„Logika Hegla jako metafizyka”

 

Hegel zbudował swój system filozoficzny w trzech zasadniczych częściach. Pierwszą z nich stanowi logika, nauka o formach rozwoju myśli. Ponieważ jednak myśl czyli rozum jest osnową całości świata zatem logika gra tu rolę antologii.

Idea, która przeszła w logice cały swój bieg pragnie odnaleźć się w świecie. Stąd przyroda jako innobyt idei jest tematyką drugiej części systemu Hegla filozofii przyrody. przyroda, która nie rozwija się w czasie pozbawiona jest historii w tym sensie w jakim mówimy o historii ludzkości musi być nierozumna, inoralna i niewalna. Wolność nie jest w filozofii Heglowskiej jakąś cechą przysługującą przedmiotowi raz na zawsze ale rozwija się w świadomości ludzkiej. przyroda nie rozwijając się w czasie nie rozwija swej wolności. W konsekwencji Heglowskiego biegu myśli przyroda istnieje po to by wydać człowieka bo tylko człowiek podlega ewolucji i tylko on tworząc historię, realizuje wolność. Stąd wynika konieczność filozofii ducha trzeciej części systemu, która rozpada się na trzy nauki:

1) Filozofię ducha subiektywnego,

2) Filozofię ducha obiektywnego,

3) Filozofię ducha absolutnego.

Przedmiotem nauki o duchu subiektywnym jest rozwój ducha na drodze do uświadamiania sobie wolności. W filozofii ducha obiektywnego przedmiotem nauki są problemy państwa i prawa. Duch subiektywny wyłoniony z przyrody w swym pragnieniu wolności przetworzył się jakby w rzeczywistość leżącą poza nim samym w świat wolności - w państwo. Ale duch obiektywny nie jest najwyższą postacią rozumu, który ucieleśnił się w świecie by sam siebie rozumieć. Sztuka, religia, filozofia usuwają się spod dyktanda praw rządzących obiektywnym światem wolności i tworzą własną dziedzinę - dziedzinę ducha absolutnego.

Budowę nowego systemu filozoficznego Hegel rozpoczyna od logiki. W logice bada się proste byty uwolnione od wszelkiej konkretności, od wszelkich powiązań ze światem przedmiotowym. Hegel nie rozumie tej nauki jako teorii form i praw myślenia jak określano ją przed określonym założeniu, że treść poznania i jego forma są nie tylko różne od siebie ale i oderwane. Zakładano, że materiał poznania istnieje poza myśleniem jako coś gotowego i że myśl sama w sobie jest pusta. Forma myśli jako coś pustego łączy się z materiałem, który ją wypełnia. Tylko w taki sposób powstaje treść i rzeczywiste poznanie. Logika, którą buduje Hegel; jest logiką przedmiotową, zaś przedmiot w swej istocie pojęciem - czystą myślą. Toteż logika jest nauką o myśleniu. Wg Hegla przedmiotem filozofii, przedmiotem poznania w ogóle jest cała rzeczywistość, a nie zjawiska o charakterze subiektywnym. Istotą zaś rzeczywistości jest myśl, nie w jej subiektywnym wyrażeniu ale jako coś co istnieje obiektywnie, jako idea przejawiająca się w swym rozwoju i formie przyrody i ducha. A ponieważ nauka o myśli, o obiektywnie istniejącej idei jest logika dlatego też logika jest tym co nazywa się metafizyką. To co logiczne pokrywa się w filozofii Hegla z tym co analogiczne i będące przedmiotem metafizyki, toteż dla Hegla logika jest metafizyką, a metafizyka jest logiką. Krótko mówiąc myśl i byt są tożsame i dlatego nauka o bycie i nauka o myśli jest jedną i tą sama nauką. Nauka logiki jest prawdziwą metafizyką, czyli czystą nauką spekulatywną. Logika heglowska jest więc nie tylko dialektyką i teorią poznania, lecz nadto pokrywa się z metafizyką, nauką o rzeczywistości i o istocie rzeczywistości.

Utożsamienie bytu i myślenia doprowadziło Hegla do utożsamienia biegu ich rozwoju. Zarówno byt jak i myślenie reprezentują rozwój ducha. Rozwój ducha polega na poznawaniu przez niego samego siebie, przez co jego rozwój znajduje wyraz w historii nauki czyli w historii rozwoju filozofii.

Tak więc historia filozofii jest historią ducha czyli jest logiką. Początek logiki pokrywa się z początkiem historii filozofii. Logika zaczyna się od pojęcia czystego bytu i historia filozofii również rozpoczęła się od tego pojęcia. W logice Hegla bada się myślenie jednostki, a nawet nie myślenie rodzaju ludzkiego, lecz bezosobowe, bezpodmiotowe myślenie, czyste absolutne boskie. Tak więc logika jest nauka o absolucie, absolut jest rozumem, myślą. Tym co jedynie rzeczywiste jest rozum, rozum w świecie. Rozum osiąga samowiedzę w świadomości ludzkiej. Celem absolutu jest poznanie samego siebie i ponieważ absolut nie może osiągnąć tego bez świadomości ludzkiej przeto człowiek ze swoją świadomością jest środkiem koniecznym do osiągnięcia jego celu. Myślenie to w rzeczywistości jest myśleniem ludzkim lecz Hegel odrywa je od myślowego podmiotu, przez co absolut jako myśl nieograniczona przez podmiot jest myśleniem nieskończonym. Toteż logika jest nauką o nieskończonym myśleniu w żywiole czystej myśli. Ten świat czystych myli wyraża wg Hegla wieczną istotę zjawisk przyrodniczych i społecznych. Czyste byty poprzedzają przyrodę i społeczeństwo nie w czasie ale logicznie. Ponieważ w kategoriach myślenia znajduje wyraz prawdziwa natura wszystkiego co istnieje więc logika jako nauka zajmuje miejsce centralne wśród innych nauk.

Logika heglowska dzieli się na trzy działy:

- naukę o bycie,

- naukę o istotach

- naukę o pojęciu

Pierwsze dwa działy stanowiły logikę obiektywną, trzeci subiektywną.

W logice bytu omawia się trzy podstawowe kategorie: jakość, ilość, miarę. Każda z tych kategorii zawiera w sobie szereg innych których rozwój decyduje o przechodzeniu jednej podstawowej kategorii w drugą. Każda kategoria jest orzecznikiem bytu.

Pierwszym i najogólniejszym orzecznikiem absolutu jest czysty byt. Nie można go odczuć we wrażeniu, ani spostrzegać, ani przedstawić sobie. Jest on czystą myślą pozbawioną wszelkich określeń i dlatego byt jest równy nicości, bo nicość jest takim samym brakiem określeń, a zatem jest tym samym co czysty byt. Na przykład w twierdzeniach o tym, ze miasto, słońce, dom, istnieją lub też nie istnieją mamy na uwadze byt określony. Hegel rozpatruje byt jako coś oderwanego. Czysty byt nie jest ani słońcem, ani domem. To wszystko jest czymś dalszym określonym, czego w czystym bycie nie ma. Jeśli wg Hegla nicość jest tożsama z czystym bytem, to oznacza że ani jedno, ani drugie nie istnieją oddzielnie, toteż w pełni naturalne jest przejście od czystego bytu do nicości i odwrotnie. Tak więc musi istnieć coś trzeciego, powstającego w wyniku ich wzajemnego połączenia. Tą nową kategorią jest stosowanie się, ich wzajemne przechodzenie, ruch, znikanie jednego w drugim. Tak więc istnieją trzy konieczne elementy bytu.

- byt - teza

- nicość - antyteza

- stawanie się ich synteza

Stawanie rozumiane jest jako najprostsza forma ruchu, jest przejściem bytu w nicość czyli przemijaniem i nicością w byt czyli powstawaniem. Ponieważ w kategorii stawania się byt i nicość znoszą różnice między sobą, znosi się więc sama kategoria stawania się. Wynikiem stawania jest to co się stało tj. Spokojna jedność bytu i nicości. To co się stało nazywa Hegel konkretnym istnieniem. Konkretne istnienie występuje jako byt z pewną określonością. Jego określonością jest jakość. Jakość jest tożsama z bytem. Coś jest tym czym jest, dzięki swojej jakości, a tracąc swoją jakość przestaje być tym czym jest. Na przykład jeżeli zmienia się wewnętrzna struktura atomu właściwa pierwiastkowi chemicznemu, czyli jego jakość, staje się on innym pierwiastkiem.

Od kategorii jakości Hegel przechodzi do kategorii ilości. Wg Hegla „w naszej zwykłej świadomości nie spotykamy przejścia jakości w ilość. Uważa ona bowiem jakość i ilość za parę samoistnych obok siebie istniejących określeń i zgodnie z tymi głosi, ze rzeczy są określone nie tylko jakościowo ale także ilościowo”. Według Hegla ilość jest niczym innym jak zniesioną jakością. Ilość jest zewnętrzna wobec bytu, jest określonością obojętną wobec niego. Tak na przykład dom pozostaje domem niezależnie od tego czy będzie mniejszy czy większy.

Najwyższą kategorią bytu jest u Hegla miara. Wg Hegla miara jest prawdą ilości i jedności. Miara to ilość jakościowa czyli jedność jakości i ilości. Miara stanowi byt wypełniony. Wszystko co istnieje posiada swoją miarę. Byt jest więc godnością ilości i jakości. Tak więc związek ilości i jakości wskazuje że zmiana jednego momentu musi doprowadzić do zmiany w drugim, gdyż inaczej nie byłoby miedzy nimi jedności. Ponieważ ilość i jakość są różne, przy przekroczeniu jedna w drugą zmieniają się w sposób niejednakowy:

- zmiana ilości jest stopniowa

- zmiana jakości odbywa się skokami.

Hegel krytykuje metafizyczny sposób myślenia wg którego zmiana to stopniowy proces powiększania lub zmniejszania. Prawdziwy rozwój polega na powstawaniu czegoś nowego, nie można nie zakładać w tym rozwoju zmian jakościowych. Zmiana polega na przejściu jednej jakości w drugą, przejście to realizuje się za pośrednictwem przerwania stopniowania. Przerwanie stopniowania i skok jest u Hegla prawem rozwoju. Powstanie i przemijanie realizuje się przez przerwanie stopniowania i skok. Hegel mówi, że „Wszelkie narodzenie i wszelka śmierć zamiast być długotrwałą stopniowalnością jest przełamaniem i skokiem zmian ilościowych i jakościowych.

Logika istoty

W logice jak i w całym systemie filozoficznym każdy ruch naprzód jest równocześnie cofnięciem się. Cofnięcie się oznacza ruch ku podstawie na której opiera się kategoria wyjściowa. Rozwinięcie kategorii bytu wskazywało właśnie to, co było jej podstawą, co nie powstało dopiero teraz jako rezultat rozwoju, lecz było już wcześniej jako podstawa. Powiadamy „to co było” ale Hegel zastrzega, że nie może tu być mowy o poprzedzeniu czasowym, gdyż logika daje obraz absolutu przed stworzeniem przez niego przyrody i ducha skończonego, a dopiero z nim pojawi się czas.

To co było podstawą, tj, istota było poza czasem jest to bezczasowo miniony byt. Jeżeli zatem mówimy o podstawie, że jest wcześniejsza od swego następstwa to nie chodzi o porządek chronologiczny lecz o kolejność logiczną. Badając zjawisko cofamy się ku podstawie i w tym znaczeniu każdy ruch naprzód w procesie rozwoju wiedzy jest „cofnięciem się” ku podstawie. Istota przechodzi w swym rozwoju trzy stopnie:

1. Istota jako istota prosta będąca sama w sobie

2. Istota jako przejawiająca się w tym co istnieje

3. Istota zjednoczona ze zjawiskami tj. Rzeczywistość.

W istocie nie ma przejścia z jednej określoności w drugą. W sferze istoty jedna określoność kieruje refleksyjnie ku drugiej. To co negatywne i to co pozytywne, forma i treść. Przyczyna i skutek wszystkie człony tych par kierują się refleksyjnie ku sobie. Wszystkie kategorie bytu znoszą się w pojęciu istoty. Stąd stwierdzenie Hegla: „Prawdą bytu jest istota”. Byt w kategorii istoty jest momentem zniesionym. Istota jest rzeczywista, byt zaś nierzeczywisty. Byt występuje jako moment nieistotny, zostaje zdegradowany do stopnia poziomu. Jednak istota powstała w wyniku ruchu bytu. Byt jest więc założeniem istoty. Istota pochodząca z bytu wydaje się jego zaprzeczeniem, a byt ten obrazem tego co nieistotne. Hegel wskazuje że istota i pozór stanowią jedność. Istota jest zjawiskiem refleksyjnym także nie egzystuje poza zjawiskiem. Istota musi się przejawić, przejawem istoty jest świat. Trzeci stopień logiki istoty rozwija kategorię rzeczywistości. Istota przejawia się w zjawisku toteż nie ma w istocie niczego takiego co by się nie przejawiało. Jedność istoty i egzystencji, tego co zewnętrzne i tego co wewnętrzne jest rzeczywistością.

Logika pojęcia

Uwieńczeniem logiki jest nauka o pojęciu. Pojęcie nie jest wg Hegla prostą formą myślenia. Istnieje ono przed przedmiotami, a one same zawdzięczają wszystkie swoje właściwości pojęciu. Pojęcie to absolutna twórcza ma rodząca co wszystko dostrzegane, wszystkie konkretne przedmioty. „Pojęcie jest zasadą wszelkiego życia, a więc jest wobec tego całkowicie konkretne”. Pojęcie posiada wg Hegla prawdziwy byt absolutny podczas gdy zjawiska konkretne są pozorne i nieistotne. Pojęcie jako forma myślenia oderwane zostało od myślącego podmiotu, od człowieka, od ludzkości i uznane zostaje za źródło wszelkiej treści.

Pojęcie w stosunku do bytu i istoty występuje jako ich prawda. Stopniowy ruch pojęcia stanowi rozwój za którego pośrednictwem powstaje jedynie to co jest już samo w sobie. Rozwój pojęcia przebiega od tego co ogólne do tego co szczegółowe i od tego co szczegółowe do tego co jednostkowe. Hegel uważa to co ogólne, za zasadę twórczą wyjściową. Pojęcie ogólne istnieje samoistnie i wytwarza pojęcia szczegółowe i jednostkowe. Pojęcie jest jednością tych trzech momentów, na tym polega jego konkretność. Rozwój pojęcia polega na samookreślaniu. Samookreślenie pojęcia urzeczywistnia się w sądzie. Sąd stanowi określany stopień w rozwoju absolutu. Sąd istnieje obiektywnie i wszystko co istnieje jako rzeczywiste jest sądem. Rozwinięciem sądu jest wnioskowanie. Pojęcie urzeczywistnienia się w sądzie i wnioskowaniu, pojęcie urzeczywistnione jest podmiotem. Sens przejścia od pojęcia subiektywnego do przedmiotu polega na tym że Hegel uznaje pojęcie zarówno za istotę jak i za stwórcę świata. Dla Hegla pierwotny jest nie przedmiot lecz podmiot. Przedmiot przechodzi wg Hegla przez trzy stopnie rozwoju:

- mechanizm

- chemizm

- teologizm

Na stopniu mechanizmu przedmioty są wobec siebie obojętne, na stopniu chemizmu mają przeciwstawne cechy. Na stopniu teologii, która jest średnią mechanizmu i chemizmu ujawnia się cel wewnętrzny, który przezwycięża granice obiektywności bo jest istotą. Tak więc w procesie rozwoju absolut jak i przedmiot poznaje siebie jako cel i osiąga siebie czyli stanowi
ideę. Idea jest jednością pojęcia i przedmiotu, istnieje sama w sobie i dla siebie. Wszystko jest ideą bo absolut jest ideą.

 

 

 

Bibliografia

1. Konstanty Borkradze „Filozofia Hegla”

2. Michał Owsiannikow przeł. Z. Kuderowicz „Filozofia Hegla”

3. Tadeusz Wroński „Hegel”

4. Michał Hempaliński „Filozofia współczesna”

5. Jan Leopowicz „Zarys historii filozofii”

---