7. Wykład z teorii literatury - 1.12.2014

1. Fikcja

• Kategoria postawiona obok funkcji estetycznej. Fikcja to także wyróżnik literackości.

• od łac. Faccio?? - pierwotnie oznaczało modelowanie w glinie, wtórnie wymyślanie świata

• Ingarden cofa fikcję na poziom zdań

• Świat przedstawiony jest fikcyjny, czyli wymyślony, stworzony przez artystę

• na podobieństwo świata realnego lub nie

• Gorgiasz z Leontiloi wypowiedział słynne zdanie: tragedia jest oszukaństwem, ale oszukaństwem takim, w którym oszukujący jest uczciwszy od (jest to wartościowe, uczciwe, piękne oszustwo, więc dobre, pożyteczne)

• Oszustwo, kłamstwo są często przywoływane w odniesieniu do fikcji

• Eco twierdzi, że ten, kto czyta książki żyje podwójnie. Podwójność wynika z nadbudowania świata przedstawionego nad światem realnym.

• Kant twierdził, że literatura umożliwia przeżywanie cudzych doświadczeń (od autora po postacie literackie).

• Carlos Luis Zafon: poezja kłamie, choć ładnie to czyni

2. Jak Ingarden rozumiał fikcję

• U Ingardena nie ma kategorii fikcji. Jako fenomenolog sam nazwał to zjawisko - quasi-sądowością (coś co udaje sądy)

• sąd - zdanie, które o czymś orzeka, mówi, że coś jest jakieś, orzeka prawdziwie lub fałszywie

• Fikcja u Ingardena = teoria quasi-sądu

• Wyjaśnieniem istoty fikcji zajmuje się Ingarden na poziomie warstwy znaczeniowej

• np. Ogary poszły w las (pierwsze zdanie w powieści Popioły Stefana Żeromskiego) - jest to quasi-sąd, więc nie zastanawiamy się, czy jest to zdanie prawdziwe lub fałszywe, bo nie o to chodzi, ono o niczym nie orzeka, tylko kreuje świat przedstawiony.

• Cały świat przedstawiony może być prawdopodobny, wiemy jednak że nie jest prawdziwy, może być realistyczny, ale nie jest realny, realność jest antonimem fantastyki

• Nie można quasi-sądów traktować jako sądów logicznych i orzekać o ich prawdziwości lub fałszywości.

Quasi-sądy odnoszą się do rzeczywistości intencjonalnej.

• Podział quasi sądów

• takie, które najbardziej przypominają sądy - one mówią prawie tak jak o rzeczywistości, np. w powieściach historycznych - trylogia Sienkiewicza

• jak w powieściach fantastycznych

• jak np. w Lalce

Wynikają z tego różne odmiany fikcji

• W konkretyzacji trzeba postrzegać zdania jako quasi-sądy, trzeba zrozumieć świat przedstawiany w quasi-sądach - jest to warunek estetycznej konkretyzacji.

• Teoria quasi-sądu jest spójna z rozróżnieniem dzieła artystycznego i estetycznej konkretyzacji.

3. Fikcja jako własność świata przedstawionego

• Fikcja polega na tworzeniu rzeczy ze słów, polega na tworzeniu świata przedstawionego w dziele ze słów.

• W tym świecie fikcyjny jest i nadawca i odbiorca (idealny/modelowy) i to o czym się mówi, czyli elementy tego świata.

• Fikcja jest sferą absolutnej dowolności - ze słów można stworzyć wszystko.

• Fikcja realistyczna

• Kompozycję z fikcją łączy motywacja kompozycyjna (pewien system praw rządzący światem przedstawionym)

• motywacja realistyczna - podporządkowywanie świata przedstawionego prawom przejętym z rzeczywistości, prawom, które uznajemy za rzeczywiste (chodzi o konwencjonalne prawa rządzące rzeczywistością)

• musi łączyć w sobie element motywacji społecznej (motywacja rządzi grupami ludzkimi) i psychologicznej, a także biologicznej

• motywacja metafizyczna - bliska realistycznej, ale zakłada dodatkowe kategorie - fatum, losu i przeznaczenia

• motywacja fantastyczna - zakłada prawa nieempiryczne rządzące światem przedstawionym

4. Realizm w znaczeniu typologicznym - rodzaj fikcji literackiej podporządkowany motywacji realistycznej

Wyróżniki realizmu:

• typowość

• prawdopodobieństwo

• wiarygodność

• Fikcja realistyczna najlepiej realizuje funkcje poznawcze literatury

• Mówi się o efekcie rzeczywistości, iluzję

• Użyteczność świata przedstawionego - przykład ze strzelbą Czechowa - paradoks realizmu (niby realizm, ale pokazane są tylko te użyteczne zdarzenia, które mają wpływ na rozwój wydarzeń, selekcja)

• Efekt realności osiąga się pewnymi operacjami językowymi. Niektórzy twierdzą, że powinno się mówić o stylu realistycznym - cechy tego stylu:

• zasada niepotrzebnego szczegółu,

• forma udająca rezygnację z formy, z literackości

• dlatego w stylu realistycznym dominuje proza i język potoczny

• np. Potulna Dostojewskiego (forma podsłuchanego monologu wewnętrznego, podsłuchanie myśli mężczyzny, który wspomina swoje małżeństwo, próba oddania umysłowości człowieka)

• Mimetyzm formalny - naśladowanie rzeczywistości w formie, w języku, np. powieść w formie dziennika, w formie listu

• Udawanie, że się tworzy archiwum świata.

• Efekt archaizacji, efekt dawności

* Wojna i pokój, Lew Tołstoj

* Realizm socjalistyczny - nie jest realizmem

• Nazwa powstała w ZSRR

• Nazwa tak naprawdę oznacza zaprzeczenie realizmu - była to ideologia narzucająca pewne ramy, rzeczywistość podporządkowana ideom partii

• Wymagano społecznego optymizmu

• Romantyka rewolucyjna

• np. Jak hartowała się stal, Traktory zdobędą wiosnę, Cement

* Realizm magiczny

• Pod względem artystycznym są to dzieła ciekawe.

• Ciężko stwierdzić, czy są realistyczne

• np. Dom dusz, Sto lat samotności

Czy realizm magiczny jest realizmem?