Akcja utworu dzieje się w latach 1655-1657. Są to czasy, kiedy na ziemiach Rzeczpospolitej trwa „potop” szwedzki (właściwie do 1660). Część akcji określona jest orientacyjnie porami roku czy miesiącami. Są jednak też wydarzenia opatrzone dokładnymi datami dziennymi:
„[…]a jednak mówiono o niebezpieczeństwie wojny i na sejmie, który król Jan Kazimierz złożył 19 maja w Warszawie.”
Zdarzenia przedstawione w utworze mają miejsce na terenie prawie całej Rzeczpospolitej. Poza nazwami krain geograficznych (choćby: Mazowsze, Wielkopolska, Małopolska, Prusy Królewskie i Prusy Książęce, Ruś, Litwa, Żmudź, Polesie, Śląsk) pojawiają się nazwy zarówno dużych miast, majątków ziemskich, jak i pól bitewnych. Miejsca akcji to między innymi: Częstochowa, Warszawa, Zamość, Lwów, Sulejów, Lubicz, Kiejdany, Upita, Janów, Ujście, Warka.
Główni bohaterowie
Kreacja bohaterów Potopu odbywa się na kilku płaszczyznach. Opisują oni siebie zarówno poprzez swoje działania i przemyślenia, są opisywani przez inne postacie, jak i wiele o nich można dowiedzieć się z nacechowanych zabarwieniem emocjonalnym komentarzy odnarratorskich. Każda z postaci została przedstawiona w sposób czarno-biały, czyli jest albo dobra, albo zła (choć uznać można też, że poza Kmicicem, który przechodzi wewnętrzną przemianę i rehabilituje się za swoje wcześniejsze awanturnicze życie, służąc ojczyźnie). Ich sylwetki są nieskomplikowane. Co istotne, przedstawieni są w sposób dynamiczny, nie statyczny. Głównym bohaterem występującym w Potopie jest Andrzej Kmicic (ze względu na złą reputację nazwiska, dla określonych celów nazywający się też Babiniczem). Ponadto należy wyszczególnić innych bohaterów indywidualnych, których portrety są wyraźnie zarysowane i którzy mają wpływ na przebieg zdarzeń w utworze. Część z nich należy do stanu szlacheckiego: Michał Wołodyjowski, Jan Onufry Zagłoba, Stanisław i Jan Skrzetuscy. Występują także przedstawiciele magnaterii: Jan Zamoyski, Stefan Czarniecki, Jan Sapieha, Bogusław i Janusz Radziwiłłowie. Wykreowane zostały również postacie kobiece: Oleńka Billewiczówna, Anna Krasieńska-Borzobohata.
Fabuła i główne wątki utworu
Fabuła Potopu oparta jest na historycznych zdarzeniach. Powieść nie dotyczy jednak wyłącznie ich. Występuje w niej wiele wątków. Sprawia to, że odpowiedzi na pytanie, o czym jest Potop, może być wiele. Najważniejsze wątki utworu to: historia miłości Kmicica i Oleńki, przemiana wewnętrzna Kmicica, przyjaźń między rycerzami, obraz szlachty w XVII wieku, polskie wojsko w XVII wieku, patriotyzm, wątek polityczno-dyplomatyczny, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, wątek dotyczący Radziwiłłów, obrona przed Szwedami Częstochowy. Poza tym występuje wiele innych wątków pobocznych. Wszystkie z nich łączy postać Kmicica.
Miłości Andrzeja Kmicica - Oleńka i Ojczyzna
Jedną z cech konstrukcyjnych utworu jest konstrukcja fabuły oparta na trójkącie miłosnym. Pojawia się dwóch mężczyzn (Kmicic i Bogusław Radziwiłł) rywalizujących o jedną kobietę (Oleńka Billewiczówna). Sam Kmicic przedstawiony jest jako bohater-kochanek i patriota. Nim jednak to następuje, przechodzi długą drogę. Obie jego miłości - Oleńka i Ojczyzna - są ze sobą ściśle połączone i nie można ich od siebie oddzielić. Swoje awanturnicze życie zamienia na wierną służbę ojczyźnie pod wpływem miłości do kobiety. Działa to też w drugą stronę - służba ojczyźnie prowadzi go do ślubu z Oleńką.
Panorama społeczna
Sienkiewicz przedstawia w Potopie szeroką panoramę społeczną drugiej połowy XVII wieku. Dotyczy ona zarówno stanu szlacheckiego (Kmicic, Zagłoba, Wołodyjowski i inne postacie to różnorodne typy szlacheckie, charakterystyczne dla epoki), jak i magnaterii. Te dwie grupy społeczne przedstawione są na zasadzie kontrastu. Szlachta prezentuje pozytywne wartości patriotyczne i moralne. Natomiast magnaci to w większości niedbający o dobro ojczyzny zdrajcy skupieni na prywatnych interesach.
Obszerne partie utworu poświęcone są opisom ówczesnych wojsk (głównie polskich, ale i szwedzkich oraz składających się z przedstawicieli różnych narodowości armii zaciężnych). Dzielą się one na kilka kategorii. Jedną z nich jest pospolite ruszenie, oddziały składające się ze szlachty. Było ono powoływane do broni jedynie podczas wojen. Szlachta zbroiła się we własnym zakresie (a więc najczęściej marnie), byli niewprawni w żołnierskie życie i niezdyscyplinowani. Inna kategoria to wojska komputowe. Stanowiły one regularną, zaciężną armię. Walczyli w zamian za wynagrodzenie (najczęściej dla tego, kto więcej zapłacił). Jako zawodowi żołnierze byli doskonale wyszkoleni i uzbrojeni. Jeszcze inna kategoria żołnierzy, to grupy sformowane z przestępców, którzy w wojennej zawierusze znajdowali schronienie przed wyrokami sądów. Aby przetrwać, ograbiali oni nie tylko pokonywanych wrogów, ale i każdego, kogo było im na rękę. Takim rodzajem wojska jest na przykład oddział Kmicica, z którym podchodzi on Chowańskiego.
Nawiązania do kultury sarmackiej
W utworze przestawione zostały liczne nawiązania do kultury sarmackiej. Wpłynął na to sam wybór tematyki. Nawiązania widać w języku utworu, jak i kreacjach postaci. Znaleźć można też opisy sarmackich obyczajów (na przykład uczty czy kulig). Bohaterowie przyodziani są w sarmackie stroje (pasy słuckie, kontusze) i odpowiednio uzbrojeni (szable, buzdygany, buławy). Kultura XVII-wiecznej szlachty polskiej została przedstawiona w sposób pozytywny, z pominięciem dotyczących jej wad.