WYKŁAD NR 15
Rodzina: Theaceae - Kameliowate
Thea sinensis (Camellia sinensis) - Herbata chińska (Kamelia chińska)
Najpopularniejszy gatunek Thea z rodziny Theaceae - Kameliowate. Pochodzi z północno - zachodnich Chin. Wiecznie zielone krzewy lub małe drzewa. Kwiaty różowe lub białe, owadopylne, liście pojedyncze, skrętolegle ułożone. Owoc torebka.
Surowcem są liście. Zbiera się najczęściej ręcznie szczyty gałązek, najlepiej szczytowy pąk i dwa znajdujące się pod nim liście.
Plon dają rośliny 6-7 letnie. Głównymi producentami są Indie, Sri lanka, Chiny, Japonia
Używany jest jeszcze drugi gatunek herbaty - Camellia assamica, znany jako herbata indyjska, z Birmy oraz prowincji Assam w Indiach.
W związku ze sposobem preparowania liści wyróżnia się 3 gatunki herbaty:
czarna (po fermentacji liści)
zielona (bez fermentacji)
ulung (po częściowej fermentacji)
Uzyskiwanie herbaty czarnej: liście suszy się w suszarniach i poddaje zwijaniu za pomocą maszyn lub ręcznie. Potem surowiec przepuszcza się prze sita. Taki materiał poddaje się fermentacji w komorach o dużej wilgotności. Nabiera on tu ciemnego zabarwienia i specyficznego aromatu. Przyrządzoną masę poddaje się suszeniu - ze 100 kg świeżych liści otrzymuje się 20-30 kg produktu. Wysokość temperatury i czas suszenia decydują o jakości produktu.
Produkcja zielonej herbaty jest prostsza: zebrany surowiec poddaje się działaniu bardzo gorącej pary, która unieczynnia enzymy, w skutek czego liście pozostają zielone.
Surowiec na herbatę ulung poddaje się tylko częściowej fermentacji.
Herbata ma działanie pobudzające. Zasadniczym związkiem powodującym to działanie jest alkaloid kofeina (zawartość jej jest 3-krotnie wyższa niż w kawie, jednak występuje tu jeszcze adenina będąca antagonistą kofeiny i przez to łagodzi jej działanie na organizm człowieka.
Ponadto występują tu jeszcze 2 alkaloidy: teobromina i teofilina. Ponadto w herbacie występują jeszcze olejki eteryczne. Herbata ma działanie przeciw utleniające (wymiatanie wolnych rodników, przy nowotworach - głównie zielona herbata). Barwa herbaty i jej gorzkawy, ściągający smak spowodowane są obecnością barwników.
Rodzina: Sterculiaceae orzesznikowate, zatwarowate
Theobroma cacao - Kakaowiec właściwy
Rodzaj Theobroma obejmuje 20 gatunków, z tego rośliny użytkowe to 3 gatunki, a najważniejsze to T. cacao, niewielkie drzewo do 12 m wysokości. Kwiaty wyrastają w pączkach bezpośrednio na pniu lub gałęziach, w miejscach tak zwanych pąków uśpionych.
Tu też rozwijają się owoce długie (15-20 cm) jagody, podobne do ogórków z mięsisto -włóknistą owocnią barwy od zielonej, żółtej do czerwonobrązowej. Wewnątrz znajdują się duże nasiona pogrążone w soczystej masie, w jednym owocu znajduje się 20-40 bezbielmowych nasion. Pierwsze owoce pojawiają się na roślinach 3-letnich, jednak pierwszy plon zbiera się w 5 roku życia rośliny. Najwyższy plon kakaowiec daje między 10-30 rokiem życia. Z owoców wydobywa się nasiona wraz z miąższem, składa na hałdy gdzie poddaje się fermentacji.
Wtedy zachodzą w nasionach bardzo ważne zmiany, znikają substancje gorzkie, natomiast powstają brązowe barwniki i specyficzny aromat. Po kilku dniach fermentacji nasiona płucze się; poddaje prażeniu, wtedy odpada łupina nasienna a pozostaje samo wnętrze nasienia (zarodek z liścieniami).
Zostaje ono zmielone i odtłuszczone. Odtłuszczone nasiona wykorzystuje się do produkcji kakao i czekolady. Kakao zawiera białko, tłuszcz, węglowodany oraz alkaloidy teobrominę i trochę kofeiny, dzięki czemu ma działanie pobudzające.
Uzyskany z nasion tłuszcz (oleum cacao), zwany masłem kakaowym używany jest w farmacji (do sporządzania maści, czopków) i w kosmetyce do wyrobu kremów nawilżających, szminek, farb do powiek.
Rodzina: Sterculiaceae
Rodzaj: Cola
Do rodziny Cola należy około 50 gatunków, z których 2 mają znaczenie użytkowe. Są to C. acuminata - Kola zaostrzona i C. nitida (vera) - k. Błyszcząca, obie pochodzą z Afryki zachodniej.
Są to drzewa 6-15 metrów wysokie o skórzastych liściach. Kwiaty jednopłciowe. Owocem są zdrewniałe mieszki, zwykle niepękające ok. 10 cm długie, zrastające się u podstawy i tworzące gwiazdkowaty owoc zbiorowy (złożony). W ich wnętrzu znajdują się 5-9 czerwonych lub białych nasion, nasiona są bezbielmowe, a zarodek opatrzony 3-7 liścieniami. Surowcem są nasiona (Semen Colae, Embryo Colae), zwane orzeszkami kola, zawierają kofeinę i teobrominę, pobudzają system nerwowy, działają moczopędnie, stosowane są w stanach przemęczenia umysłowego i fizycznego.
W Europie orzeszki kola używa się jako dodatek do wzmacniających win i czekolady. Używane są do wyrobu napojów orzeźwiających jak np. coca - cola, pepsi - cola.
Rodzina: Apocynaceae - Toinowate
Drzewa i krzewy (liany), około 1500 gat. Głównie w krajach tropikalnych (w Polsce tylko 1 gat.). Kwiaty promieniste, 4-5 krotne. Korona zrosłopłatkowa. Owocem mieszek, torebka lub pestkowiec. Zawierają rury mleczne. Rośliny trujące, zawierają alkaloidy, glikozydy, kardenolidowe i kauczuk.
Catharanthus rosens - barwinek różowy
Występuje w strefie tropikalnej i subtropikalnej, jego ojczyzną jest Madagaskar. W Polsce jest uprawiany jako roślina 1-roczna, ale nie można w ten sposób otrzymać nasion. Jest to krzew płożący o wysokości 30-120 cm.
Liście naprzemianległe, kwiaty pojedyncze, obupłciowe. Płatki korony różowe z purpurowym odcieniem. Zainteresowanie tą rośliną związane było początkowo z jej walorami ozdobnymi, do momentu gdy w latach 50 wyizolowano z niej alkaloidy odznaczające się zdolnością hamowania nowotworów u zwierząt.
Te właściwości cytostatyczne wykorzystywane w lecznictwie posiadają 2 alkaloidy: winkrystyna i winblastyna - wytwarzane w liściach rośliny w bardzo małej ilości. Oprócz nich jeszcze około 100 innych alkaloidów znaleziono w tej roślinie - występują głównie w liściach i korzeniu, kwiaty i nasiona są prawie zupełnie pozbawione alkaloidów. Roślina głównie uprawiana w Indiach. W Polsce występuje Vinca minor - barwinek pospolity, krzewinka o liściach zimotrwałych i niebieskich kwiatkach.
Rauwolfia serpentina - ranwalfia żmijowa
Mały krzew z sokiem mlecznym, dostarcza korzenia - Rauwolfiae radix, skąd pozyskujemy alkaloidy np. rezerpina, stosowana w kardiologii, obniża ciśnienie tętnicze krwi, działa uspokajająco. Ojczyzną tej rośliny są Indie. Uprawiana jest w Sri Lance i archipelagu malajskim.
Nerium oleander - oleander pospolity
Krzew do 5 m wys., występuje w krajach śródziemnomorskich. U nas często hodowany jako roślina ozdobna. W Liściach zawiera glikozydy nasercowe.
Saphauthus - skrętnik (steofaut)
Liana w lasach tropikalnych Afryki Zachodniej. Dla lecznictwa ważne są 2 gat.: S. gratus - s. wdzięczny i S. komte - s. komte, nasiona tych roślin dostarczają glikozydów nasercowych (8-10%) w tym strofantyny - często izolowaną dla celów leczniczych.
Rodzaj: Landolphia
Liany afrykańskie, dostarczają bassa (kauczuk naturalny pozyskuje się z Herea brasilensis - kauczukowiec brazylijski z rodziny wilczomleczowate - Euphorbiaceae), drzewa (30 m), w stanie naturalnym występują w dorzeczu Amazonki. Kauczuk występuje w soku mlecznym, rury znajdują się w korze. Korę nacina się nie za głęboko, żeby nie uszkodzić miazgi. Po pewnym czasie kora regeneruje się.
Rodzina: Laranthaceae - gązewnikowate
Viscum album - jemioła pospolita
Półpasożyt, najczęściej na topoli, wierzbie, brzozie, grabie, drzewach owocowych i sośnie. Nie jest spotykana na buku i dębie. Ze swojego gospodarza czerpie jedynie sole mineralne i wodę, nie doprowadza drzewa do zniszczenia. Zimotrwałe liście, białe owoce (jagody zawierające 1-3 nasiona) są trujące. Jemioła kwitnie raz w lutym i marcu. Osiedla się w ten sposób, ze dojrzałe nasiona przenoszone przez jemiołuszki (jedzą owoce) są bardzo lepkie i przyczepiają do gałęzi. Surowcem jest ziele jemioły pozyskiwane ze stanu naturalnego. W zielu występują flawonoidy, lektyny (glikopideiny) o właściwościach cytostatycznych. Ziele jemioły wykazuje działanie oczyszczające organizm, działa na układ krążenia - obniża ciśnienie krwi. Ma działanie moczopędne. Obniża poziom kwasu moczowego.
Działa przeciwnowotworowo, ale nie wyciągi z jemioły, gdyż lektyny nie rozpuszczają się w wodzie, działają bezpośrednio po wstrzyknięciu do guza nowotworowego.
Rodzina: Pedaliaceae - Pałępkowate
Sesamum indicum - Sezam indyjski
Jednoroczna roślina zielna, uprawiana w krajach obszaru okołorównikowego i strefy podzwrotnikowej (Indie, Chiny, Japonia, Egipt). Dostarcza oleju sezamowego - Sesami oleum - otrzymywany z dojrzałych nasion przez wyciskanie lub ekstrakcje, a następnie raktyfikację. Nasiona zawierają 45-50% oleju. Olej stosowany przeciw zaparciom, zewnętrznie do okładów zmiękczających. Izolowana z oleju sezamina (lignan) dodawana jest do preparatów owadobójczych. W przemyśle farmaceutycznym olej sezamowy stosowany jest jako rozpuszczalnik przy wyrobie leków, a także do wyrobu mazideł i plastrów. W przemyśle kosmetycznym do produkcji mazideł i plastrów. W przemyśle kosmetycznym do produkcji mydeł, kosmetyków, w przemyśle spożywczym do wyrobu margaryny. Sproszkowane nasiona sezamu stosowane do wyrobu chałwy i sezamek.
Horpagophytum procumtens - Hakorasl rozesłana (czarci pazur, diabelski pazur)
Bylina występująca na półpustynnych sawannach południowej Afryki. W lecznictwie stosowany jest bulwiasty korzeń boczny - Harpagophyt radix. Surowiec zawiera irydoidy o działaniu przeciwzapalnym (gł. Harpagozyd i harpagoid). Wyciągi z korzenia działają przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie. Stosowane również w niestrawności - pobudzają wydzielanie żółci, wzmacniają apetyt.
Rodzina: Cannabaceae - Konopiowate
Humulus lupulus - chmiel zwyczajny
Surowcem są szyszki chmielowe - Lupuli strobilus FP IV. Chmiel jest pnącą się bylina. Roślina dwupienna. Kwiaty męskie tworzą luźne wierzchotki. Kwiaty żeńskie bez okwiatu, zebrane w kotkowate kwiatostany podobne do szyszek.
Te szyszkowate kwiatostany są podstawowym surowcem. W dolnej części ich łusek (podsadek) znajdują się gruczoły z żółtawą wydzieliną. Gruczoły te po usunięciu owocostanów dość łatwo odpadają dając żółtawy proszek zwany lupuliną, mający charakterystyczny aromat i gorzki smak. Lupulina zawiera olejek eteryczny. Szyszkowate kwiatostany dodawane są do beczki, a zawarte w nich substancje nadają piwu aromat i smak oraz działają konserwująco. Używane są także w lecznictwie - działają uspokajająco, nasennie, moczopędnie, stosowane w stanach niepokoju i zaburzeniach snu.
Klasa: Dicotyledones
Rodzina: Malvaceae - Ślazowate
Gossypium - Bawełna
Dostarcza waty bawełnianej oczyszczonej (Gossypium depuratum) - odtłuszczone włoski nasienne różnych gatunków bawełny. Włoski składają się w 90% z celulozy. Wata bawełniana oczyszczona jest materiałem opatrunkowych, izolującym, chłonącym wodę. Służy też do wyrobu gazy opatrunkowej - Gossypi tela.
Są to krzewy lub półkrzewy, najczęściej roczne. Kwiaty duże, białe, żółte lub czerwone. Owocem torebka pękająca 3-5 klapami.
Epiderma nasion tworzy cenny surowiec. Co najmniej na 14 dni przed otwarciem torebek protoplast włosków zamiera i nasiona pokryte są już włoskami martwymi. Włoski są długie, płaskie, skręcone i łatwo zwijają się co jest ważne dla procesu przędzenia. Surowiec stanowią włoski pokrywające nasiona, które w odmianach uprawnych mają barwę białą.
Klasa: Liliopsida (monocotyledones)
Rodzina: Zingiberaceae - Imbirowate
Zingiber officinale - Imbir lekarski
Bylina sięgająca 1 m wys. Kwiaty w szczytowych kwiatostanach kłoskokształtnych. Owocem jest torebka. Roślina wykształca płaskie, silnie rozgałęzione kłącza, które są po wysuszeniu surowcem użytkowym, popularnie zwanym imbirem.
Imbir używany jest w przemyśle spożywczym do wyrobów cukierniczych, zaprawiania piwa (tzw. piwo imbirowe), do wyrobów preparatów farmaceutycznych. Roślina pochodzi z północnej części Azji, ale w stanie dzikim nie jest znana. Uprawiana w Chinach, Indiach, Japonii. Składnikiem czynnym jest olejek eteryczny.
Curcuma longa - Ostrzyż długi (kurkuma długa)
Wielka bylina dochodząca do 2 m wys. Zawiera olejek eteryczny.
Surowiec - kłącze
Używana jako przyprawa już w starożytności, smak ma podobny do imbiru, ale bardziej ostry.
Przyprawa znana jako curry - proszek zawiera kurkumę, imbir, kolendrę, kminek, gałkę, goździki, pieprz, cynamon.
Kłącze zawiera także żółty barwnik - kurkuminę - używany jako wskaźnik w laboratoriach chem. Kwiaty żółte, owoc torebka.
Rodzina: Orchideace
Vanilla planifolia - Wanilia płaskolistna
Pnącze wspinające się na podpory za pomocą korzeni czepnych. Liście mięsiste, kwiaty duże zapylane przez owady i kolibry. Owoc: długa (15-20 cm) torebka z bardzo licznymi nasionami.
Wanilia występuje w stanie naturalnym w lasach północno - wschodniego Meksyku, Ameryki Środkowej. Można ją też hodować poza jej naturalna ojczyzną, ale wtedy trzeba ją zapylać ręcznie (z powodu braku odpowiednich zapylaczy naturalnych).
Surowcem są odpowiednio spreparowane torebki - owoce zbiera się jeszcze przed pęknięciem (gdyż są żółte) i poddaje się procesowi fermentacji (trwa około 4 tygodni).
Podczas tego procesu znajdujący się w owocach glikozyd waniliowy rozkłada się na glukozę i wanilinę, która w postaci kryształków odkłada się na powierzchni i wewnątrz owoców.
Tak spreparowane owoce zawierają 3,2-3,7% waniliny, ale pełny i specyficzny aromat wynika z obecności olejku eterycznego. Dlatego syntetyzowana wanilina nie zastępuje zapachów w sposób naturalny. W handlu znajdują się całe owoce zwane laseczkami wanilii (lub wanilia sproszkowana).
Wanilia ma szerokie zastosowanie w przemyśle spożywczym. Jest wykorzystywana w przemyśle spożywczym (dodatek do żywności), perfumerii, farmacji (ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe, antymutagenne, antyoksydacyjne).
Rodzina: Colchicaceae
Colchicum autumnale - Zimowit jesienny
Kwiaty pojedyncze, okwiat bardzo duży, różowy lub biały. Kwitnie jesienią, owocuje i wypuszcza liście następnej wiosny. Owoc: torebka. Trujący, zawiera alkaloid kolchicynę.
Rodzina: Iridaceae - kosaćcowate
Crocus sativus - szafran uprawny
Bylina z pędową bulwa podziemną, z dużymi fioletowymi 3-krotnymi kwiatami. Owoc torebka. W stanie dzikim nie występuje, dostarcza szafran.
Otrzymuje się go z wysuszonych znamion słupka, które się wyrywa i suszy. Szafran jest bardzo silnym barwnikiem używanym do ciast, masła, likierów i kosmetyków. Jest to roślina lecznicza.