Dialektologia historyczna:
-Zajmuje się geograficznym zróżnicowaniem języka. Jako samodzielna dyscyplina, zajmująca się badaniami nad historią j.polskiego, zaczęła rozwijać się ok.1930r.
Celem d.h. jest ustalenie chronologii i zasięgów terytorialnych różnych zjawisk językowych w przeszłości, z których wiele charakteryzuje i dziś niektóre polskie gwary.
Dane o danych dialektach wydobyte z przekazów filologicznych grupuje się według cech językowych, które pozwalają na poznanie zasięgu geograficznego i chronologicznego tych cech w dawnych gwarach.
Dawne teksty nie przekazują nam pełnego zestawu wszystkich cech gwarowych. Istnieją cechy, za pomocą których określa się zasięgi poszczególnych dialektów staropolskich lub określa się dialektyczną przynależność poszczególnych zabytków językowych np.:
Zmiana ra w Re od XII w. Na terytorium płn. Polski. Zamiast rano, ramię dialekty płn. miały formy reno,remię
Zmiana ja w je (głównie w nagłosie). Terytorium - północ Polski (Mazowsze, Pomorze, Wielkopolska), a także Śląsk Zach. Linia przebiegała równolegle do linii zmiany ra w re: jabłko - jebłko
jałowica - jałowica
wiano - wieno
Zmiana północnopolska (Wielkopolska i Mazowsze)
TarT w TerT wydarł - wyderł
Zmiana xv w f ( Mazowsze, Małopolska i znaczna część Śląska).
chwała - fała
chwalić - falić
Mazurzenie. Wymowa c z s zamiast cz ż sz. Dialekty mazowieckie i małopolskie.
Niejednorodny rozwój połączeń prasłowiańskich sr, zr, żr
Zmiana wygłosowego -x w -k charakterystyczna dla płd-zach. Małopolski: robiłak zamiast robiłach (robiłam) 2. połowa XVw.
Pojawienie się przyrostków zdrobniałych -k, -c zamiast ogólnopolskich -ek, -ec. Dialekty płn. Polski (Mazowsze, Pomorze, Wielkopolska) XIII w.
Małopolska i Ruś końcówka -och, np. dnioch
Odmiana czasownika brać. Płn. Polski od średniowiecza bierzę, bierzesz, płd. biorę||bierę, bierzesz
Dialekty polskie:
Do dialektów polskich zaliczamy:
- małopolski (płd.-wsch. część kraju)
- mazowiecki (płn. i środkowo-wsch. część kraju)
- śląski (płd.-zach.)
- wielkopolski na środkowym zachodzie
- kaszubski nad morzem. Pozostał najbardziej odrębnym dialektem
Zmiany fonetyczne przeprowadzone przez wszystkie dialekty:
*przegłos e na o przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi
*wokalizacja jerów mocnych w e i zanik jerów słabych
*wzdłużenie zastępcze, zmiana t' d' r' na c з r
Gwara:
Mowa ludności z niewielkiego terytorium, różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi. Gwara jest podrzędna w stosunku do dialektu
Dialekt śląski:
Zachował się w płd.-zach. części Polski. Na obszarach zachodnich uległ germanizacji.
Cechy charakterystyczne:
a) szeroka wymowa ę. Występuje w okręgu przemysłowym (w wygłosie bez nosowości) np.:
widza ta lampa
b) mazurzenie na płn. Śląsku. Południe Śląska nie mazurzy
c) brak przejścia -x w -k. Obie te cechy występują na wschód od Pszczyny, Zabrza i Lublińca
d) dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek, na płn. Śląsku,: ptauk, guyra
e) tzw. jabłonkowanie, czyli pomieszanie š ž č з z ś ź ć з. W płd. części Śląska
f) w okolicach Cieszyna utrzymało się ř frykatywne: řyka
g) pochylone e jest po twardych i po miękkich równe y.
h) końcówka -ech w 1.os.l.poj. czasu przeszłego: byłech, robiłech; a -chmy w 1.os.l.mn: bylichmy, nosilichmy
i) wyrównania tematowe: poly, sercy na wzór wody w D. l.poj. także studny
j) idem,niesem
k) przymiotnikowe sufiksy -ity, -aty.
Dialekt wielkopolski:
Obejmuje środkowy zachód Polski. Wyróżnia się gwary Wielkopolski środkowej, południowej (Kalisz, Ostrów), zachodniej (od zachodu do linii koło Wolsztyna, Nowego Tomyśla) i północnej (na płn. od Międzychodu i Gniezna).
Do tego d. zalicza się także gwary krajniackie i tucholskie, do dialektycznego zespołu wielkopolskiego, gwary kujawskie i g. chełmińsko-dobrzyńskie.
Cechy charakterystyczne:
Brak mazurzenia (oprócz okolic Wielenia)
Udźwięcznienie międzywyrazowe np. koż malin
Dyftongiczna wymowa niektórych samogłosek np. a, o, y pochylonego (labializowanie o: uo, o przechodzi też w ue, oe)
Uproszczenie grup spółgłoskowych np. czeba, czepak, dzieżawić, skażypyta
-ższ- droszy, dłuszy
Pomieszanie nagłosowego o- z wo- ojczyzna wolna - łojczyzna łolna, a także woda - łoda, wojna - łojna
Przejście -aj w -ej np. słuchej, śpiewej, dej
Zachowanie -ew, głównie w Zach. Wielkopolsce: krawcewa, wujewi, gospodarzewi, koniewi
Nie traćma nadziei (my), rodźma, róbma, jedzma
Rzeczownikowy sufiks -yszek: w Poznaniu chłopyszek - chłopczyk,
kamyszek - kamyk
sufiksy -ity, -aty: piaszczyty, wodnity, ciernity
zanik ł po spółgłoskach, a przed samogłoskami: spokojna gowa, głodny - godny