BADANIE POCZUCIA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI:
SKALA I - E ROTTERA,
PODSTAWY TEORETYCZNE
Punktem wyjścia dla wypracowania pojęcia poczucia lokalizacji (umiejscowienia) kontroli były analizy dotyczące obiektywnych i subiektywnych zależności między zachowaniem człowieka a następującymi po nim wzmocnieniami. Oczekiwanie związku między zachowaniem a wzmocnieniem zależeć będzie od stopnia w jakim nagrody i kary uwarunkowane są instrumentalnymi czynnościami człowieka. W pewnych sytuacjach wzmocnienia są zależne od zachowania się człowieka, a w innych będą zależały od czegoś co jest poza jego kontrolą. Sytuację można by więc rozmieścić na kontinuum, gdzie człowiek może sprawować pełną kontrolę nad wzmocnieniami, gdzie rezultaty działania zależą od jego sprawności w dążeniu do celu, do takich sytuacji gdzie nie ma on żadnego wpływu na wzmocnienia, gdzie rezultaty zależą od czynników losowych, od innych ludzi czy od jeszcze innych czynników zewnętrznych.
Dla przewidywania zachowania się człowieka ważne są jednak nie tyle obiektywne cechy sytuacji, ile sposób w jaki człowiek ją spostrzega, jakie nadaje jej znaczenie. Subiektywne przekonanie o kontroli wzmocnień może determinować wzmacniające właściwości rezultatów działania. Jeżeli, na przykład, ktoś jest przekonany, że ma niewielki wpływ na to jakie kary i nagrody go spotykają, nie będzie też miał motywacji do zmiany swojego zachowania, by tym sposobem próbować wpływać na prawdopodobieństwo osiągnięcia celu. Natomiast przy spostrzeganiu przyczynowego związku między własnym zachowaniem a wzmocnieniem, wzmocnienie będzie wywoływać oczekiwanie, że i później wystąpi ono także po takim samym zachowaniu, co będzie motywować do podejmowania działań instrumentalnych.
W toku rozwoju w rezultacie powtarzających się doświadczeń w rozmaitych sytuacjach, człowiek wyrabia sobie zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące przyczynowych związków między zachowaniem i jego konsekwencjami - wzmocnieniami - w różnych sytuacjach.
Trwałe i zgeneralizowane oczekiwanie dotyczące lokalizacji kontroli wzmocnień jest indywidualną właściwością człowieka i można je traktować jako wymiar osobowości, jako kontinuum od zgeneralizowanego poczucia kontroli zewnętrznej (external locus of control) do zgeneralizowane poczucia kontroli wewnętrznej (internal locus of control).
Człowiek o poczuciu wewnętrznej kontroli to ktoś, kto w określonej sytuacji czy klasie sytuacji sądzi, że to, co się zdarzyło, zdarza czy zdarzy się jest bezpośrednio związane z tym jak on postępował, postępuje czy postąpi w tych sytuacjach. Bez względu na to czy zdarza mu się dobrego czy złego to jednakowo czuje się za to odpowiedzialny, upatrując przyczyn w swoich dostatecznych czy niedostatecznych staraniach.
Człowiek o poczuciu kontroli zewnętrznej sądzi, że to, co mu się zdarza w pewnych sytuacjach jest niezależne od tego, co on robi w tych sytuacjach. Z przekonaniem o kontroli zewnętrznej ściśle wiąże się pogląd, że angażowanie się w jakieś działania nie ma większego sensu, ponieważ to, co się zdarza nie zależy od tych działań. W kontroli zewnętrznej zawarty jest też brak zaufania w swe możliwości kontrolowania tego, co się dzieje w określonych sytuacjach.
SKALA I - E ROTTERA
Skala ta przeznaczona jest do pomiaru zgeneralizowanych oczekiwań podmiotu co do istnienia związku między własnym zachowaniem podmiotu a wzmocnieniami, które otrzymuje. Zdaniem Rottera istnieje osobowościowe kontinuum rozciągające się od wiary, że wzmocnienia, które podmiot otrzymuje są niezależne od jego własnego zachowania lecz zależą jedynie od szczęścia, przypadku od woli osób obdarzonych władzą lub też są nieprzewidywalne, gdyż ma na nie wpływ zbyt wielka liczba różnych czynników (External locus of control) do wiary, że wzmocnienia te zależne są od własnego zachowania podmiotu (Internal locus of control). Skala I - E służy do pomiaru położenia na tym właśnie kontinuum.
Ostateczna wersja skali I - E składa się z 23 pozycji diagnostycznych i 6 - ciu pozycji niediagnostycznych dodanych po to, by mniej jasnym uczynić cel badania. Pozycje diagnostyczne dotyczą rozmaitych sfer życia człowieka: aktywności politycznej, doświadczeń szkolnych i studenckich, sfery kontaktów emocjonalnych z otoczeniem, doświadczeń zawodowych, ogólnych poglądów na świat i życie.
POCZUCIE KONTROLI A SAMOOCENA
Ludzie o wewnętrznym LOC: wierząc w swoje zdolności wpływania na bieg wydarzeń ustalają wyższy poziom aspiracji i wyżej oceniają prawdopodobieństwo sukcesu w różnych zadaniach eksperymentalnych i to tym bardziej, im bardziej są przekonani, że rezultaty zadań zależeć będą od ich sprawności a nie od czynników zewnętrznych. Studenci o wewnętrznym LOC wyżej oceniają swoje szanse uzyskania dobrych ocen, ukończenia szkoły i kontynuowania studiów wyższego stopnia.
Istnieje pozytywny związek wewnętrznego LOC z pozytywną samooceną i dobrym przystosowaniem. Świadczą o tym dodatnie korelacje z takimi wymiarami osobowości jak: dobre samopoczucie, tolerancja, odpowiedzialność, wydajność umysłowa, towarzyskość, ambicja, opanowanie, poczucie własnej wartości, uspołecznienie.
Wewnętrzny LOC koreluje również z większą zgodnością między „ja realnym” a „ja idealnym”.
Badani z wewnętrznym LOC opisując siebie w ACL istotnie częściej używali takich przymiotników, jak: pomysłowy, wydajny, niezależny, ambitny itp.
POCZUCIE KONTROLI A AKTYWNOŚĆ I SAMODZIELNOŚĆ
Poczucie kontroli wewnętrznej i związana z tym wiara w swoje możliwości wpływania na bieg zdarzeń pozwalają na bardziej samodzielne i aktywne i często skuteczniejsze działanie, zwłaszcza w sprawach ważnych dla jednostki. Osoby o wewnętrznym LOC:
bardziej aktywnie poszukują informacji potrzebnych do rozwiązania problemu,
skuteczniej wykorzystują zdobyte wcześniej informacje przy rozwiązywaniu nowych zadań,
w większym stopniu organizują materiał do wyuczenia i wykorzystują dodatkowe próby polepszając efekty uczenia się,
są bardziej spostrzegawcze w nowej sytuacji,
skuteczniej potrafią wpływać na zmiany postaw u innych osób.
Wykazano też, że wewnętrzny LOC koreluje pozytywnie z wynikami testów mierzących niezależność sądów i potrzebę dominacji, a negatywnie z wynikami testów mierzących potrzebę oparcia i potrzebę ulegania.
Pacjenci o wewnętrznym LOC chcą wiedzieć więcej o swoim stanie zdrowia i częściej szukają kontaktu z personelem szpitalnym niż pacjenci o zewnętrznym LOC. Warto zaznaczyć, że pacjenci lepiej zorientowani w swojej sytuacji mogą szybciej wracać do zdrowia.
Wewnętrzny LOC wiąże się też z kontrolowaniem własnego losu w bardziej prywatnych sprawach. Osoby o wewnętrznym LOC częściej rzucały palenie papierosów po ogłoszeniu raportu z badań nad szkodliwością palenia.
Sprawność osób o wewnętrznym LOC bardziej zależy od trudności zadania, podczas gdy sprawność osób o zewnętrznym LOC zależy w większym stopniu od sytuacji społecznej, np. od obecności czy nieobecności obserwatora. Można przypuszczać, że osoby o zewnętrznym LOC są bardziej zorientowane na ukryte czy jawne społeczne wymagania sytuacji sądząc, że wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom i żądaniom innych ludzi jest bardziej efektywnym sposobem uzyskiwania korzystnych wyników. Przypuszczenia te potwierdzają badania, których wynika, że osoby o zewnętrznym LOC łatwiej ulegają presji i są bardziej wrażliwi na krytykę ze strony innych, podczas gdy osoby o wewnętrznym LOC są bardziej niezależni, a nawet wykazują pewien negatywizm, jeśli zauważą, że ktoś próbuje nimi dyskretnie manipulować.
Osoby o zewnętrznym LOC są bardziej podatne na perswazję, zwłaszcza wtedy, gdy informacje pochodzą ze źródła o wysokim prestiżu, natomiast osoby o zewnętrznym LOC kierują się raczej treścią informacji, a nie prestiżem źródła.
POCZUCIE KONTROLI A MOTYWACJA OSIĄGNIĘĆ
Osoby o wewnętrznym LOC charakteryzują się właściwościami typowymi dla osób o silnej motywacji osiągnięć, są to: aktywność, preferowanie zadań sprawnościowych i unikanie losowych, wyższe wyniki w testach inteligencji, testach osiągnięć szkolnych i w innych zadaniach sprawnościowych, wyższa samoocena i wyższy poziom aspiracji.
Dzieci o wewnętrznym LOC są bardziej wytrwałe przy rozwiązywaniu łamigłówek, a uczniowie poświęcają więcej czasu zadaniom domowym. Uczniowie i studenci o wewnętrznym LOC uzyskują zwykle lepsze stopnie i deklarują bardziej pozytywne postawy wobec szkoły.
Osoby o wewnętrznym LOC, w odróżnieniu od osób o zewnętrznym LOC są zdolne do tolerowania odroczenia gratyfikacji.
POCZUCIE KONTROLI A PRZYSTOSOWANIE
W wielu badaniach wykazano pozytywną korelację miedzy zewnętrznym LOC a lękiem i niepokojem, neurotyzmem, dogmatyzmem, autorytaryzmem i agresywnością.
Osoby o wewnętrznym LOC chętniej udzielają pomocy innym, stosują bardziej konstruktywne reakcje na frustrację. Natomiast zewnętrzny LOC koreluje bardziej z reakcjami intropunitywnymi przejawiającymi się w oskarżaniu siebie i autoagresji.
Osoby o wewnętrznym LOC szybciej zapominają o swoich niepowodzeniach i szybciej zapominają niepochlebne opinie na temat ich osobowości przedstawiane jako wyniki rzekomych testów.
SKAL I - E W PRACY XYMENY GLISZCZYŃSKIEJ
Skala I-E w pracy przeznaczona jest do pomiaru dwóch aspektów poczucia kontroli - zgeneralizowanego i sytuacyjnego. 12 pozycji (1, 2, 6, 11, 12, 16, 17, 18, 20, 22, 23, 25), wyrażających zgeneralizowane poczucia kontroli, dotyczy twierdzeń o charakterze filozoficznej refleksji, natomiast pozostałe pozycje dotyczą poczucia kontroli w sytuacji pracy.
LITERATURA:
Drwal, R., Ł. (1978). Poczucie kontroli jako wymiar osobowości - podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań, W: L. Wołoszynowi (red.), Materiały do nauczania psychologii, (s. 307 - 346), Warszawa: PWN.
Karyłowski, J. Skala I - E Rottera. Niepublikowany maszynopis PTP PTP
Grochowska, A (1993). Wybrane metody badania poczucia winy, poczucia kontroli, poczucia sensu życia, sympatii, empatii, W: S. Siek (red.). Wybrane metody badania osobowości. (s. 423 - 465). Warszawa: ATK.
Gliszczyńska, X. (1990). Skala I - E w pracy. Technika pomiaru poczucia kontroli w sytuacji pracy - podręcznik. Warszawa: PTP PTP.
1