Wielki wstrząs (1789-1815)

Wydarzenia przełomu XVIII i XIX w. wstrząsnęły ówczesnym światem. Kryzys Francji, drugiego po Austrii pod względem liczby ludności państwa Europy, kraju promieniującego kulturalnie, bogatego i do niedawna uchodzącego za idealnie rządzony, nie dziwił nikogo. Wszystkie państwa przechodziły w swej historii lepsze i gorsze okresy. Przebieg fr. kryzysu nie był też oryginalny. Niektórzy historycy zauważają podobieństwo pierwszego etapu rewolucji fr. (1789-92) i wydarzeń w Rzeczypospolitej (1788-92). W obu krajach zwołano parlamenty, w których przewagę zdobyli zwolennicy reform. Ogłoszono ustawy zasadnicze wprowadzające monarchie konstytucyjne (w Rzeczypospolitej 3 maja, we Francji 3 września 1791). W obu krajach wybuchła wojna: w Rzeczypospolitej z opozycją wspieraną przez Rosję, we Francji — z Austrią przedstawianą jako największa przeciwniczka Wolności. Dalszy ciąg rewolucji francuskiej — obalenie monarchii i ustanowienie republiki (1792), ścięcie króla (1793), terror rewolucyjny i rządy Dyrektoriatu (1795-99) — można porównywać z przebiegiem wcześniejszej o prawie 150 lat rewolucji angielskiej.

Zaskakujący okazał się dopiero finał wydarzeń, okres, któremu kształt nadał Napoleon Bonaparte: w czasie konsulatu (1799-1804) pierwszy konsul, następnie cesarz Francuzów (1804-14). Wojny toczone wówczas z całą, praktycznie, Europą, powstanie i upadek imperium napoleońskiego, sprawiły, że fr. przemiany wewnętrzne i „nowinki” ustrojowe stały się znane na całym kontynencie.

Rewolucja zmieniła Francuzów. Unowocześniła stosunki społeczne. Upowszechniła idee równości praw i szans (zwł. w wojsku), laickiego państwa, demokracji w polityce. Dziesięć lat rządów republikańskich zmęczyło jednak społeczeństwo — po nich energiczna dyktatura konsulatu i cesarstwa nie budziła protestów. Za cenę powrotu do „normalnych” warunków życia (odsunięcia widma głodu i inflacji, przywrócenia porządku publicznego), obywatele pogodzili się z cenzurą i rozbudową policji. Nowy podział administracyjny państwa (od 1790) i nowy kodeks prawny (od 1804) skutecznie pokonały odrębności dzielnicowe, których nie udało się usunąć przez 200 lat rządów absolutnych, i różnice stanowe, formalnie zniesione w VIII 1789.

Rewolucja zmieniła Europę i Europejczyków. Przede wszystkim politycznie. Wojny prowadzone przez Francję doprowadziły do upadku starych i powstania nowych państw. Zupełnie nowych, jak Republika Partenopejska ze stolicą w Neapolu (1799), prawie nowych, jak Księstwo Warszawskie (1807-15) kontynuujące tradycje państwa polskiego, i pozornie starych, jak Królestwo Włoch (1805-15). Nowo powstającym państwom Napoleon narzucał ustrój (republikański lub monarchiczny) i nowe regulacje prawne (Kodeks Napoleona). Rewolucyjnych przemian ustrojowych udało się uniknąć jedynie Anglii, Rosji, Turcji i państwom skandynawskim.

Rewolucja zmieniła też świat 
Wojna Napoleona z Hiszpanią i Portugalią, w połączeniu z przykładem niedawnej wojny Stanów Zjednoczonych o niepodległość, zaowocowała wrzeniem w koloniach amer. i — w dalszej perspektywie — ogłoszeniem niepodległości przez wszystkie niemal państwa Ameryki Łacińskiej (1810-26). Kraje te zniosły niewolnictwo i, w większości, wprowadziły republikańską formę rządu.

Epokę rewolucyjną zakończył kongres wiedeński (1815), który powołując się na zasady restauracji, legitymizmu i równowagi sił, na nowo „urządził” Europę. Obalone przez Napoleona dynastie wróciły na swe trony i przywróciły dawną, absolutystyczną formę rządów (czasem nieco złagodzoną). Na straży systemu stanęło Święte Przymierze (1815) 
, sojusz, do którego przystąpili monarchowie kilkunastu większych państw Europy (nie licząc władców drobnych państewek niem.). Z czasem państwami Przymierza zaczęto nazywać tylko Rosję, Austrię i Prusy, połączone wspólnym lękiem przed rewolucją, wspólną obawą przed utratą zdobyczy z 1815 i znaczenia w Europie oraz akceptacją zasady „interwencji”, czyli prawa do udzielania sobie wzajemnie pomocy w tłumieniu ruchów rewolucyjnych.

---