8. Literackie wzorce osobowe średniowiecza. Omów je odwołując się do odpowiednich utworów.
Dydaktyczny charakter literatury średniowiecznej przejawiał się m. in. W tworzeniu wzorów osobowych, zarówno świeckich, jak i religijnych. Bohaterowie literaccy mieli uczyć postępowania doskonałego, które zapewni zbawienie wieczne, a za życia - ludzki szacunek.
Ideał rycerza znalazł wyraz przede wszystkim w epice rycerskiej. W literaturze polskiej nie ma dzieła, które można by uznać za charakterystyczne dla tego gatunku (elementy epiki rycerskiej występują tylko w „Kronikach” Galla Anonima”.
Najpopularniejszy epos rycerski średniowiecza to anonimowe dzieło francuskie „Pieśń o Rolandzie” (przełom XI i XII wieku). Roland, rycerz Karola Wielkiego, ginie w obronie wiary w walce z pogańskimi Saracenami. Jest to bohater idealny - skupia w sobie cechy najwyżej cenione w epoce średniowiecza. Jest odważny aż do szaleństwa, szlachetny. Zawsze postępuje w zgodzie z kodeksem rycerskim. Jest bezgranicznie oddany ojczyźnie „słodkiej Francji”, i wierny damie swojego serca. Jako idealnie przedstawiony rycerz epoki feudalnej jest też bezwzględnie wierny swojemu suwerenowi - Karolowi Wielkiemu. Jako wzorowy chrześcijanin walczy w obronie wiary. Potrafi być również prawdziwym przyjacielem i sam ma oddanego, wiernego aż do końca przyjaciela (Oliwiera). Dla podkreślenia wielkości i szlachetności głównych bohaterów (Rolanda, Oliwiera i Karola Wielkiego) w utworze wprowadzona jest postać podłego zdrajcy - barona Ganelona.
Inne sagi rycerskie: germańska „Pieśń o Nibelungach” (XIII w.) i angielskie „Opowieści kanterberyjskie” (XIV w., autor jest znany - G. Chaucer). Specyficznym gatunkiem tego typu literatury były romanse rycerskie. Najbardziej znany jest cykl legend bretońskich „O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu” - nie znani nam autorzy opowiadają o barwnym życiu nieskazitelnych rycerzy, o urokach życia dworskiego (walka, honor, intrygi, miłość).
Ideał kochanka - „Dzieje Tristana i Izoldy” - romans starofrancuski, opracowany w licznych wersjach. Zachowany do naszych czasów tekst pochodzi z XII wieku - jest to utwór wierszowany. W XIII wieku spisano tę samą historię prozą. Dzieje Tristana to opowieść o wielkiej, tragicznej miłości. Kochanków zbliża Przeznaczenie (Izolda wypija napój, który miał wzbudzić w niej wielką miłość do zaślubionego właśnie męża - króla Marka. Czarodziejska moc napoju miała spowodować, że pierwsza osoba, ujrzana po jego spożyciu, do końca życia będzie obdarzona bezgraniczną miłością. Zbieg okoliczności zadecydował o tym, że Izolda po wypiciu napoju ujrzała Tristana - rycerza i siostrzeńca króla Marka).
W 1900 roku romanista francuski, Józef Bedier, zachowując zachowane średniowieczne fragmenty, opracował nową, obecnie najbardziej znaną wersję „Dziejów Tristana i Izoldy” (proza poetycka).
W średniowieczu rozwija się także liryka miłosna. Jej ojczyzną była XII - wieczna Prowansja, dzielnica południowej Francji. Lirykę prowansalską tworzyli trubadurowie - wędrowni poeci i pieśniarze, zapraszani do dworu władców i możnych panów. Ich utwory były bardzo konwencjonalne, zgodne z ówczesną modą. Nakazywała ona, by każdy rycerz miał damę swojego serca i składał jej hołdy miłosne. Podmiot uczuć był zawsze wyidealizowany, z opis uczuć rycerza - dość stereotypowy. Trudno doszukać się w tych utworach rzeczywistych uczuć i myśli poetów, są one raczej wyrazem tęsknoty do miłości absolutnej i doskonałej. Niektórych trubadurów znamy z imienia i nazwiska (np. Daniela Arnaut), ale nie wiemy o nich nic bliższego.
Ideał świętego - Najsławniejszy wzorzec ascety przynosi ze sobą „Legenda o św. Aleksym” (znana w krajach europejskich już w XI wieku, na język polski przełożona w roku 1454). Wszystkie znane nam wersje tej legendy są anonimowe.
Aleksy pochodził ze znakomitego rodu, wiódł dostatnie i wesołe życie. Jako dorosły człowiek z całą świadomością odrzucił dobra doczesne. Skazał się dobrowolnie na poniżenie i cierpienie, umartwiał ciało, wzmacniał ducha. Umarł pod schodami własnego domu, gdzie cierpiał nie rozpoznany przez rodzinę wylewano na niego pomyje, znosił wszelkie upokorzenia. Nagrodą za święty, męczeński żywot było natychmiastowe wzięcie duszy Aleksego do nieba. Jego martwe ciało stało się relikwią i miało moc uzdrawiającą.
Najczęściej uprawianymi gatunkami literatury religijnej były w średniowieczu HAGIOGRAFIE, CZYLI ŻYWOTY ŚWIĘTYCH I MĘCZENNIKÓW. (Tworzono ich bardzo dużo, toteż zdarzały się pomyłki. W poczet świętych chrześcijańskich zaliczono np. św. Achillesa - postać z mitologii greckiej, bohatera „Iliady”).
Ideał władcy - Poeci i kronikarze opiewali władców doskonałych, np. Karola Wielkiego („Pieśń o Rolandzie”, „Życie Karola Wielkiego” Eincharda). Karol Wielki, władca państwa Franków (768 - 814 r. n. e.), twórca cesarstwa karolińskiego, jest uważany za najwybitniejszego władcę wczesnego średniowiecza. Einchard był jego dworzaninem i biografem, znał Karola Wielkiego od dziecka. Na kanwie jego biografii powstały liczne utwory literackie i legendy. Jako władca idealny Karol Wielki był przedstawiany zawsze tak samo: był obrońcą wiary chrześcijańskiej, władcą mądrym, dobrym, odważnym i sprawiedliwym. Na gruncie polskim typ władcy idealnego reprezentował Bolesław Krzywousty, bohater kronik Galla Anonima (XII wiek, tekst łaciński). Autor sławił króla jako wzorowego chrześcijanina, mężnego rycerza, sprawiedliwego i mądrego monarchę, oddanego idei kształtowania państwa. Według Galla, Bolesław Krzywousty narodził się w sposób cudowny, dzięki darom złożonym przez jego ojca, Władysława Hermana, świętemu Idziemu.