawyków przestrzegania porządku, zdyscyplinowania oraz wyrobienie odwagi, wiary we własne siły, kształcenie sprawiedliwości, uczciwości, zasad poszanowania przepisów, współdziałania w zespole, rozwijania uczuć i silnej woli. Jeden ze środków wychowania fizycznego stanowią gry i zabawy ruchowe, których na świetlicy nie brakuje. Pozwalają one dzieciom w sposób naturalny i swobodny wyładować nadmiar energii i zaspokoić potrzeby ruchowo - emocjonalne. Są ważnym czynnikiem odprężającym.
Ze względu na potrzebę wszechstronnego rozwoju dziecka na świetlicy nie powinno zabraknąć zabaw i gier towarzyskich, stolikowych, umysłowych i twórczych. Zabawy takie umożliwiają zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowań, ułatwiają dzieciom poznanie rzeczywistości i przystosowanie się do niej. Uczestniczenie w nich przyczynia się
do zaspokojenia różnych pragnień, ma również duże znaczenie dla dobrego samopoczucia
i zachowania równowagi psychicznej. Zabawy takie wymagają zazwyczaj dużo wysiłku,
ale przecież wysiłek jest naturalną potrzebą rozwijającego się organizmu.
Potrzeby estetyki, piękna, rozwoju kulturalnego i psychicznego i potrzebę osiągania sukcesu mogą uczniowie zaspokoić na zajęciach technicznych, plastycznych, artystycznych
i muzycznych. Zajęcia techniczne przyczyniają się do kształcenia umiejętności manualnych, rozwijają spostrzegawczość, wyobraźnię i pamięć. Natomiast zajęcia plastyczne, muzyczne
i artystyczne przyczyniają się do poznawania, odczuwania i przeżywania piękna, rozwijają wyobraźnię, pobudzają do własnej aktywności twórczej, rozwijają zainteresowania, przygotowują do odbioru sztuki. Samodzielne wykonanie prac przez dzieci kształtuje i wzmacnia ich wiarę we własne siły oraz gwarantuje osiągnięcie sukcesu zarówno wymagającego pewnej umiejętności, jak i sukcesu w kontaktach z kolegami.
W pracy świetlicy istotną rolę odgrywają środki audiowizualne oraz książki i czasopisma. Wpływają one na zaspokojenie przede wszystkim potrzeby poznania, informacji i rozwoju wychowanków. Stosowanie tych środków ma na celu głębsze poznanie wielu zagadnień, utrwalenie wiedzy, poszerzenie zainteresowań dzieci oraz zapewnienie im zabawy i rozrywki.
Na koniec należy wspomnieć jeszcze fakt, że wiele świetlic szkolnych prowadzi stołówki
z dożywianiem. Dzięki temu uczniowie mogą zaspokoić ważną potrzebę biologiczną jaką jest potrzeba jedzenia i picia.
Widać więc, ze świetlica szkolna stwarza możliwie optymalne warunki dla wszechstronnego rozwoju dziecka i może zaspokajać jego wielorakie potrzeby.
Powyższy tekst został opracowany na podstawie własnych doświadczeń z kilkuletniej pracy
w świetlicy szkolnej Gimnazjum Publicznego w Piwodzie oraz na podstawie następującej literatury:
Han - Ilgiewicz N., Potrzeby psychiczne dziecka, PWN, Warszawa 1959
Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000
Zaborowski Z., Psychospołeczne problemy wychowania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1977
Rosiński M., Organizacja pracy opiekuńczo - wychowawczej w świetlicach, Centrum Psychologiczno - Pedagogiczne
Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1979