Uzależnienie behawioralne, czyli od czynności (action addiction, behavioral dependency). Jest ono traktowane, jako uzależnienie od popędów, jak np. od gier hazardowych czy komputerowych, Internetu, jedzenia, pracy, zakupów. Repertuar takich zachowań ciągle się poszerza. Oprócz wymienionych wskazuje się także na uzależnienie od seksu, telefonu komórkowego, środków masowego przekazu.
Znane są także takie terminy, jak tanoreksja (uzależnienie od opalania się, przede wszystkim w solarium), ortoreksja (nadmierna koncentracja na zdrowym jedzeniu), bigoreksja (przesadna dbałość o własną sylwetkę, poprzez podejmowanie ćwiczeń fizycznych, wysokobiałkową dietę, stosowanie sterydów anabolicznych), alkoreksja (zastępowanie jedzenia alkoholem w celu utrzymania szczupłej sylwetki). Mówi się także o uzależnieniu od zabiegów medycyny estetycznej (głównie botoksu) czy chirurgii plastycznej.
Kompulsyjność przejawia się w konieczności podejmowania określonych zachowań, których celem jest nie tyle osiągnięcie przyjemności, co zredukowanie złego samopoczucia i wewnętrznego napięcia. Zachowaniom tym towarzyszą obsesyjne myśli, wymykające się spod kontroli. Ogólnie, jest to rodzaj uzależnienia psychicznego (niesubstancjalnego), zaś o patologii świadczy przejawianie dużego zapotrzebowania na wykonywanie tych czynności, ich częstotliwość ekstremalność czy intensywność. Pomimo, że zachowania te mają charakter autodestrukcyjny, to w zasadzie są akceptowane społecznie.
Uzależnienie to nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażycia jakiejś substancji. To fizyczna i psychiczna potrzeba wykonania określonej czynności, oznaczająca pewnego rodzaju utratę kontroli, co prowadzi do wielu nieprzyjemnych reakcji. Według obowiązującej aktualnie międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych (ICD-10) zespół uzależnienia określa się jako kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, wśród których przyjmowanie substancji dominuje nad innymi zachowaniami, które miały poprzednio dla jednostki większą wartość.
O uzależnieniu świadczą takie cechy, jak:
silne pragnienie lub poczucie przymusu podejmowania określonych czynności,
trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z danym obszarem działania,
fizjologiczne objawy odstawienia, występujące, gdy zachowanie zostało przerwane lub ograniczone,
stwierdzenie tolerancji (potrzeba nasilania zachowań w celu uzyskania efektów wcześniej uzyskiwanych przy mniejszym nasileniu),
narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności,
kontynuacja szkodliwych zachowań mimo ich wyraźnych szkód.
Z uzależnieniem mamy do czynienia, gdy zachowanie człowieka charakteryzuje się następującymi właściwościami:
mają charakter nałogowy, czyli cechuje je wewnętrzny przymus i powtarzający się schemat (cykl zachowań musi wystąpić i to w stałej konfiguracji),
ten schemat zachowań jest powtarzany pomimo wyraźnie destrukcyjnego ich charakteru,
zachowania nie podlegają modyfikacji (z reguły występują w rytualnym porządku, nie dostosowując się do okoliczności czy warunków),
postępuje destrukcja, nasila się ilość szkodliwych konsekwencji zachowania,
utrwala się system przekonań i poglądów, które służą trwaniu w nałogowych zachowaniach,
przy próbach samodzielnej zmiany zachowań dochodzi do niepowodzeń,
pozostawanie przy nałogu przynosi wyraźne korzyści (zarówno subiektywne, jak i obiektywne).
Brown za cechy uzależnienia uznaje:
Wyrazistość - kierowanie myślami, emocjami i działaniami w sposób przekraczający normalne zachowanie,
Wpływa na zmianę nastroju,
Wzrost tolerancji wyrażający się coraz większym zaangażowaniem się w zachowania przynoszące oczekiwania lub zbliżone efekty,
Pojawiające się objawy abstynencyjne na skutek braku kontynuacji zachowania,
Angażowanie się w konflikty związane z relacjami interpersonalnymi, które w znaczący sposób zakłócają codzienną aktywność,
„wypadki” związane z nieudanymi próbami kontrolowania zachowania.
Biorąc pod uwagę to, iż do ostatecznego rozpoznania uzależnienia, według klasyfikacji DSM-IV czy ICD-10, wystarcza potwierdzenie występowania trzech z podanych wyżej objawów występujących łącznie w ciągu ostatniego roku, wzrasta prawdopodobieństwo uznania, iż przejawiane przez daną osobę zachowanie nosi znamiona uzależnienia.
W uzależnieniach od czynności podejmowane przez jednostkę zachowania są źródłem przyjemności i zadowolenia.
W odniesieniu do zależności czynnościowych używane jest pojęcie „holizmu” np. pracoholizm, jedzenioholizm.
O ile można uniknąć zażywania środków psychoaktywnych, to nie da się uniknąć takich zachowań, jak jedzenie, czy kupowanie.
Teorie wyjaśniające
a) Teorie psychoanalityczne:
1) Dla fazy uzależnienia charakterystyczne jest to, że głód związany z nałogiem przypomina pod względem charakteru i siły naturalny popęd. Oznacza to, że pragnienie zaspokojenia powstałe w wyniku oddziaływania substancji lub czynności nałogowej wpływa na wolę człowieka, która dostosowuje się do tego pragnienia, podobnie jak do popędów. Innymi słowy, siły id przejmują kontrolę nad ego i superego.
2) Koncepcja osobowości skłonnej do uzależnień (addicted personality), zakładająca występowanie cech osobowości prowadzących do powstania uzależnienia. Wśród nich wymienia się kierowanie się zasadą przyjemności, egocentryzm, narcyzm, nieszczerość, skłonność do manipulowania innymi ludźmi, a także niskie poczucie własnej wartości.
b) Ujęcie behawioralne
Skłonność do uzależnień jest powiązana z procesem uczenia się. Nałogowe wzorce zachowań powstają na bazie warunkowania (tak klasycznego, jak i instrumentalnego), w którym istotną rolę odgrywają wzmocnienia, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Największe znaczenie przypisywane jest redukcji napięcia i uldze, której człowiek doświadcza po zażyciu określonej substancji lub wykonaniu danej czynności. Zachodzące w tej sytuacji zmiany, np. w postaci poprawy nastroju, obniżenia napięcia czy pojawienia się przyjemnych emocji stanowią istotne wzmocnienie pozytywne, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia podejmowanych zachowań.
Teoria społecznego uczenia się, odwołując się zarówno do ujęcia behawiorystycznego, jak i psychologii poznawczej, zakłada, że wszelkie nałogowe wzorce zachowań są wynikiem modelowania i naśladowania. Obserwowanie u innych osób (najczęściej rodziców i rówieśników) zmian nastroju i samopoczucia po zażyciu substancji (np. alkoholu) czy wykonaniu danej czynności (np. zrobieniu zakupów) sprzyja identyfikowaniu się z nimi, a co za tym idzie, naśladowaniu ich zachowań. W tej koncepcji duże znaczenie przypisuje się czynnikom poznawczym, przede wszystkim przekonaniom i oczekiwaniom.
c) Psychologia humanistyczna oraz egzystencjalna wskazują, że przyczyną uzależnień może być rozbieżność między naturalnymi biologicznymi tendencjami a uwewnętrznionymi - w wyniku rozwoju i socjalizacji - zakazami czy ograniczeniami w ich zaspokajaniu. Ta rozbieżność jest przyczyną powstawania napięcia, co skłania jednostkę do sięgnięcia po środek lub wykonania jakichś czynności, które przyczynią się do jego obniżenia.
d) Koncepcje rozwojowe - współcześnie
Uwzględniają one zróżnicowany wpływ czynników biologicznych, społecznych i psychicznych na powstawanie uzależnienia na różnych etapach cyklu życia. Uwagę zwraca się na występowanie dezadaptacyjnych wzorców zachowań wynikających z jednej strony - z niedostatków w zakresie samokontroli emocjonalnej i doświadczania nasilonego afektu negatywnego oraz z drugiej - z nadmiaru kontroli powiązanej z mechanizmami obronnymi, zwłaszcza w postaci tłumienia i zaprzeczania (traktowanych także jako strategie radzenia sobie ze stresem).
Czynniki sprzyjające rozwojowi zachowań kompulsywnych
Człowiek,
Jego środowisko,
Zażywana substancja, wykonywana czynność
Zachowania kompulsywne związane z wykonywaniem czynności są efektem interakcji różnorodnych czynników ( model polietiologiczny), wśród których należy wymienić czynniki biologiczne (neurobiologiczne, genetyczne), społeczne (społeczno-kulturowe, rodzinne) i psychologiczne (podmiotowe).
Pomoc osobom uzależnionym i zagrożonym
Terapia osób uzależnionych jest procesem trudnym, złożonym i długotrwałym. O jej skuteczności decyduje przede wszystkim motywacja pacjenta do wyjścia z nałogu. Programy terapeutyczne dla osób uzależnionych od czynności do czynności są podobne do programów psychoterapii stosowanych w uzależnieniach od alkoholu czy narkotyków.
W Polsce dominują trzy modele terapii uzależnień, odnoszące się przede wszystkim do alkoholu: wspólnoty terapeutycznej, duchowy oraz podejście integracyjne, oparte na psychologicznych mechanizmach uzależnienia.
♥ Podejście integracyjne odwołuje się ona do mechanizmów uzależnień i zakłada, że uzależnienie jest specyficznym zaburzeniem funkcjonowania człowieka, które jest traktowane jako oddzielna jednostka chorobowa, co pociąga za sobą stosowanie specyficznych oddziaływań terapeutycznych. Zgodnie z tym nurtem w psychice osoby uzależnionej kształtują się trzy systemy: mechanizm iluzji i zaprzeczenia, nałogowe regulowanie uczuć i system rozpraszania „ja”. Oddziaływania terapeutyczne obejmują: wzbudzenie motywacji do zmiany, rozpoznawanie problemów życiowych pacjenta i ich związku z nadużywaniem. Ważnym elementem terapii jest uznanie osoby uzależnionej za bezsilną wobec nałogu oraz zdobywanie przez nią doświadczeń pozwalających na zmianę procesów poznawczych i emocjonalnych
♥ Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach - jej zasadniczym celem jest pomoc klientowi osiągnąć wyznaczony przez niego rezultat terapii poprzez skupienie jego uwagi na rozwiązaniu, nie zaś na samym problemie, z którym się zgłasza. Klient jest postrzegany jako postępująca nawykowo (automatycznie) według pewnego wzoru, który chwilowo dezorganizuje życie, a nie jako osoba chora, co jest akcentowane w podejściu integracyjnym. Osoba jest postrzegana jako dążąca do normalności, ale niebędąca świadoma posiadania swoich zasobów i możliwości. Rola terapeuty sprowadza się do pomocy klientowi w odkrywaniu tego, czego tak naprawdę chce w życiu oraz jak może wykorzystać swoje zasoby, by to osiągnąć. Zmiana perspektywy poszerza klientowi świadomość własnych możliwości i zwiększa gotowość do zmiany.
Wiele programów terapeutycznych opartych jest na zasadach 12 kroków, stosowanych w leczeniu alkoholików. Dużą popularnością cieszy się terapia poznawczo-behawioralna, nastawiona na zmianę przekonań i nieracjonalnych myśli jednostki, które doprowadziły do rozwoju uzależnienia.
Należy pamiętać, że całkowite wyleczenie osoby uzależnionej nie jest możliwe.
W procesie leczenia uzależnień istotnym elementem jest odzyskanie kontroli nad własnymi zachowaniami oraz poprawa funkcjonowania emocjonalnego. Niezbędne jest więc działanie nakierowane na umiejętności radzenia sobie ze stresem i regulację emocji.
Ważnym jest także kształtowanie samooceny jednostki, jej poczucia własnej wartości. Czynnikiem wspomagającym proces leczenia jest włączenie do terapii rodziny i korzystanie z grup samopomocowych czy ambulatoryjnych form wsparcia. Istotnym czynnikiem jest zmiana stylu życia, rozwój nowych zainteresowań, twórcze wykorzystanie czasu wolnego.