Omów krytykę heglizmu w historii sztuki sformułowaną przez E.H. Gombricha
W odczycie W poszukiwaniu historii kultury Gombrich snuje refleksje na temat historiografii kultury, koncepcji jej spójności i integralności. Sam badacz był kierownikiem Die Kulturwissenschaftliche Bibliothek Warburg. Przed Heglem, Johann Gottfried Herder odrzucał myśl o apriorycznej doskonałości, jaka była np. udziałem teorii Winckelmanna, a w historiografii widział prowidencjalną ideę boskiego planu, w związku z czym żadna z przeszłych kultur nie mogła zostać potępiona, ponieważ stanowiła konieczny etap na drodze do Humanitat. Podobne poglądy Hegel przetransportował na grunt ściśle skonstruowanego gmachu systemu metafizycznego, który miał wyrażać - podobnie jak prawa logiki - absolutną prawdę. Gombrich krytykuje teologiczne aspiracje metafizyki Hegla, dla którego historia świata była historią Boga stwarzającego siebie samego, a historia ludzkości była nieustannym wcielaniem się ducha. Heglowski duch myśli siebie samego i posuwa się dialektycznie na coraz to wyższy poziom artykulacji myśli. Dzieje ludzkości są więc odzwierciedleniem progresywnego rozwoju, a wszystkie kultury przeszłości stanowią istotny, konieczny szczebel na drodze wzwyż. Historyk może obserwować tym samym tylko znaki czasu, a nie może ich oceniać. Wszystkie przejawy myśli człowieka są realizacją Volksgeista (vide: diagram Heglowski w wykonaniu Gombricha). Historyk w ujęciu Hegla musi więc posiadać a priori wiedzę wydedukowaną z całości systemu, jeśli poszukuje istoty danej kultury lub jej pewnego aspektu (np. sztuka).
Gomrich krytykuje naiwność i wymuszoną schematyczność Heglowskiej interpretacji Sfinksa jako symptomu całej kultury egipskiej (symbol egipskiego ducha: głowa zaczyna dźwigać się z więzów natury, lecz nie może uwolnić się całkowicie). Hegel dokonuje bowiem egzegetycznych interpretacji przeszłości, które potwierdzałyby jego metafizyczną koncepcję Zeitgeist. Rozwój sztuk miałby być logicznym procesem towarzyszącym i odzwierciedlającym rozwój ducha. Historiografia Hegla zakładała telos tego rozwoju w narodzie germańskim i ideologii charakterystycznej jego czasom (doba pruska). Temu celowi Hegel podporządkował model dziejów świata podzielony na trzy okresy. Buduje więc model hierarchiczny rozwoju sztuki, od materialności i haptyczności Egiptu przez rzeźbę Grecji po efemeryczne malarstwo chrześcijańskich czasów, które z kolei też miało ustąpić przed muzyką i poezją. Na samym szczycie tej hierarchii Duch miał w końcu przeobrazić się w abstrakcyjną filozofię, nie potrzebując już wyrażeń obrazowych dla objawiania swoich myśli.
Heglowska koncepcja umożliwiła widzenie historii cywilizacji w kategorii ciągłego postępu, a zarazem zachowywała szacunek dla każdej formacji kulturowej przeszłości (inaczej niż u Vasariego i Winckelmanna).
Historia kultury po Heglu była skazana na widzenie uniwersalnej zasady organizowania kultury. Choć Burckhardt odżegnywał się od teoretycznych konstrukcji tego typu, w swoich empirycznych badaniach tak czy inaczej popadł w heglizm. Cel historii ludzkiej widział w rozwoju ducha w kierunku wolności. Burckhardt musiał wyznaczyć sobie jakąś teorię, nadrzędną tezę, wokół której budował swoją historię renesansu - inna droga właściwie nie jest możliwa. Nie da się objąć metodą empiryczną wszystkich przykładów z zakresu kultury czy sztuki.
W heglizm zamieszany był również Wolfflin. Historię stylu także widział w relacji do pozostałych głosów danej epoki.
Dalsze dzieje historiografii kultury to dzieje ratowania Heglowskich założeń bez metafizyki ducha. Przykład marksizmu, Riegla, Huizingi i Lamprechta (psychologia i asocjacjonizm w ujęciu Herbarta). Geist ogniskujący kultury zamieniany był na inne konstrukty.
Gombrich zgadza się, że w życiu nic nie jest wyizolowane, że każde wydarzenie i każdy wytwór powstały w jakimś czasie są powiązane tysiącem nici z kulturą, w jakiej są osadzone. Jednak widzieć powiązanie rzeczy to jedna sprawa, a zupełnie inna, zakładać, ze wszystkie aspekty kultury można sprowadzić do jednej kluczowej przyczyny, której są przejawami. Gombrich jest natomiast zwolennikiem prostych odpowiedzi na problemy, które w ujęciu Heglowskim utożsamiane miałyby być z działaniem Ducha czasu. Tak Hegel interpretował np. wynalazek prochu, jako symptom czegoś innego, jako znak czasu - konieczny i ważny na drodze do samodoskonalenia się Ducha. Gombrich odpowiada krytycznie na takie nawyki myślowe i sugeruje np. że malarstwo olejne było pod wieloma względami atrakcyjniejsze od tempery (oddanie refleksów świetlnych), po prostu „bardziej się podobało”.
Nie istnieje aprioryczne, konieczne podobieństwo strukturalne różnych dziedzin kultury, np. literatury i sztuki (polemika z Huizingą).
Historia kultury z nastawienia na istnienie niezależnego ponadindywidualnego ducha zbiorowości powinna dokonać postępu i skupić się na indywidualnej istocie ludzkiej.
Przywołanie przykładu o mrówkach i mrowisku
Istniały koncepcje, że mrówki w mrowisku tworzą tak idealnie zharmonizowaną zbiorowość, iż musi istnieć jakiś umysł nadrzędny, któryby umożliwiał mrówkom poprzez telepatyczną komunikację niezwłoczne reakcje na śmierć królowej. Tymczasem prawdą jest, iż sygnał wędruje drogą chemiczną i obiega całe mrowisko, a nie jest przenoszony przez jakiś tajemniczy, umysłowy fluid.
Podobnie rzecz ma się z kulturą i indywidualnym twórcą i jego dziełem...