Wpływ budowli hydrotechnicznych na środowisko społeczne i kulturowe na przykładzie Zbiornika Czorsztyńskiego.
Nie podlega wątpliwości, że inwestycje hydrotechniczne są jednym z najsilniejszych, najgwałtowniejszych a zarazem o niezwykle trwałym w konsekwencjach oddziaływaniem na otoczenie.
W wyniku budowy zespołu zbiorników w dolinie Dunajca zaszło wiele przekształceń środowiska. Modelowany przez naturę krajobraz oraz kształtowana od stuleci struktura osiedleńcza zostały gwałtownie zmienione. Tradycyjne metody gospodarowania i słabo rozwinięta sieć lokalnych dróg, sprawiały że krajobraz Doliny Dunajca miał szczególny charakter. Jednak na początki lat 70-tych ten jedyny w swoim rodzaju krajobraz naturalny i kulturowy znalazł się w obliczu gwałtownych przemian.
Pojawienie się zapory na Dunajcu jest niewątpliwie tym czynnikiem, który spowodował w stosunkowo krótkim czasie największe przeobrażenia na tym terenie. Oprócz zmian krajobrazu w strukturze osadniczej, również utracono cenne architektonicznie zabudowania, zmniejszono zespoły zieleni oraz pojawiły się nowe formy związane z ruchem turystycznym. Ponadto zbiornik wpłynął na sferę kultury niematerialnej, życie mieszkańców oraz ich więzi społeczne.
Utworzenie jeziora zaporowego Czorsztyn- Niedzica, pociągnęło za sobą konieczność przesiedlenia ludności, która zamieszkiwała zalane wioski (Maniowy, Czorsztyn Podzamcze, Mizerną, Niedzicę- Zamek i częściowo Kluszkowce). Kilka tysięcy ludzi musiało opuścić swoje miejsca zamieszkania, w których często mieszkali od pokoleń. Dla nich to zbudowano nowe osiedla: Nowe Maniowy, Czorsztyn- Nadzamcze oraz tak zwaną "Kolonię" w Niedzicy - Zamku.
Formy zabudowy nowych osiedli oraz budynki naśladujące architekturę willi miejskich są obce tradycyjnej zabudowie. Poprowadzenie napowietrznych linii wysokiego napięcia wychodzących z elektrowni wodnej zlokalizowanej na tamie, które przecinają naturalny krajobraz Pienińskiego Parku Narodowego, niewątpliwie wywołuje niekorzystny wpływ na środowisko i to nie tylko w aspekcie wizualnym. Linie przesyłowe i słupy są widoczne z odległości nawet wielu kilometrów.
Budowa zbiornika zaporowego pociągnęła za sobą utratę i zagrożenia zabytków architektonicznych. Wody jeziora zatopiły wsie, które stanowiły integralny element krajobrazu wraz z licznymi zabytkami architektury i budownictwa ludowego, znajdujące się na ich obszarach. W samych tylko Maniowach stracono: zabytkowy dwór otoczony parkiem, barokowy kościół z XVIII w., oryginalną drewnianą zabudowę wsi z przydrożnymi kapliczkami i 300-letnim spichlerzami i zagrodami będącymi przykładem podhalańskiego budownictwa zrębowego. W zalanej obecnie części wsi Kluszkowce znajdował się interesujący zespół budownictwa zrębowego w układzie łańcuchówki- jednodrożnicy. . Wielu budowli i charakterystycznego historycznego układu osadniczego wsi nie udało się uratować, a przyszły park etnograficzny nie odda atmosfery jaka towarzyszyła tym zabytkom w naturalnym dla nich krajobrazie. Nawet pieczołowicie odwzorowane elementy na nowym terenie stracą swą wartość oderwane od pierwotnego miejsca powstania i otoczenia.
Budowa zbiornika nie wymusiła jednak przeniesienia wszystkich wsi i zabytków architektonicznych. Obiekty najcenniejsze objęto pracami zabezpieczającymi: drewniany kościółek z XV w. we wsi Dębno (chroniony obwałowaniem i systemem odwadniającym, łącznie z przyległymi terenami), zamek w Niedzicy z XIII/XIV w. i w Czorsztynie, z XIV w (prace konserwatorskie oraz zabezpieczenie wzgórza), zespół zabytkowy miejscowości Frydman (chroniony zaporą ziemną i systemem odwadniającym). Ograniczyło to również uciążliwe dla społeczeństwa i historycznego charakteru osad, wywłaszczenia i przesiedlenia.
Zajęcie terenów pod zbiornik oraz urządzenia z nim związane, stanowią także znaczną ingerencję w środowisko. Straty użytków rolnych i leśnych są w przypadku zbiornika Czorsztyn- Niedzica obszarowo stosunkowo niewielkie. Ale utrata ok. 100ha nadrzecznych lasów, które porastały brzegi Dunajca jest poważną stratą. Tradycyjny system upraw rolnych sprzyjał utrzymywaniu korzystnej bioróżnorodności. Tak więc zalanie terenów rolniczych spowodowało wraz z utratą wielu typów obszarów rolnych, zagrożenie dla świata przyrody. Tereny nie zalane również mogą zmienić swoja funkcję ze względu na podniesie się poziomy wód gruntowych.
Przesiedlenia ludności i zmiana funkcji terenów gmin spowodowało w różnym stopniu zerwanie tradycyjnych więzi społecznych oraz przemiany systemu wartości. Znaczna ilość wysiedlonych zamieszkała na obszarach otaczających zbiornik. Z jednej strony budowa zbiornika spowodowała zalanie ponad 500 domostw, z drugiej- w najbliższym otoczeniu zbiornika w okresie ostatnich 30 lat powstało ponad tysiąc domów mieszkalnych. Cechą wznoszonych budynków jest przystosowanie ich do przyjmowania turystów; charakteryzuje je wyższy standard otoczenia i dbałość o estetykę.
Ponadto przesiedleniu ludności towarzyszyło przeniesienie lub likwidacja budynków użyteczności publicznej ( szkoły, sklepy, kościoły, zakłady rzemieślnicze), linii energetycznych oraz linii telekomunikacyjnych. Inwestycja spowodowała likwidację dróg biegnących doliną oraz konieczność budowy nowych połączeń. Wyznaczono nową trasę, która zastąpiła starą z Dębna do Kluszkowiec przez Maniowy i Czorsztyn. Wybudowano również także nową drogę z Dębna do Nidzicy, po stronie południowej jeziora oraz odgałęzienie z Krośnicy do Kątów.
Podstawowym zajęciem stanowiącym utrzymanie ludności zamieszkującej te obszary było rolnictwo, zwłaszcza hodowla i uprawy oraz eksploatacja lasów. Wraz z budową zapory i przeniesieniem osiedli, kultura rolna mieszkańców uległa szybkiej transformacji na rzecz różnego rodzaju usług. W przypadku Maniów budowa zbiornika spowodowała rozbicie lokalnego krajobrazu kulturowo-społecznego. Hafciarstwo i kaflarstwo, czyli tradycyjne zajęcia ludności, z których osada była słynna, zniknęły bezpowrotnie.
W początkowej fazie, uciążliwości związane z budową ( hałas, kurz, prace górnicze ), częste przejazdy wielotonowych ciężarówek, utrata plaż nad Dunajcem, zeszpecenie krajobrazu przygotowaniami do inwestycji, odstraszyły i tak niewielką liczbę turystów oraz letników, co spowodowało obniżenie dochodów czerpanych z turystyki a zwiększyło odsetek ubóstwa ludności nie mających innych źródeł dochodów. W konsekwencji część społeczeństwa zmuszona była do podjęcia czynnej pracy nad budową sytemu zapór.
Regres funkcji rolniczych sprawił, że główny filar gospodarki regiony stanowi obecnie turystyka, która nadal jest w fazie rozwoju. Obszar Jeziora Czorsztyńskiego oferuje niezwykle szeroki wachlarz możliwości aktywnego wypoczynku. Jest to doskonałe miejsce dla coraz szerszej rzeszy miłośników turystyki, lubiących łączyć różne formy wypoczynku podczas jednego wyjazdu. Dodatkowym wabikiem są zachowane obiekty architektoniczne -kościoły, zamki oraz inne liczne zabytki. Co więcej, ogromną atrakcją jest krajobraz Pienińskiego Parku Narodowego, który znajduje się w najbliższym otoczeniu zbiornika.
Pomimo tego, że w czasach przed budową zapory region ten posiadał potencjalne walory turystyczne, przyrodnicze oraz kulturowe, nie cieszył się dużym zainteresowaniem. Dopiero Zbiornik Czorsztyński sprawił, że region ten turyści uznali za cenny.
Niestety ruch turystyczny niesie ze sobą również aspekt negatywny jakim jest silna antropopresja w tym obszarze. Rozwój turystyki i rekreacji prowadzi do wzmożonego zanieczyszczenia środowiska oraz przyspieszonej dewastacji. Oczywiście poczyniono odpowiednie zabezpieczenia mające na celu w sposób kontrolowany regulować ruch turystyczny i chronić przyrodę. Wyznaczono wiele stref ochronnych i opracowano duże ilości strategii krajobrazowych. Tak więc w regionie preferowana jest turystyka krajoznawcza, ekoturystyka oraz agroturystyka, które są dla środowiska relatywnie mniejszym zagrożeniem.
Podsumowując, w wyniku powstania zbiornika i infrastruktury hydrotechnicznej z nim związanej, nastąpiły istotne zmiany w środowisku lokalnym obszaru. Zostały utracone zespoły zieleni urządzonej, wybudowano od podstaw nowe drogi a przede wszystkim przeniesione zostawały całe osady ludzkie, niszcząc historyczną zabudowę i strukturę. Zmienił się nie tylko krajobraz wokół zbiornika ale także kultura społeczeństwa tego obszaru która posiadała specyficzna odrębność i tradycje. Musiała przystosować się do nowej sytuacji zmieniając nie tylko dotychczasową strukturę zabudowy przesiedlonych domostw ale przede wszystkim swoje codzienne zajęcia porzucając tradycyjne rzemiosło i nastawiając się tylko na turystykę. Pojawiły się również nowe elementy krajobrazu, które nigdy wcześniej nie występowały na tym terenie, które związane były przede wszystkim ze wzmożonym ruchem turystycznym oraz kwestiami regulującymi ochronę środowiska.
Zmiany jakie tu zaszły są wieloaspektowe oraz nieodwracalne.