ERGOTERAPIA W REHABILITACJI OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. W owym upośledzeniu umysłowym można wyróżnić trzy składniki tzw. aspektu upośledzenia - czynnik organiczny ( zaburzenia w fizjologii i budowie układu nerwowego ) , czynnik psychologiczny (obniżenie sprawności intelektualnej ) oraz czynnik społeczny ( szczególne uwarunkowanie roli społecznej dla osoby upośledzonej ).

Wg. DSM - III - R - podstawowymi kryteriami diagnostycznymi są:

- znaczne obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego, a co za tym idzie, iloraz inteligencji uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej

- współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego tzn. niezdolność osoby upośledzonej do „normalnego” funkcjonowania w codziennym życiu.

- Wszystkie te czynniki powinny się ujawnić przed 18 rokiem życia.

Badacze udowodnili, że myślenie osób upośledzonych umysłowo ma charakter myślenie konkretno - obrazowego. Ponadto sprawia im trudność skupienie się uwagi na kilku czynnościach jednocześnie. Osoby upośledzone umysłowo mogą mieć różne wady wzroku i słuchu, mogą mieć upośledzony narządy ruchu, zaburzenie mowy oraz np. epilepsje. Osoby te mają ograniczenia jak wcześniej wspomniałem w myśleniu abstrakcyjnym , ich ciekowość jest obniżona, jak również dociekliwość. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim mają trudności w uczeniu się co jest spowodowane różnymi fragmentarycznymi deficytami, proces zapamiętywania również jest zaburzony. Owe osoby często podejmują decyzje pod wpływem nastroju, nie potrafią często rozwiązywać sytuacji trudnych, z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy. W ich działaniach obecny jest brak planowości, nie potrafią wykorzystywać własnego doświadczenia. Co warte zauważenie osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie rozumieją wielu słów oraz nie rozumieją wielu złożonych i skomplikowanych zjawisk.

Odnosząc się do rehabilitacji zawodowej można powiedzieć, że jest ona częścią całościowej rehabilitacji kompleksowej. Owa rehabilitacja zawodowa jest podzielona na kilka ważnych części, w których to oceniamy osobę upośledzoną, oceniamy jej zdolności, umiejętności, następnie ważnym elementem jest poradnictwo zawodowe, które ma ogromny wpływ na powodzenie całego procesu rehabilitacji, kolejną czynnością jest opanowanie przez osobą niepełnosprawną wiedzy teoretycznej oraz praktycznej. Następnie nie możemy zapomnieć o zatrudnieniu takiej osoby na odpowiednim stanowisku oraz nie możemy zapomnieć o adaptacji zawodowej do nowego środowiska.

Rozwój zainteresowań u osób upośledzonych w stopniu lekkim

Osoby upośledzone w stopniu lekkim posiadają duży krąg zainteresowań których nie jesteśmy w stanie ograniczyć do jednej kategorii. Ich zainteresowania dotyczą wielu dziedzin oraz posiadają znaczny zakres, pomimo tego większość z uczniów jest w stanie określić swoje dominujące dziedziny. Nie stwierdzono istotnych różnic między zainteresowaniami wśród uczniów z lekką niepełnosprawnością umysłową uczęszczających do szkół specjalnych i uczniów zdrowych uczęszczających do szkół masowych. Rozwój zainteresowań u osób upośledzonych umysłowo jest bardzo istotnym procesem ponieważ dzięki temu osoby upośledzone w stopniu lekkim w przyszłości lepiej będą wykonywały zakres swoich obowiązków oraz uczestniczyły w życiu publicznym. Ważne jest aby rozwijanie zainteresowań u takich osób było połączone z pracą ponieważ dzięki temu stają się one lepszymi pracownikami a ich efektywność i zaangażowanie wzrasta.

Podstawową instytucją w której osoby upośledzone mogą rozwijać swoje zainteresowania jest szkoła lecz występują jeszcze innego rodzaju placówki takie jak: Państwowe Domy opieki społecznej, Koło Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski, Zakłady Pracy Chronionej czy Domy Kultury.

Ośrodki te realizują zajęcia których celem jest rozwijanie określonych zainteresowań i umiejętności poprzez różnego rodzaju formy pracy z osobami upośledzonymi. Wyróżniamy zajęcia takie jak:

1. muzyczne (realizowane są tutaj zajęcia z zakresu śpiewu tańca, rytmiki czy gry na instrumentach);

2. plastyczne (rysowanie, modelowanie, wyrażanie ekspresji twórczej poprzez malowanie lepienie, wydzieranki, rzeźbienie)

3. kolekcjonerów (formy różnego rodzaju kolekcjonerstwa: filatelistyka, numizmatyka, zbieranie pocztówek, modeli samochodów)

4. teatralne (recytacje indywidualne i zbiorowe, teatr jednego aktora małe formy sceniczne, pantomima, inscenizacje bajek, kukiełki)

5. modelarskie (budowanie różnego rodzaju modeli samolotów, samochodów)

6. turystyki i sportu (zajęcia ruchowe wszelkiego rodzaju gry piłka nożna, siatkówka)

7. zainteresowania fotografią (robienie zdjęć, udział w imprezach plenerowych, wystawy prac wykonywanych przez uczestników)

Kierunek zainteresowań oraz ich zróżnicowanie i pogłębienie zmienia się w zależności od poziomu aktywności szkolnej i pozaszkolne. Ważny jest tutaj kierunek oddziaływań wychowawczych oraz wpływ kultury. Uważa się że w rozwijaniu zainteresowań istotne jest nastawienia jednostki do przedmiotu jej zainteresowań.

Podczas tego procesu następuje przechodzenie od prostych form do bardziej złożonych oraz od konkretów do abstrakcji. W organizowaniu zajęć pozalekcyjnych istotną rolę odgrywają zainteresowania. K. Kirejczyk podaje, że „rozwój zainteresowań u dzieci upośledzonych intelektualnie przychodzi z większą trudnością” dlatego tak dużego znaczenia nabiera kształtowanie u nich zamiłowań, dostarczanie okazji do nabywania konkretnych umiejętności o praktycznym charakterze. Rozwijanie zainteresowań u osób upośledzonych może odbywać się nie tylko w samej placówce ale również i poza nią na różnego rodzaju wycieczkach czy wyjazdach. Istotnym znaczeniem prócz rozwijania różnego rodzaju umiejętności u takich osób jest również proces rewalidacji. Powinien on iść w parze razem z rozwojem zainteresowań gdyż sprzyja on socjalizacji danej jednostki, staje się ona bardziej usamodzielniona wyrównywane są jej istniejące niedobory oraz zwiększa się jej umiejętność życia w grupie.

Ważne jest aby zachęcać osoby upośledzone do rozwijania swoich zamiłowań np. nakłaniając do brania udziału w różnego typu zajęciach plastycznych gdzie rozwijają umiejętności manualne czy tez muzycznych na których kształtowane jest poczucie rytmu poprzez taniec czy naukę gry na danym instrumencie.

Książki czasopisma oraz różnego rodzaju baśnie są ważnymi elementami które pomagają i odgrywają znaczną role w rozwijaniu zainteresowań u osób upośledzonych gdyż przyczyniają się do rozwoju wyobraźni kształtują ich osobowość. Dzięki literaturze rozwijana jest umiejętność czytania ze zrozumieniem oraz fantazjowania która znacznie procentuje w późniejszym okresie życia takiej osoby oraz w jej karierze zawodowej.

Należy pamiętać aby u osób z lekkim upośledzeniem umysłowym jak najwcześniej rozpocząć proces rozwijania ich zainteresowań gdyż przychodzi im to z większą trudnością niż u dzieci zdrowych. Rozwój zainteresowań przebiega razem z rozwojem umysłowym takich osób oraz z systematyczną pracą pedagogiczną.

Zawody dla osób upośledzonych w stopniu lekkim

Praca w życiu osób upośledzonych w stopniu lekkim może odgrywać bardzo dużą rolę, ale pod warunkiem, że będzie dobrana odpowiednio dla ich możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych. Ma ona dla tych osób przede wszystkim rewalidacyjny charakter, który uwzględnia różne formy terapii i przygotowania zawodowego, oraz podnosi poziom umiejętności radzenia sobie w życiu codziennym. Praca pozwala im samodzielnie zarabiać pieniądze, uczyć się ciągle czegoś nowego, doskonalić się w danej dziedzinie, nawiązywać nowe przyjaźnie oraz daje poczucie satysfakcji z bycia społecznie potrzebnym, co podnosi poziom własnej wartości. Niektórzy uczestnicy rehabilitacji zawodowej odczuwają przyjemność płynącą z pracy, która staje się dla nich sensem i siłą napędową ich życia.

Osoby upośledzone w stopniu lekkim niestety mają węższy wachlarz własnego rozwoju zawodowego od osób w normie intelektualnej. Wynika to z charakteru ich zaburzeń.

Mają ograniczenia w zakresie orientacji na swoim stanowisku i miejscu pracy, a przede wszystkim w procesach decyzyjnych. Zaburzenie to nie pozwala im na podejmowanie zawodów wymagających pełnej sprawności umysłowej oraz samodzielności i odpowiedzialności za własne decyzje. Mogą też napotkać pewne trudności w zakresie współpracy z pełnosprawnym zespołem. Jest to efektem trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów społecznych, spowodowanych podejrzliwością wobec innych oraz braku poczucia pewności. Problematyczną cechą utrudniającą kontakty społeczne w pracy jest labilność emocjonalna tych osób, która gdy przerodzi się w agresję może doprowadzić do sytuacji konfliktowych.

Mimo ograniczeń wynikających ze specyfiki lekkiego upośledzenia mogą podejmować różnego typu prace, które są oferowane w największym zakresie przez zakłady produkcyjne. Mogą pracować w zawodach rzemieślniczych, rolnictwie, ogrodnictwie, czy hodowli zwierząt. Mogą posiąść umiejętność pracowania w kuchni, pralni, stołówce oraz jako osoba sprzątająca, czy wykonująca proste czynności opiekuńcze (w Izraelu osoby z zespołem Downa są zatrudniane w ramach pomocy społecznej jako opiekunowie osób chorych i starszych). Osoby upośledzone często posiadają szczególne uzdolnienia artystyczne w dziedzinach plastyki, muzyki czy aktorstwa, które warto wykorzystać w ich aktywizacji i pokazać szerszemu gronu odbiorców. Ważne jest aby dać tym osobom możliwość i szansę pracy na otwartym rynku, by proces wrastania w społeczeństwo przebiegł w sposób pełniejszy a zarazem aby społeczeństwo mogło się lepiej przyzwyczaić do życia obok osób upośledzonych, które są również jego częścią. Osoby te mogą również pracować na warsztatach terapii zajęciowej (WTZ), które mimo swej ogromnej roli, według badań niestety nie spełniają należycie swojego zadania, którym jest wprowadzenie niepełnosprawnych na rynek pracy. Należy pamiętać, aby w poszukiwaniu pracy dla osoby upośledzonej umysłowo kierować się przede wszystkim tym, aby stwarzała ona dla tej osoby jak najlepsze warunki zatrudnienia i dawała szansę na spełnienie zawodowe.

Stosunkowo często dzieje się tak, że osoby upośledzone w stopniu lekkim mają trudności ze znalezieniem pracy lub nawet nie wykazują inicjatywy w kierunku jej znalezienia, dołączając tym sposobem do grupy społecznej jaką są bezrobotni. Co ciekawe respondenci badań z różnych krajów Europy za przyczyny bezrobocia tych osób wskazywali raczej bariery prawne, fizyczne, czy społeczne, a dopiero później brak umiejętności czy wykształcenia. Pokazuje nam to, że bariery, które napotykają osoby upośledzone umysłowo w swoim rozwoju zawodowym są jeszcze bardziej pogłębiane przez nieprzystosowanie społeczeństwa do nich, a nie ich do społeczeństwa. Widzimy więc, że ich sytuacja na rynku pracy jest bardzo trudna. Jeśli byśmy zestawili sytuację osób z różnymi typami niepełnosprawności na rynku pracy, doszlibyśmy do wniosku, że osobom z upośledzeniem najtrudniej znaleźć pracę. Wynika to z dwóch stereotypów: osoby z upośledzeniem umysłowym są niezdolne do pracy, oraz nie są do jej podjęcia gotowe. Bywa tak, że są one słuszne, ale jeśli rodzaj pracy dobierzemy odpowiednio do osoby, oraz udzielimy jej na początku wsparcia w postaci instruktora zawodowego (job coach), możemy obalić obydwa mity.

Adaptacja zawodowa i jej rodzaje u osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

Adaptacja zawodowa jest finalnym efektem rehabilitacji zawodowej. Chodzi w niej głównie o to by przystosować się do panujących warunków i zastanego środowiska pracy. Charakteryzuje się poprawnym wykonywaniem powierzonych zadań, oraz samorealizacją. Jest ona potrzebna by utrzymać powierzone stanowisko, móc awansować i przynosić satysfakcję określonej osobie.

W całokształcie przygotowanie zawodowego dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo, wyróżnić można następujące okresy:

- preorientacja zawodowa prowadzona w klasach początkowy szkoły podstawowej

- orientacja zawodowa prowadzona w klasach starszych szkół podstawowych

- nauka zawodu w szkołach zawodowych specjalnych i w klasach specjalnych przy szkołach zawodowych

W strukturze społecznych uwarunkowań rozwoju zawodowego młodzieży można wyróżnić cały szereg wyznaczników o różnym zakresie oddziaływań, takich jak:

- środowisko rodzinne

- środowisko szkolne i jego infrastruktura edukacyjna

- społeczność lokalna i okoliczna

W planie i programie szkoły specjalnej dla dzieci umysłowo upośledzonych w stopniu lekkim, występują dwa przedmioty: praca i technika prowadzona w wymiarze 28 godzin tygodniowo i przygotowanie do zawodu w wymiarze 48 godzin z rozbiciem na praktyczną naukę zawodu i teoretyczne przedmioty zawodowe. Zadaniem tych przedmiotów jest przygotowanie uczęszczających do tych szkół uczniów do pracy zawodowej.

Praca jest formą celowego i aktywnego zachowania się człowieka dostarczającą społeczeństwu potrzebnych mu dóbr materialnych i kulturalnych oraz zapewniającą poszczególnym ludziom środki do życia. Jeżeli chodzi o osoby z odchyleniami rozwojowymi w tym upośledzonych umysłowo, praca powinna nie tylko być dostosowana do ich możliwości, lecz posiadać właściwości profilaktyczne- chronić ich nie tylko przed pogłębianiem się odchyleń, lecz stwarzać warunki do ich wyrównania i dalszego rozwoju.

Wydajna praca zawodowa wymaga:

- prawidłowego, dostosowanego do możliwości jednostki i potrzeb społecznych wyboru zawodu

- odpowiedniego przygotowania fachowego do jego wykonania

- ukształtowania u pracownika właściwej postawy do obranego i wykonywanego zawodu, zwłaszcza zaangażowania i poczucia odpowiedzialności

- stworzenia potrzebnych warunków do rzetelnego wypełniania obowiązków zawodowych

Czynności zawodowe są składową częścią zarówno wyuczonego jak i wykonywanego zawodu. Są one prostsze, łatwiejsze do wyuczenia i wykonywania, dostępne jednostkom lekko upośledzonym. Te same czynności zawodowe wchodzić mogą w skład kilku zawodów z tym, że są one w inny sposób i z innymi czynnościami powiązane. Powoduje to, że ludzie przygotowani do wykonywania pewnych czynności w jednych zawodach, mogą je również wykonywać (przy stosunkowo krótkim przeszkoleniu, a nawet bez niego) w innych zawodach w powiązaniu z innymi czynnościami. Praca ta nie wymaga specjalnego przygotowania, lecz określonej siły, zdrowia i odporności na trudy oraz pewnej prawności organicznej.

Rozwój nauki i techniki powoduje przemiany w produkcji i pracy człowieka. Postępująca mechanizacja i automatyzacja powodują brak stabilności zawodów i zmuszają do ciągłego ustawicznego kształcenia, co rzutuje na miejsca pracy i przygotowanie u osób niepełnosprawnych umysłowo.

Ludzie upośledzeni umysłowo przy właściwie zorganizowanej pracy rozwijają się w niej w dalszym ciągu: zdobywają doświadczenie i wiedzę, uspołeczniają się i adaptują do wymagań. Uzyskują w ten sposób środki materialne na własne potrzeby, usamodzielniają się, zakładają rodziny, stają się wartościowymi pracownikami i obywatelami. Pracując jak inni robotnicy, czują się ludźmi równie wartościowymi jako ni, biorą udział w życiu społecznym i kulturalnym, przeżywają razem z innymi radości i smutki, znajdują zadowolenie i szczęście w życiu i w pracy. Tego wszystkiego byliby pozbawieni, gdyby nie ukończyli szkoły umożliwiającej im dobre przygotowanie do pracy.

Kształcenie zawodowe jest więc „ukoronowaniem”, zamknięciem całego, trwającego kilka lat procesu rehabilitacji. Przygotowanie do pracy ostatecznie decyduje o tym, czy wieloletnia praca i wysiłek nauczycieli, wychowawców i rodziców oraz nakłady finansowe przyniosą spodziewany pożytek państwu, społeczeństwu i samym upośledzonym. Dlatego tak ważne jest w systemie szkolnictwa specjalnego prawidłowe, skuteczne kształcenie zawodowe i dlatego powinno ono być obowiązkowe dla tych dzieci.

Między celem kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo w okresie międzywojennym w naszym kraju, a kształceniem tych dzieci po drugiej wojnie światowej istnieje istotna różnica. Polega na tym, że szkoły specjalne w okresie międzywojennym przekazywały dzieciom upośledzonym dostosowany do ich możliwości zakres wiedzy ogólnokształcącej, uczyły czytać, pisać, rachować, a w okresie powojennym oprócz wiadomości ogólnych przygotowują te dzieci jeszcze do pracy, do udziału w dostępnej im formie w produkcji i usługach.

Przygotowanie do pracy osób niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim klaruje się na 3 etapach:

1 etap: to ekspresja konkretna, stanowiąca składową część metody ośrodków pracy, propedeutyka przysposobienia zawodowego

2 etap: to przysposobienie zawodowe przekształcone

3 etap: przygotowanie do konkretnej pracy

Zatrudnienie dla absolwenta szkoły specjalnej, zwłaszcza pierwszy raz skierowanego do pracy, stanowi dopiero początek kolejnego etapu życia, jakim jest praca zawodowa. Może on szczególnie na początku tej drogi natrafić na różne trudności, dlatego potrzebna mu jest jeszcze pomoc. Powinna się ona głównie sprowadzać do umiejętnego przystosowania do pracy, zaadaptowania nowych warunków życia. Pracownik powinien przystosować się do fizycznych warunków pracy, a następnie dopiero do technicznych. Często absolwent szkoły specjalnej nie zostaje zaakceptowany przez grupę, co jest źródłem jego negatywnych stanów psychicznych, konfliktów z otoczeniem, a często nawet przyczyną opuszczenia zakładu pracy.

Instytucjami, które mogą i powinny przyjść absolwentowi z pomocą w okresie adaptacji, są: zakład pracy i rady zakładowe, szkoła macierzysta oraz poradnia wychowawczo-zawodowa.

Według B. Góreckiego zaznajomienie upośledzonego umysłowo z obowiązkami w pracy powinno być: „proste, konkretne i wyczerpujące. Nie wystarczy przedstawienie zadań i obowiązków, należy wskazać także na typowe sytuacje dla danego stanowiska pracy.” Każdy absolwent musi mieć zagwarantowaną indywidualną opiekę ze strony osoby wysoko wykwalifikowanej, również pod względem dydaktycznym i wychowawczym. Przedmiotem kontroli i oceny powinny być umiejętności zawodowe, wydajność i jakoś pracy, stosunek do pracy i mienia społecznego, dbałość o środki pracy, czystość, ład na stanowisku, umiejętność współpracy i odpowiedni stosunek do współtowarzyszy oraz przełożonych.

Rodzaje adaptacji zawodowej:

1. Adaptacja do zadań i obowiązków zawodowych. Na tym etapie następuje:

- zapoznanie się ze stanowiskiem pracy, zadaniami i obowiązkami zawodowymi,

- konfrontacja wiedzy z wymaganiami, sprawdzenie umiejętności praktycznego ich wykorzystania,

- uzupełnienie braków jeśli takowe są oraz pogłębienie wiedzy.

Miernikiem adaptacji jest dobrze wykonywana praca pod względem jakościowym i ilościowym.

2. Adaptację do fizycznego środowiska pracy. Polega ona na zorientowaniu się osoby niepełnosprawnej w miejscu pracy, poznaniu barier oraz sposobów ich pokonywania.

3. Adaptację do społecznego środowiska pracy. Polega ona na łatwym włączeniu się w zespół pracowniczy, akceptacji siebie jako współpracownika i kolegi ze strony współpracowników.

Czynniki decydujące o adaptacji zawodowej:

- dobre przygotowanie pracownika(osoby niepełnosprawnej) do pracy

- właściwy dobór rodzaju i warunków pracy, uwzględnienie psychofizycznych możliwości i kwalifikacji zawodowych, zainteresowań, preferencji, aspiracji zawodowych

- przygotowanie społecznego środowiska pracy do współdziałania z niepełnosprawnym pracownikiem

- pomoc właściwych służb w początkowym okresie zatrudnienia

Awans zawodowy

Konwencja nr 159 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych mówi, że „celem rehabilitacji zawodowej jest umożliwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia, awansu zawodowego, aby w ten sposób ułatwić jej włączenie się lub ponowne włączenie się do społeczeństwa.”

Osoby upośledzone umysłowo najczęściej kształci się w szkołach zawodowych specjalnych i tu zazwyczaj kończy się ich systematyczne kształcenie, stąd są zatrudniane w zawodach rzemieślniczych na stanowiskach robotników wykwalifikowanych. Jednakże mogą zdobywać coraz wyższe kwalifikacje na stanowiskach na których pracują, co przekłada się na coraz wyższe tytuły przez nich zdobywane - włącznie z tytułami mistrzowskimi. Kolejne szczeble awansu to osiąganie coraz większych umiejętności i sprawności, oraz zdobywanie nowych uprawnień oraz wyższej gratyfikacji pieniężnej.

Awans zawodowy w życiu osób upośledzonych odgrywa bardzo ważną rolę. Daje możliwość samorealizacji, rozwoju osobistego, poprawia postrzeganie własnej osoby. Jest pozytywną motywacją do nabywania nowych i doskonalenia już pozyskanych umiejętności. Zwiększa także poczucie odpowiedzialności za wykonywaną pracę.

Niestety żadne badania nie wyróżniają stanu zatrudnienia osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, wśród zatrudnionych osób niepełnosprawnych.

---