Drogi czuciowe

1. Charakterystyka ogólna dróg czuciowych

2. Układ grzbietowo-wstęgowy

3. Układ przednio-boczny

4. Drogi rdzeniowo-móżdżkowe

5. Drogi rdzenia kręgowego

6. Uwagi kliniczne

Ad 1) Charakterystyka ogólna dróg czuciowych

Drogi czuciowe to wstępujące drogi projekcyjne rozpoczynające się na obwodzie receptorami, a kończące w korze mózgowej.

Cechy charakterystyczne dróg czuciowych:

1) każda droga czuciowa rozpoczyna się na obwodzie receptorami

1. czopki, pręciki, komórki węchowe - telereceptory

2. receptory odbierające ciepło i zimno - termoreceptory

3. receptory reagujące na ból - algoreceptory

4. receptory dotyku i wibracji - mechanoreceptory

2) każda droga czuciowa jest drogą trójneuronową

1. I neuron rozpoczyna się zawsze w zwoju nerwu rdzeniowego (ganglion spinale)

2. II neuron jest zmienny i może rozpoczynać się:

• w rogach tylnych rdzenia kręgowego (w istocie szarej)

• w pniu mózgu (jądro klinowate i jądro smukłe rdzenia przedłużonego)

3) każda droga czuciowa (oprócz węchowej) przechodzi przez wzgórze (wzgórze jest bramą

wejściową dla dróg czuciowych)

1. drogi czuciowe z obszaru zaopatrywanego przez nerwy rdzeniowe przechodzą przez jądro brzuszne tylno-boczne (nucleus ventralis posterior lateralis)

2. drogi czuciowe z obszaru zaopatrywanego przez nerwy czaszkowe przechodzą przez jądro brzuszne tylno-przyśrodkowe (nucleus ventralis posterior medialis)

4) III neuron wiedzie zawsze od jąder brzusznych wzgórza do ośrodków czuciowych kory mózgu

(3, 1 i 2 pola Brodmana)

Pomimo, że wszystkie drogi czuciowe są trójneuronowe to przebieg ich jest charakterystyczny i odmienny dla każdej z nich.

Ad 2) Układ grzbietowo-wstęgowy

Dawniej droga ta nazywała się drogą rdzeniowo-opuszkową bądź drogą sznurów tylnych rdzenia kręgowego. Ostatnio coraz częściej, szczególnie w piśmiennictwie anglosaskim używa się pojęcia układ grzbietowo-wstęgowy.

Droga ta decyduje o czuciu głębokim (proprioceptywnym).

Jest to droga, która w sposób świadomy (uświadamiany przez nas ponieważ dochodzi do wzgórza, a następnie do kory mózgu) mówi nam o wzajemnych położeniach części ciała.

Rozpoczyna się w receptorach dotykowych bądź w receptorach czucia głębokiego zlokalizowanych w ścięgnach, mięśniach w postaci ciałek Paciniego lub ciałek Meissnera.

Ciało I neuronu leży podobnie jak we wszystkich drogach czuciowych w zwoju nerwu rdzeniowego. Włókna I neuronu wnikają (wstępują) przez rogi tylne, a następnie wspinają się do góry nieprzerwanie aż do pęczka smukłego (fasciculus gracilis) leżącego przyśrodkowo i pęczka klinowatego (fasciculus cuneatus) położonego bocznie, w obrębie których zlokalizowane są jądro smukłe i klinowate (nucleus gracilis i nucleus cuneatus). Podążając do pęczka tylnego jest to na razie ten sam neuron → droga nie jest skrzyżowana.

Rdzeń przedłużony to inaczej opuszka, dlatego droga ta nazywała się kiedyś drogą rdzeniowo- opuszkową i tu się kończy I neuron.

W jądrze smukłym i klinowatym rozpoczyna się II neuron zwany wstęgą przyśrodkową (lemniscus medialis). Na poziomie jądra klinowatego rdzenia przedłużonego ulega on skrzyżowaniu - skrzyżowanie wstęgi przyśrodkowej (decussatio lemniscorum).

Po skrzyżowaniu włókna wstępują nieprzerwanie do góry do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza, gdzie kończy się II, a rozpoczyna się III neuron. Droga III neuronu biegnie od jąder wzgórza do czuciowych ośrodków kory mózgu.

W układzie grzbietowo-wstęgowym droga jest skrzyżowana na poziomie II neuronu. I i III neuron się nie krzyżują.

Uszkodzenie prawego sznura tylnego powoduje brak czucia głębokiego po stronie prawej (ponieważ jest to jeszcze przed skrzyżowaniem). Nie wiemy bez kontroli wzroku jak położone są części naszego ciała po stronie prawej. Mówimy, że jest to niezborność tylno-sznurowa (łać) ataxia → ataksja tylnosznurowa.

Uszkodzenie lewej wstęgi przyśrodkowej (pochodzi ze strony prawej) powoduje brak czucia głębokiego po stronie prawej. Ponieważ są to włókna wstępujące to uszkodzenie I neuronu powoduje zaburzenia czucia po stronie jednoimiennej, a uszkodzenia II i III neuronu brak czucia głębokiego po stronie przeciwnej.

Wstęga przyśrodkowa lewa odpowiada za czucie głębokie ze strony prawej, gdyż powstaje dopiero po skrzyżowaniu włókien. Wstęga przyśrodkowa na przekrojach jest położona dobocznie od jądra czerwiennego.

Skrzyżowanie wstęg (decussatio lemniscorum) znajduje się w części środkowej rdzenia przedłużonego.

Skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum) znajduje się w części dolnej rdzenia przedłużonego.

Uszkodzenie układu grzbietowo-wstęgowego powoduje ataksję tylnosznurową → brak świadomej kontroli nad czuciem głębokim uświadamianym przez wzgórze i korę mózgu.

Przy uszkodzeniu sznura tylnego po stronie prawej kiedy mamy zamknięte oczy (bez kontroli wzroku) nie wiemy, gdzie znajduje się np. nasza prawa kończyna górna lub dolna.

We wszystkich drogach czuciowych niezmysłowych I neuron jest najdłuższy.

Czucie głębokie nazywa się czuciem propiocetywnym, a inny rodzaj czucia (ból, temperatura) nazywa się czuciem prymitywnym (protopatycznym).

Każdy nerw wiodący włókna ruchowe np. n. facialis wiedzie włókna proprioceptywne z obszaru przezeń zaopatrywanego. Jeśli jest włókno ruchowe to ono ma za towarzyszkę włókno czuciowe proprioceptywne.

Ad 3) Układ przednio - boczny

Układ ten nazywa się przednio-boczny ponieważ biegnie w sznurach przednich i bocznych rdzenia przedłużonego. Układ przednio-boczny tak jak wszystkie drogi czuciowe niezmysłowe jest trójneuronowy.

I neuron położony jest w zwoju nerwu rdzeniowego. Jest on jednak bardzo krótki i dochodzi tylko do komórek czuciowych rogu tylnego (w czuciu głębokim I neuron przebiegał aż do rdzenia przedłużonego).

W rogu tylnym przełącza się na II neuron i przechodzi przez spoidło białe na drugą stronę, podobnie jak II neuron w czuciu głębokim. Po przejściu na drugą stronę ulega on skrzyżowaniu tak jak II neuron czucia powierzchownego.

Część włókien rozpoczyna się na obwodzie w termoreceptorach i w wolnych zakończeniach nerwowych (bólowych), niektóre rozpoczynają się w punktach dotykowych Meissnera (tzw. mechanoreceptory lekkiego dotyku).

Włókna te narysowane są grubą niebieską linią → I neuron bólowo-temperaturowy, który przełącza się na II neuron.

Po skrzyżowaniu wędruje on dalej sznurami bocznymi i tworzy drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną, która w pniu mózgu nazywa się wstęgą rdzeniową (lemniscus spinalis). W czuciu głębokim II neuron tworzył wstęgę przyśrodkową.

Droga ta dociera do wzgórza do jądra brzusznego tylno-bocznego oraz rozdwaja się podążając obustronnie do jąder śródblaszkowych.

Większość włókien dochodzi do jądra brzusznego tylno-bocznego skąd jako III neuron (zielony) biegnie do ośrodków czuciowych kory mózgu (3, 1, 2 pola Brodmana)

Rysunki wykonane przerywaną linią pokazują przebieg drogi rdzeniowo-wzgórzowej przedniej biegnącej w sznurach przednich. Biegnie ona identycznie jak droga boczna tylko w sznurach przednich. Dochodzi do jąder wzgórza, a następnie tylko po jednej stronie do kory mózgu.

Układ przedni → droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia jest drogą delikatnego dotyku. Droga ta przewodzi czucie głębokie (dotyk to jest czucie głębokie).

W mózgowiu pną się do góry dwie drogi czucia głębokiego:

1. ważniejsza w sznurach tylnych tworzy układ grzbietowo-wstęgowy

2. mniej ważna w sznurze przednim to droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia

Układ grzbietowo-wstęgowy jest dużo ważniejszy dla czucia głębokiego, ponieważ w układzie tym przewodzony jest każdy rodzaj czucia proprioceptywnego i wibracji. W drodze rdzeniowo-wzgórzowej przedniej tylko czucie delikatnego dotyku.

Droga narysowana grubymi liniami to droga bólu i temperatury (ciepła i zimna) → układ przednio-boczny, która odpowiada za delikatny dotyk, oraz za całe czucie propatyczne (bólu i temperatury).

Cechy wspólne dla obu układów:

1. obie drogi są trójnerwowe

2. I neuron obu dróg jest to zwój nerwu rdzeniowego

Droga czucia głębokiego kończy się w rdzeniu przedłużonym → jest długa

Droga w układzie przednio-bocznym kończy się w rogach tylnych rdzenia kręgowego → jest krótka

3. II neuron zawsze krzyżuje się jako wstęga przyśrodkowa lub wstęga rdzeniowa i dochodzi do tych samych jąder wzgórza

3. III neuron przebiega identycznie

W przypadku uszkodzenia I neuronu zaburzone jest odbieranie bodźców bólu i temperatury. Jeśli uszkodzenie jest zlokalizowane po stronie prawej, wtedy nie jest odbierane czucie bólu i temperatury z tej właśnie strony.

Jeśli uszkodzenie dotyczy II lub III neuronu to zaburzenia czucia występują po stronie przeciwnej, ponieważ odbywa się to już po skrzyżowaniu.

Jeśli coś się dzieje po tej samej stronie, to mówimy, że jest to po stronie ipsilateralnej

Jeśli coś dzieje się po drugiej stronie to mówimy o stronie kontralateralnej.

Uszkodzenie I neuronu zarówno w układzie grzbietowo - wstęgowym jak i przednio-bocznym powoduje zaburzenia po stronie ipsilateralnej.

Uszkodzenie II lub III neuronu powoduje zaburzenia po stronie kontralateralnej.

Ponieważ oba układy wchodzą do wzgórza, które jest największym analizatorem układu czuciowego, a następnie do kory mózgu czucie głębokie i czucie powierzchowne jest przez nas uświadamiane.

Jedyną drogą czuciową, która nie przebiega przez wzgórze jest droga węchowa. Droga wzrokowa przebiega przez zawzgórze.

Droga węchowa nie przebiega nawet w tamtej okolicy co świadczy o tym, że węch jest zmysłem najstarszym filogenetycznie.

Droga (zielona) przerywana dociera do jąder śródblaszkowych. Z jąder śródblaszkowych po jednej i drugiej stronie dociera następnie do kory czołowej, ciemieniowej i do prążkowia (skorupy i jądra ogoniastego).

Powyższe drogi związane były z czuciem uświadamianym. Jest jednak jeden rodzaj dróg nazywanych drogami rdzeniowo-móżdżkowym, które odpowiadają za czucie głębokie nieuświadamiane (bez udziału kory mózgu).

Ad 4) Drogi rdzeniowo - móżdżkowe

Nieuświadamiane drogi są stosunkowo krótkie, gdyż rozpoczynają się w rdzeniu, kończą w móżdżku. Nie docierają one zatem do wzgórza i kory (czucie głębokie) ale tworzą:

1. drogę rdzeniowo - móżdżkową przednią (tractus spinocerebellaris anterior) - czerwona

2. drogę rdzeniowo - móżdzkową tylną (tractus spinocerebellaris posterior) zielona

3. drogę klinowo - móżdżkową (tractus cuneocerebellaris)

Obie drogi rdzeniowo - móżdżkowe rozpoczynają się w zwoju nerwu rdzeniowego:

1. droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna rozpoczyna się od zwojów rdzeniowych C₈- S₃

2. droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia rozpoczyna się na wysokości zwojów rdzeniowych L₁ - S₂

3. droga klinowo- móżdżkowa od jądra klinowatego rdzenia przedłużonego (nucleus cuneatus medullae oblongatae) do móżdżku (przerywana od C₂ do Th₇)

Droga klinowo - móżdżkowa stanowi odpowiednik drogi rdzeniowo - móżdżkowej tylnej

Różnice w przebiegu tych dróg:

1. droga rdzeniowo - móżdżkowa przednia, tylna i klinowo-móżdżkowa za I neuron mają zwój nerwu rdzeniowego

2. II neuron jest zmienny

1. w drodze rdzeniowo-móżdżkowej tylnej tworzy jądro grzbietowe Clarke'a (nucleus dorsalis) zwane dawniej nucleus thoracicus, ponieważ najsilniej jest rozwinięte w neuromerach Th. Występuje ono na tej samej wysokości co jądro pośrednio-boczne, ale nie ma z nim nic wspólnego.

Od jądra tego rozpoczyna się II neuron przebiegający w sznurach bocznych, który

nie krzyżując się przechodzi przez konar dolny móżdżku do robaka po tej samej

stronie.

Droga rdzeniowo - móżdżkowa tylna i droga klinowo - móżdżkowa są drogami nieskrzyżowanymi dlatego niektórzy mówią, że jest to droga rdzeniowo-móżdżkowa prosta (tractus spinocerebellaris simplex).

b) II neuron drogi rdzeniowo-móżdżkowej przedniej rozpoczyna się w komórkach granicznych rogu przedniego (cellulare limitantes cornus arterior). Połączenia prawdopodobnie występują dopiero w robaku, a na pewno nie ma tych połączeń w komórkach granicznych rogu przedniego.

I neuron położony w zwoju nerwu rdzeniowego dochodzi do komórek granicznych rdzenia zlokalizowanych w rogu przednim (są jednak czuciowe). Następnie droga przechodzi na stronę przeciwległą → ulega skrzyżowaniu.

Dalej droga biegnie przez konary górne móżdżku i wchodzi do robaka, gdzie większość jej włókien ok.70% przechodzi na drugą stronę. Jest to więc droga podwójnie skrzyżowana. Podwójne skrzyżowanie daje taki efekt jakby w ogóle nie doszło do skrzyżowania. Ok. 30 % włókien pozostaje w robaku po tej samej stronie.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa i klinowo-móżdżkowa były to drogi zasadniczo proste (nieskrzyżowane), prawdopodobnie w robaku krzyżuje się tylko część ich włókien.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe przednia i tylna odpowiadają za nieuświadamiane czucie głębokie ipsilateralnej strony ciała (tej samej)

Uszkodzenie tych dróg powoduje niezborność móżdżkową - ataksję móżdżkową . Ataksja móżdżkowa jest związana z uszkodzeniem dróg rdzeniowo-móżdżkowych wiodących nieuświadamiane przez nas czucie głębokie,.

II neuron w drogach czuciowych zawsze ulega skrzyżowaniu

II neuron krzyżuje się w drodze rdzeniowo-móżdżkowej przedniej, a w tylnej nie.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia jest dłuższa ponieważ rozpoczyna się dosyć nisko, i zanim dojdzie do mózgu musi pokonać konar górny móżdżku. Biegnie najpierw do góry, a następnie wstecznie.

Pośrednią długość ma droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna

Najkrótsza jest droga klinowo-móżdżkowa ponieważ biegnie tylko od jądra klinowatego dodatkowego (nucleus cuneatus accessorius) w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym, dochodząc przez konar dolny do móżdżku.

Droga klinowo-móżdżkowa dba przede wszystkim o nieuświadamiane czucie głębokie kończyny górnej (wynika to z jej neuromerów)

Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna i przednia zawiadują nieuświadamianym czuciem kończyny dolnej.

Kończyny dolne mają aż podwójną drogę nieuświadamianego czucia głębokiego, co wynika z faktu, że u człowieka kończyny dolne są ważniejsze dla utrzymania równowagi aniżeli kończyny górne.

Ad 5) Drogi rdzenia kręgowego

Na schemacie pokazany jest przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego. Po jego jednej stronie są ukazane drogi wstępujące, a po drugiej zstępujące.

Rdzeń kręgowy na przekroju ma istotę szarą zlokalizowaną centralnie w kształcie motyla (lub litery H). Istota biała leży obwodowo (odwrotnie niż mózgowiu).

W istocie szarej na przekroju poprzecznym wyróżnia się rogi:

1. przedni

2. tylny

3. boczny

Istota szara tworzy słupy, które na przekroju mają rogi.

Istota biała grupuje się w sznury:

1. sznur przedni

2. boczny

3. tylny

W sznurach tych przebiegają drogi nerwowe.

W niewielkiej odległości od istoty szarej przebiegają drogi własne rdzenia kręgowego (zakreskowane na żółto), które zstępując i wstępując łączą wyższe ośrodki rdzenia kręgowego z leżącymi niżej i odwrotnie.

Na rysunku po prawej stronie przebiegają drogi wstępujące, a po lewej drogi zstepujące. W rzeczywistości każda z nich przebiega po obu stronach rdzenia kręgowego.

Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia i boczna odpowiadają za czucie protopatyczne i delikatny dotyk.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe odpowiadają za nieuświadomione czucie głębokie.

W sznurach tylnych przyśrodkowo położony jest pęczek smukły (fasciculus gracilis) a dobocznie leży pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus) wiodący drogę uświadamianego czucia głębokiego.

Po stronie lewej pokazano drogi zstępujące (ruchowe):

1. piramidową boczną

2. piramidową przednią

3. drogę rozpoczynającą się w opuszce i tworze siatkowatym mostu, która dochodzi do rdzenia → droga opuszkowo-siatkowo-rdzeniowa (tractus bulboreticulospinalis)

Dla diagnostyki najważniejsze znaczenie ma droga piramidowa boczna i przednia oraz drogi czuciowe: układ przednio-boczny (droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia i boczna) oraz drogi tylne.

Trudno jest rozpoznać klinicznie np. uszkodzenie fasciculus interfascicularis. Można zbadać ruch związany z drogami piramidowymi, łatwo jest też wybadać czucie głębokie uświadamiane i protopatyczne (też uświadamiane).

Klinicznie najłatwiej jest więc zbadać wszystko co jest przez nas uświadamiane, bądź też ruchy zależne (związane z drogą piramidową).

Klasycznym przykładem uszkodzeń rdzenia kręgowego jest tzw. połowicze uszkodzenie rdzenia kręgowego inaczej zespół Browna-Sequarda.

Na rycinie widać, że uszkodzona jest jedna (lewa) strona. Istotą sprawy jest to, że pęczek smukły wiedzie impulsy głównie z kończyny dolnej. Pęczek klinowaty z kolei impulsy z kończyny górnej.

Istotnte:

Dlaczego uszkodzenie miejsca na rys. 4 (istota szara środkowa) powoduje uszkodzenie czucia powierzchownego skoro czucie bólu i temperatury przebiega przez drogi rdzeniowo-wzgórzowe? Ponieważ droga ta na poziomie rdzenia kręgowego ulega skrzyżowaniu a jej włókna tworzą spoidło białe.

Choroba nazywająca się jamistością rdzenia kręgowego rozpoczyna się w otoczeniu kanału środkowego rdzenia i obejmuje te drogi. Dochodzi wtedy do zaburzeń czucia.

Czy można np. w kończynie górnej lub dolnej bądź w innej, dowolnej części ciała zachować czucie głębokie, a znieść czucie powierzchowne. Czy te rodzaje czucia dają się do siebie oddzielić? Można, ponieważ czucie głębokie i czucie powierzchowne przebiegają różnymi szlakami.

Jeśli uszkodzony jest tylko sznur lewy to jest wtedy obserwujemy zaburzenie czucia głębokiego po stronie lewej ciała.

Przy połowicznym przecięciu rdzenia kręgowego ulegają również uszkodzeniu drogi rdzeniowo-wzgórzowe. Przewodzą one czucie z prawej strony ciała.

W przypadku lewostronnego połowiczego uszkodzenia rdzenia kręgowego lewa kończyna czuje ból i temperaturę, a nie posiada czucia głębokiego. Zjawisko to nazywa się rozczepieniem czucia.

Wszystkie drogi czuciowe świadome docierają do kory, a ruchowe z kory do niższych ośrodków.

W mózgowiu wszystkie przebiegają przez odnogę tylną torebki wewnętrznej, gdzie panuje szczególnie duża ciasnota. Im wyżej i niżej od torebki wewnętrznej tym włókna nie są już tak stłoczone, ale leżą w poszczególnych pęczkach. To tak jakby trzymać w ręku dużą wiązankę kwiatów, gdzie kwiaty i łodyżki nie są stłoczone, a stłoczona jest tylko ta część trzymana w garści.

2

---