Przestępczosć nieletnich

W życiu codziennym spotykamy się z takimi czynami, które zakłócaj± ład społeczny i z takimi zachowaniami, które s± szczególnie użyteczne i poż±dane. Czynom takim towarzyszy zazwyczaj rzecz ważna – reakcja otoczenia: pochwalenie albo potępianie okre¶lonego postępowania, czasami obojętno¶ć.

Przestępczo¶ć nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym ¶wiecie. Stanowi ona przedmiot wielu badań naukowych prowadzonych również w Polsce. Walka z niekorzystnymi zjawiskami społecznymi, do których zaliczamy przestępczo¶ć i demoralizację nieletnich, wymaga okre¶lenia i poznania czynników je rodz±cych. Je¶li przyczyn nieprzystosowania poszukuje się w sferze funkcjonowania osobowo¶ci, wówczas kładzie się nacisk na składniki psychologiczne i biologiczne. W rozwoju psychicznym dziecka , o jego przystosowaniu, względnie nieprzystosowaniu decyduje wiele czynników wzajemnie ze sob± powi±zanych. Ich siła oddziaływania zależy od indywidualnych układów i od całokształtu sytuacji, w której dziecko się znajduje, a także od jego wła¶ciwo¶ci psychicznych, jego otoczenia, sposobu realizowania własnych zadań życiowych. Przyczyny wykolejenia społecznego nieletnich s± różne i złożone, tak jak objawy, postawy formy zachowania oraz motywacja postępowania niezgodnego z zasadami moralnymi czy obyczajami.

Działalno¶ć człowieka w dużej mierze zwi±zana jest z pełnieniem przez niego wielu ról społecznych. Pełnienie tych ról polega na wykonywaniu przypisanych im czynno¶ci, zgodnych z oczekiwaniami społecznymi. Z kolei proces nabywania umiejętno¶ci pełnienia roli, okre¶la się mianem socjalizacji. Socjalizacja przebiega w kontek¶cie społecznym oraz w warunkach kontroli społecznej. Każdy człowiek jest tym bardziej przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny i skłonny postępować z oczekiwaniami społecznymi.

Niedostosowanymi społecznie s± zatem jednostki, które nie s± zdolne pełnić ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami, jak również te, które nie s± skłonne ich pełnić wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec oczekiwań społecznych. W drugim przypadku mamy do czynienia z wykolejeniem społecznym.

Formułuj±c pojęcie wykolejenia społecznego można zauważyć, że jest to niew±tpliwie zachowanie naruszaj±ce normy prawne, moralne i obyczajowe obowi±zuj±ce w społeczeństwie, jak również negatywny stosunek do tych norm, które kształtuj± się u jednostki wskutek negatywnego ¶rodowiska oraz zaburzeń osobowo¶ciowych uwarunkowanych czynnikami biopsychologicznymi.

Przyczyny przestępczo¶ci nieletnich

Przestępczo¶ć nieletnich jest wypadkow± wielu czynników, takich jak:

· kryzysu w rodzinie (rozluĽnienie więzi rodzinnych, niewydolno¶ć wychowawcza, niekorzystne wzorce osobowe – alkoholizm, narkomania)

· niepowodzeń szkolnych (brak zainteresowań i miejsc do ich rozwijania, zagospodarowania wolnego czasu)

· zagrożeń wynikaj±cych z alkoholizmu, narkomanii, przynależno¶ci do nieformalnych grup młodzieżowych

Od wielu lat odnotowuje się stały wzrost przestępczo¶ci w¶ród nieletnich. Zwiększa się zarówno ilo¶ć sprawców, jak i liczba popełnionych przez nich czynów karalnych. Niepokoj±cym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa nieletnich sprawców, popełniaj±cych czyny o największym ciężarze gatunkowym, niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzkiego, a mianowicie:

Ø uszkodzenie ciała

Ø bójki i pobicia

Ø zgwałcenia

Ø kradzieże i wymuszenia rozbójnicze.

W¶ród wielu elementów determinuj±cych przestępczo¶ć nieletnich wymienić należy takie jak:

q chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzy¶ci materialnych

q zaimponowanie innym

q namowa kolegów lub dorosłych osób

q chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych

q powielanie wzorców i zachowań, maj±cych swoje Ľródło w domu rodzinnym, b±dĽ lansowanych w ¶rodkach masowego przekazu, scen przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu

q poczucie bezkarno¶ci za wcze¶niejsze czyny oraz poszukiwanie akceptacji, nie mog±cych znaleĽć oparcia i poczucia bezpieczeństwa w¶ród rodziców lub opiekunów.

Analizuj±c problemy zwi±zane z przestępczo¶ci± nieletnich, należy zwrócić uwagę na działania przestępcze w zorganizowanych grupach, często z udziałem dorosłych. Jest to zjawisko bardzo niepokoj±ce, bowiem działalno¶ć przestępcza w grupach powoduje szybkie pogłębianie się procesu demoralizacji, a w zwi±zku z tym zmniejszanie szans na resocjalizację. Z tym też bardzo często wi±że się powrót do przestępstwa (recydywa).

Odrębnego zaakcentowania wymaga działalno¶ć przestępcza, której dopuszczaj± się coraz czę¶ciej dzieci przed ukończeniem 13 roku życia.

Obniżanie się granicy wieku nieletnich sprawców jest szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem społecznym. Wymaga podjęcia natychmiastowych przedsięwzięć w zakresie prawa, wychowania i resocjalizacji w celu ograniczenia b±dĽ zahamowania negatywnych zachowań dzieci. Należy podkre¶lić, że zjawisko to ¶wiadczy o braku odpowiedzialnej opieki w stosunku do małoletnich, o zaniedbaniach wychowawczych w rodzinie i w szkole, a także o nie podejmowaniu we wła¶ciwym czasie odpowiednich ¶rodków zaradczych wobec małoletnich, przejawiaj±cych symptomy zdemoralizowania, b±dĽ narażonych na demoralizację ze strony osób dorosłych.

Coraz większy niepokój budzi występowanie w¶ród dzieci i młodzieży zjawisk patologicznych takich jak:

§ alkoholizm

§ narkomania

§ prostytucja

§ ucieczka z domów rodzicielskich oraz placówek wychowawczo – opiekuńczych podległych resortowi edukacji

§ zakładów resocjalizacyjnych podległych resortowi sprawiedliwo¶ci

Do najczę¶ciej spotykanych przejawów nieprzystosowania społecznego, maj±cych bezpo¶redni wpływ na przestępczo¶ć nieletnich, zalicza się ucieczki z domów rodzicielskich oraz placówek opiekuńczo – wychowawczych MEN i zakładów resocjalizacyjnych MS. Ucieczki wyj±tkowo sprzyjaj± dewiacyjnym zachowaniom dzieci i młodzieży. Wielu uciekinierów nawi±zało kontakt ze ¶wiatem przestępczym rówie¶ników, a także zdeprawowanych osób dorosłych. Często pij±c alkohol uzależniało się od niego i innych ¶rodków chemicznych.

Zagrożeniem dla zdrowia oraz życia dzieci i młodzieży, a także przyczyn± wielu negatywnych zachowań jest zjawisko narkomanii i alkoholizmu, które w większo¶ci przypadków maj± swoj± genezę w patologii rodziny. Nie można tutaj pomin±ć znaczenia takich czynników jak: ciekawo¶ć, na¶ladowanie dorosłych, zaburzenia natury osobowo¶ciowo – emocjonalnej itp.

Z uwagi na kryminogenny charakter, w zainteresowaniu policji pozostaje zjawisko prostytucji, także w¶ród nieletnich. Większo¶ć dziewcz±t, podejrzewanych o uprawianie nierz±du, stanowi± uciekinierki z domów rodzicielskich, o¶rodków szkolno – wychowawczych. Głównym motywem uprawiania nierz±du przez nieletnie dziewczęta jest chęć zdobycia ¶rodków materialnych. Zatrudniane s± one w różnego rodzaju agencjach towarzyskich i salonach masażu erotycznego. Zjawiskiem, wymagaj±cym szczególnego zainteresowania jest trudnienie się dzieci prostytucj± i sutenerstwem. Obserwuje się przypadki seksualnego wykorzystywania dzieci przez przyjezdnych cudzoziemców, zwłaszcza pochodzenia niemieckiego.

Wieloletnie krzywdzenie dzieci, niepowodzenia szkolne i wej¶cie w konflikt z otoczeniem bardzo często kończy się samobójstwem nieletnich.

Popełnianie czynów karalnych przez nieletniego, mimo stosunkowo dużych rozmiarów, znacznego stopnia dynamiki i wysokiego współczynnika, stanowi margines tego społecznego zjawiska jakim jest przestępczo¶ć w ogóle. Jest to margines, którego istnienie nie powinno być lekceważone ani też wyolbrzymiane. Obie tendencje występuj± w różnej postaci, np. okresowego nasilenia publikacji prasowych, domagaj±cych się wobec nieletnich nadzwyczajnych ¶rodków represyjnych lub przeciwnie, wypowiadaj±cych się za zupełn± liberalizacj±. Jeżeli tendencje te s± niewła¶ciwe, to może to stworzyć postawę do wysuwania błędnego wniosku, że w Polsce główne niebezpieczeństwo dla porz±dku prawnego stanowi młodzież przestępcza, a nie przestępczo¶ć ludzi dorosłych.

Na podstawie analizy okoliczno¶ci popełniania czynów karalnych przez nieletniego, zauważyć można, że stopień ich społecznego niebezpieczeństwa jest dużo mniejszy w porównaniu z przestępstwami popełnianymi przez dorosłych. Reasumuj±c powyższe, stwierdzić należy, że przyczyn± popełniania przez nieletnich czynów karalnych s± cztery wyodrębnione zespoły takie jak:

· zespoły czynników dziedzicznych i wrodzonych

· zespół wpływów zewnętrznych i ¶rodowiskowych

· zmiany charakterologiczne spowodowane chorobami układu nerwowego

· wpływ działania jednostki w kształtowaniu postawy społeczno – moralnej.

Regulacje prawne wobec nieletnich

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje pięć grup wiekowych nieletnich sprawców czynów karalnych:

1. Dzieci do lat 13 – w stosunku do tej grupy odpowiedzialno¶ć karna jest wył±czona całkowicie. Rozumie się przez to że jeżeli dziecko, które nie ukończyło lat 13, dopu¶ci się czynu zabronionego zagrożonego kar± to i tak w efekcie nie ma przestępstwa. Jest to sytuacja, w której jedynie czę¶ciowo zostały wyczerpane znamiona przestępstwa takie jak:

· społeczne niebezpieczeństwo

· bezprawno¶ć

Brak winy w takim przypadku oznacza, że nie ma przestępstwa. S±d może jedynie zastosować wobec tych osób ¶rodki wychowawcze.

2. Nieletni w wieku 13 – 17 lat – w tym przedziale wiekowym sprawcy podlegaj± odpowiedzialno¶ci warunkowej, a warunkiem takim jest ¶wiadomo¶ć. Należy przez to rozumieć, że jeżeli nieletni sprawca, znajduj±cy się w tej grupie wiekowej, popełni czyn zabroniony w sposób nie¶wiadomy, to działanie s±du w stosunku do niego może być takie same jak w przypadku I grupy.

3. Nieletni którzy ukończyli lat 15 – tre¶ć art. 10 § 2 KK dokładnie precyzuje okoliczno¶ci i warunki jakie musz± być spełnione, aby 15-letniego sprawcę postawić w stan oskarżenia

4. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie ukończyli lat 18 – z tre¶ci art. 10 § 4 KK wynika kolejny przypadek odpowiedzialno¶ci warunkowej, z tym, że w tej sytuacji podmiotem zainteresowania jest sprawca młodociany, który w momencie popełnienia czynu miał już ukończone 17 lat, a nie osi±gn±ł jeszcze 18 lat

5. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie osi±gnęli lat 21 – z tre¶ci art. 115 § 10 KK wynika, iż młodocianym sprawc± jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła lat 21 i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Tę grupę nieletnich wyszczególnia art. 1 § 1 pkt 3 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zezwalaj±cy na wykonywanie ¶rodków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których te ¶rodki zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 24.

Kodeks karny, który wszedł w życie 1 wrze¶nia 1998 roku również wprowadza pewne nowe przepisy reguluj±ce odpowiedzialno¶ć karn± nieletnich sprawców przestępstw. W art. 10 § 2 przewidziana została wyj±tkowa możliwo¶ć obniżenia wieku odpowiedzialno¶ci karnej sprawcy do lat 15.Chodzi tutaj przede wszystkim o takie przestępstwa jak:

· Zamach na życie Prezydenta RP art. 134 KK

· Zabójstwo i morderstwo art. 148 § 1, 2 lub 3 KK

· Umy¶lne ciężkie uszkodzenie ciała art. 156 § 1 lub 3 KK

· Umy¶lne sprowadzenie katastrofy godz±cej w bezpieczeństwo powszechne art. 163 § 1 lub 3 KK

· Przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosuj±cego podstęp, gwałt na osobie lub groĽbę bezpo¶redniego użycia takiego gwałtu art. 166 KK

· Umy¶lne sprowadzenie katastrofy w komunikacji art. 173 § 1 lub 3 KK

· Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inn± osob± art. 197 § 3 KK

· Wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika art. 252 § 1 lub 2 KK

· Rozbój art. 280 KK

Warunkiem poci±gnięcia nieletniego sprawcy do odpowiedzialno¶ci karnej jest stwierdzenie faktu, że okoliczno¶ci sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego wła¶ciwo¶ci i warunki osobiste przemawiaj± za tym, a poprzednio zastosowane ¶rodki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Należy dodać, że art. 54 § 1 wskazuje na fakt, iż s±d wymierzaj±c karę nieletniemu kieruje się tym, aby miała ona charakter wychowawczy. Natomiast § 2 tego artykułu okre¶la, iż kary dożywotniego pozbawienia wolno¶ci nie orzeka się w stosunku do sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat.

¦rodki wychowawcze

¦rodki te można podzielić na trzy grupy.

Pierwsza to ¶rodki odpowiadaj±ce dodatkowym warunkom nakładanym na skazanego w wypadku zawieszenia kary w kodeksie karnym. Można do niej zaliczyć zobowi±zanie do okre¶lonego zachowania oraz nadzór osoby lub organizacji poręczaj±cej. Na szczególn± uwagę zasługuje zobowi±zanie nieletniego lub jego rodziców do naprawienia szkody wyrz±dzonej przez nieletniego.

Druga grupa ¶rodków wychowawczych odpowiada niektórym karom dodatkowym przewidzianym w kodeksie karnym, takim jak:

· Przepadek rzeczy uzyskanej w zwi±zku z popełnieniem czynu karalnego

· Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych

Trzeci± grupę stanowi± ¶rodki o charakterze wychowawczo – resocjalizacyjnym, a mianowicie:

· Skierowanie do kuratorskiego o¶rodka pracy z młodzież±

· Umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego lub rodzinie zastępczej

¦rodek poprawczy

W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletniego, który dopu¶cił się czynu karalnego zamieszczono przepis o tym, że s±d rodzinny może orzec o umieszczeniu go w zakładzie poprawczym, je¶li przemawiaj± za tym taki okoliczno¶ci jak:

· charakter czynu

· gdy inne ¶rodki wychowawcze nie rokuj± resocjalizacji nieletniego

· gdy inne ¶rodki wychowawcze okazały się nieskuteczne

Bior±c pod uwagę ¶rodki łagodz±ce orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym s±d może:

q warunkowo zawiesić pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym. Dotyczy to nieletnich, których wła¶ciwo¶ci osobiste i warunki ¶rodowiskowe, a także okoliczno¶ci i charakter czynu, uzasadniaj± przypuszczenie, że pomimo nie wykonania ¶rodka poprawczego, cele wychowawcze zostan± osi±gnięte

q po upływie 6 miesięcy od umieszczenia w zakładzie warunkowo zwolnić nieletniego z zakładu, jeżeli postępy w jego wychowaniu pozwalaj± przypuszczać, że po zwolnieniu będzie przestrzegał porz±dku prawnego i zasad współżycia społecznego

q warunkowo odst±pić od wykonania orzeczenia, jeżeli po wydaniu orzeczenia, a przed umieszczeniem nieletniego w zakładzie albo po upływie okresu odroczenia lub przerwy wykonania umieszczenia w zakładzie poprawczym, w zachowaniu nieletniego nast±piła istotna poprawa

q dyrektor zakładu poprawczego może umie¶cić nieletniego poza zakładem, jeżeli wymagaj± tego względy szkoleniowe, lecznicze lub względy wychowawcze. Wychowanek może być umieszczony w instytucji państwowej lub u osób, które gwarantuj± wła¶ciwe oddziaływanie wychowawcze albo skierowany do uspołecznionego zakładu pracy w celu wykonywania pracy

¦rodki lecznicze

S±d Rodzinny może zastosować ¶rodki lecznicze wobec nieletniego, który dopu¶cił się czynu karalnego, w razie stwierdzenia u niego:

· choroby psychicznej

· niedorozwoju umysłowego

· innego zakłócenia czynno¶ci psychicznych

· nałogowego spożywania alkoholu lub innych ¶rodków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia

Ustawa przewiduje w tych przypadkach umieszczenie nieletniego:

§ w szpitalu psychiatrycznym

§ w innym odpowiednim zakładzie leczniczym

§ w zakładzie pomocy społecznej

§ w innej odpowiedniej placówce opiekuńczo – wychowawczej

Dwa pierwsze ¶rodki maj± charakter ¶ci¶le leczniczy. Celem pozostałych jest nie tylko doprowadzenie do poprawy stanu zdrowia nieletniego, lecz przede wszystkim przystosowanie go do w miarę samodzielnego życia w społeczeństwie

Zapobieganie przestępczo¶ci nieletnich

Przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, wkraczaj±cym masowo do współczesnego życia. Narusza ono wiele sfer i interesów społecznych ale i indywidualnych. Dlatego przeciwdziałanie temu zjawisku nie może stanowić domeny wył±cznie organów ¶cigania. Brunon Hołyst uważa, że zapobieganie przestępczo¶ci jest spraw± całego społeczeństwa, wszystkich instytucji państwowych i wszystkich obywateli, chociaż zasadnicze czynno¶ci musz± spoczywać w rękach organów ¶cigania i wymiaru sprawiedliwo¶ci.

Popełnianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi wielki problem społeczny i zajmuje ważne miejsce we współczesnej kryminologii. Bezspornym jest twierdzenie, że przeciwdziałanie przestępczo¶ci nieletnich należy do istotnych zadań polityki społecznej państwa, systemu o¶wiaty i wychowania, instytucji i organizacji społecznych, wymiaru sprawiedliwo¶ci oraz samych rodzin, częstokroć bezradnych wobec problemów, jakie stwarza im wychowanie dzieci. Powszechnie też uważa się, że profilaktyka jest znacznie skuteczniejszym ¶rodkiem eliminowania tych zjawisk niż działalno¶ć resocjalizacyjna, kiedy nieprzystosowanie społeczne jest już bardzo zaawansowane. Zwi±zek pomiędzy profilaktyk± a resocjalizacj± jest podobny do zwi±zku pomiędzy zapobieganiu chorobom, a uczeniem medycyny.

Przesunięcia akcentu działań resocjalizacyjnych na profilaktyczne następuje poprzez wzmożenie działalno¶ci opiekuńczo – wychowawczej, niesienie pomocy socjalnej i zdrowotnej dzieciom i ich rodzicom oraz odchodzenie w postępowaniu z młodzież± wykolejon± od działań represyjnych na rzecz oddziaływań wychowawczych i terapeutycznych.

Zapobieganie nieprzystosowaniu społecznemu przez organy ¶cigania realizuje się przez trzy podstawowe funkcje:

- rozpoznanie

- zapobieganie

- ¶ciganie przestępczo¶ci

Funkcjonariusze policji, którzy zajmuj± się problematyk± nieletnich, preferuj± rozpoznanie moralnego zagrożenia młodzieży i zapobiegania jego skutkom. Policja podejmuje różnego typu działania wychowawcze, a także czynno¶ci polegaj±ce na aktywnym współdziałaniu z S±dami Rodzinnymi.

Zapobieganie w popełnianiu czynów karalnych przez nieletnich przejawia się bezpo¶rednio w interwencji policjanta lub na podejmowaniu czynno¶ci przez specjalistę do spraw nieletnich. Dotyczy to sytuacji gdy, nieletni zachowuje się w sposób antyspołeczny lub zagrożony jest wykolejeniem.

W bezpo¶rednich oddziaływaniach policji najważniejsz± rolę odgrywaj± odpowiednio ukierunkowane przedsięwzięcia pionu prewencji. To oni powinni mieć dobre rozpoznanie w rejonie swojego działania o miejscach gromadzenia się młodzieży zagrożonej. Policjanci niejednokrotnie jako pierwsi docieraj± do Ľródeł społecznego wykolejenia dzieci i młodzieży, st±d też maj± duże możliwo¶ci zapobiegania temu zjawisku. Wykonanie działań profilaktycznych przez policjantów powinno następować we współdziałaniu z różnymi instytucjami państwowymi i organizacjami społecznymi. Należy zwrócić tutaj uwagę na potrzebę organizowania okresowych spotkań policjantów z gronem pedagogicznym szkół. Celem tych spotkań powinna być wymiana informacji na temat stanu bezpieczeństwa w rejonie szkoły i ustalenie przyczyn nagannego zachowania się uczniów.

Do¶ć liczn± grup± pozostaj±c± w zainteresowaniu policji w ramach tzw. Rozpoznania terenowo – osobowego, jest ta młodzież, która nie uczy się i nie pracuje, a ze względu na dotychczasowy tryb życia, warunki rodzinne i utrzymywane kontakty jest moralnie zagrożona. Wypada tutaj stwierdzić, że ta kategoria nieletnich jest bardzo mało podatna na ¶rodki oddziaływania społecznego i w przypadku dewiacji, trudna do resocjalizacji.

Instytucje profilaktyczno – resocjalizacyjne

Wiod±c± rolę w¶ród instytucji spełnia szkoła i odpowiednie terenowe organy o¶wiaty oraz organy wymiaru sprawiedliwo¶ci – S±d Rodzinny i Nieletnich.

W systemie resocjalizacyjno – profilaktycznym poszczególne instytucje pełni± następuj±ce zadania, które stanowi± jednocze¶nie kolejne etapy postępowania z nieletnimi, społecznie nieprzystosowanymi, a mianowicie:

· wykrywanie zagrożeń i objawów nieprzystosowania społecznego (policja, szkoły)

· diagnozowanie i poradnictwo (szkoły, pogotowia opiekuńcze, schroniska dla nieletnich)

· orzekanie o charakterze stosowanych norm i ¶rodków oddziaływań (S±dy rodzinne)

· oddziaływanie opiekuńczo – wychowawcze, psychoterapeutyczne, resocjalizacyjne (organizacje młodzieżowe, kuratorzy, psychiatrzy, psycholodzy)

Obok instytucji państwowych w resocjalizacji bior± udział także organizacje społeczne, młodzieżowe i zawodowe. Jest to działalno¶ć systematyczna lub doraĽna, realizowana w ramach profilaktyki ogólnej i szczegółowej.

Profilaktyka ogólna polega na stworzeniu warunków zmniejszaj±cych rozmiary niedostosowania społecznego i demoralizacji nieletnich. Przygotowuje się tu nieletniego do wła¶ciwego wypełniania obowi±zków wobec rodziny i społeczeństwa. Wskazuje się nieletnim wzory godne na¶ladowania, potępiaj±c jednocze¶nie czyny szkodliwe społecznie.

W skład profilaktyki szczegółowej wchodzi najwcze¶niejsze wykrywanie młodzieży niedostosowanej społecznie i zagrożonej demoralizacj±.

Organizacje społeczne zobowi±zane s± do udzielania pomocy rodzinie w wychowaniu nieletniego, a także do ograniczenia negatywnego wpływu rodziny na dziecko poprzez skrócenie do minimum czasu ich pobytu w domu, aż do całkowitego odizolowania nieletniego od zdemoralizowanych rodziców.

Organizacji i instytucji społecznych jest wiele. Prezentuj± one specjalno¶ci wynikaj±ce z ich zawodowych lub ¶rodowiskowych zainteresowań, prowadz± działalno¶ć, która w sposób bezpo¶redni lub po¶redni zapobiega demoralizacji i niedostosowaniu nieletnich.

Należałoby tu wymienić w pierwszej kolejno¶ci Zwi±zek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polski Komitet Pomocy Społecznej. Placówki te udzielaj± wszechstronnej pomocy dzieciom zagrożonym, b±dĽ wykolejonym społecznie. Pomoc ta przybierać może formy organizowania obozów i kolonii, pomocy materialnej, patronatu nad zakładami opiekuńczo – wychowawczymi lub poradnictwa wychowawczego.

Zaznaczyć należy, że jednym z istotnych wyznaczników funkcjonalno¶ci całego systemu profilaktyczno – resocjalizacyjnego jest współdziałanie wszystkich instytucji do tego powołanych. Stanowi to wtedy integraln± cało¶ć systemu o¶wiaty i wychowania, co zakłada stosowanie wobec podopiecznych oddziaływania opiekuńczo – wychowawczego, a nie represyjnego.

Jednakże efektywno¶ć zapobiegania niedostosowaniu społecznemu oraz przestępczo¶ci dzieci i młodzieży osłabia fakt, że kompetencje w tej dziedzinie pozostaj± w gestii różnych resortów, instytucji i organizacji społecznych. Prowadzi to do znacznej różnorodno¶ci instytucji uczestnicz±cych w zapobieganiu niedostosowaniu dzieci i młodzieży. Poza tym należy zauważyć brak jakiegokolwiek ogniwa, które koordynowałoby t± działalno¶ci±.

W systemie zapobiegania występuje również niedostatek placówek profilaktycznych, mieszcz±cych się w systemie o¶wiaty i wychowania oraz poza tym systemem, jak np. pedagogów szkolnych, poradni rodzinnych, rodzinnych domów dziecka, rodzin zastępczych itp.

Przestępczo¶ć nieletnich w latach dziewięćdziesi±tych w ¶wietle analiz i statystyk policyjnych

Jak już wspomniałem w latach dziewięćdziesi±tych odnotowuje się stały wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych przestępstw. Od 1990 roku wzrasta również przestępczo¶ć nieletnich, aczkolwiek wskaĽniki dynamiki przestępczo¶ci dzieci i młodzieży s± znacznie niższe, niż wskaĽniki dynamiki przestępczo¶ci dorosłych. Szczególnie niepokoj±ce s± dwie tendencje występuj±ce w przestępczo¶ci nieletnich - brutalizacja działań sprawców oraz rosn±ca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniaj±cych czyny karalne.

Poniżej prezentowane informacje i dane liczbowe charakteryzuj±ce zjawisko przestępczo¶ci nieletnich pochodz± tylko z jednego Ľródła - danych i analiz publikowanych przez Komendę Główn± Policji - i jako takie nie mog± być uznane za wystarczaj±ce. Niemniej posiadaj± ten walor, iż gromadzone s± systematycznie, według okre¶lonych i nie zmienianych kryteriów, co pozwala na oszacowanie skali, opisanie ogólnych tendencji i dynamiki obserwowanego zjawiska. W statystykach prowadzonych przez policję rejestruje się m.in. liczbę zgłoszonych przestępstw wg kwalifikacji zawartej w Kodeksie karnym i liczbę sprawców dokonanych przestępstw. Od 1995 r. policja rejestruje również liczbę nieletnich ofiar przestępstw wg wybranych kwalifikacji prawnych. Statystyki policyjne odno¶nie do lat dziewięćdziesi±tych wskazuj± na stały wzrost liczby rejestrowanych przestępstw i liczby sprawców tych przestępstw oraz nasilenie niekorzystnych zjawisk w strukturze przestępczo¶ci. Za jedno z tych niekorzystnych zjawisk uważa się przestępczo¶ć nieletnich.

W ogólnej prognozie przestępczo¶ci na najbliższe lata dokonanej przez Komendę Główn± Policji przewiduje się, że drastycznie rozwijać się będzie przestępczo¶ć nieletnich; zwiększy się udział nieletnich sprawców w przestępczo¶ci rozbójniczej, narkotykowej, zwi±zanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała. Tymczasem analiza danych odno¶nie do liczby zarejestrowanych przestępstw dokonanych przez nieletnich i liczby zarejestrowanych nieletnich sprawców oraz porównanie tych liczb w latach osiemdziesi±tych i dziewięćdziesi±tych wskazuj± raczej na umiarkowany wzrost przestępczo¶ci nieletnich, aczkolwiek nie można wykluczyć, iż w najbliższych latach nast±pi zmiana obserwowanej tendencji. Warto przy tym zauważyć, iż zjawisko przestępczo¶ci nie dotyczy młodzieży w stopniu tak znacznym jak można by to przypuszczać na podstawie informacji przekazywanych przez media. Dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadaj±ce w konflikt z prawem stanowi± niewielki procent ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy popadli w konflikt z prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio dzieci w wieku 13 lat - 0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku.

Poniżej chciałbym przedstawić krótk± charakterystykę i skalę przestępczo¶ci nieletnich w ¶wietle analiz i danych statystycznych Komendy Głównej Policji

· Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczę¶ciej uczniowie starszych klas szkół podstawowych oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominuj±c± grupę stanowi± chłopcy w wieku 13 - 16 lat (powtarzaj±cy klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych).

· Przestępczo¶ć i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacj± rodzinn±, na któr± nakładaj± się niepowodzenia szkolne i wpływ rówie¶ników. Nieletni, którzy wchodz± w konflikt z prawem w większo¶ci pochodz± z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin patologicznych (rodzice lub jedno z nich s± przestępcami, narkomanami, alkoholikami), a także rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem. Psychologowie upatruj± Ľródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych młodych ludzi, głównie w kondycji rodziny, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca polega nie tylko na fizycznej nieobecno¶ci ojca, ale na tym, iż coraz czę¶ciej ojciec w rodzinie jest nieobecny emocjonalnie; wychowaniem dzieci zajmuje się głównie matka. Chłopcy nie maj± zatem pozytywnych, męskich wzorów socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze sposobów poszukiwania wzorów męsko¶ci, które mogliby na¶ladować, jeden ze sposobów kompensacji braku ojca.

· Przestępczo¶ć nieletnich, podobnie jak i dorosłych koncentruje się na terenach miejskich, szczególnie w dużych aglomeracjach. Miejsca dokonywanych przestępstw to: ulice, rejony budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz okolice dworców, przystanków komunikacji miejskiej.

· Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczę¶ciej popełniaj± przestępstwa z następuj±cych powodów:

Ø Chęci zdobycia pieniędzy,

Ø Zaimponowania innym,

Ø chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,

Ø powielania wzorów i zachowań maj±cych swoje Ľródło w domu rodzinnym, b±dĽ upowszechnianych w ¶rodkach masowego przekazu (sceny przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu),

Ø poczucia bezkarno¶ci za wcze¶niej popełnione przestępstwa,

Ø poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajduj± ze strony rodziców i opiekunów.

· Cech± charakterystyczn± przestępczo¶ci nieletnich jest częstsze niż w przypadku dorosłych współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedn± lub z kilkoma osobami, głównie dotyczy to kradzieży i rozboju. Nieletni coraz czę¶ciej działaj± w zorganizowanych grupach z osobami dorosłymi. Liczba przestępstw nieletnich, których dokonali w grupie w 1997 r. przedstawia się następuj±co:

· W grupie 2 osobowej:

8921 – przestępstw z dorosłym

18 056 - przestępstw z rówie¶nikiem

· w grupie trzech lub więcej osób:

10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi, 11 552 - przestępstw w grupie rówie¶ników.

Działalno¶ć przestępcza w grupach często wi±że się z tzw. powrotno¶ci± do przestępstwa. Na przykład w 1994 r. powtórnie popełniło przestępstwo 7 086 sprawców, w 1995 r. - 6 589 sprawców, w 1996 r. - 5 387 sprawców, w 1997 r. - 4 961 sprawców.

Najbardziej niepokoj±cym zjawiskiem jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń policji nieletni sprawcy, którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bezwzględnym, bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Wynika on zdaniem policji z dwóch zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczę¶ciej działali w grupie oraz w stanie nietrzeĽwo¶ci.

· Równie niepokoj±ce jest, że wzrasta liczba sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13 lat życia. ¦wiadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku wła¶ciwej opieki nad dziećmi. W 1997 roku 5 453 dzieci popełniło 3 981 czynów karalnych, w tym: 4 zabójstw, 192 uszkodzeń ciała, 11 zgwałceń, 362 kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń, 2 043 kradzieży z włamaniem i 1160 kradzieży mienia prywatnego.

W publikowanych analizach dotycz±cych przestępczo¶ci i demoralizacji nieletnich Komenda Główna Policji informuje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia alkoholowego. Według oceny policji ucieczki dzieci i młodzieży z domów rodzicielskich, z placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyj±tkowo sprzyjaj± zachowaniom dewiacyjnym nieletnich (wielu nieletnich podczas ucieczki nawi±zuje kontakty ze ¶wiatem przestępczym rówie¶ników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców).

---