Interpretacja danych

O zależności między teorią i badaniami

Interpretacja danych

• Nauka jako dialog między teorią i badaniami

• Teoria jako „opozycja” i synonim

• Teoria jako system wyjaśnień

• Rola teorii w badaniach naukowych

• Rola badań dla rozwoju teorii

• Rola teorii w interpretacji danych

Zależność teoria - badania

• Nauka: dialog między „teoretykami” i „empirykami”

• Zakodowany jest w programach/misji nauk empirycznych

• Nauki chcą budować uogólnienia/twierdzenia naukowe na podstawie zebranych danych

• Rozwinięta dyscyplina naukowa posiada wyodrębniony przedmiot, język (teorię) i metodę

Rozumienie teorii: teoria jako „opozycja”

• teoria rozumiana jako przeciwieństwo praktyki: „teoria nie ma nic wspólnego z praktyką”; teoria „fałszywy obraz świata” lub „zbiór utopijnych zaleceń”

• Teoria jako przeciwieństwo empirii: trzeba badać rzeczywistość, a nie wymyślać teorie”; teoria dowolne spekulacje nie poparte danymi doświadczalnymi

Rozumienie teorii: teoria jako „opozycja”

• Teoria jako przeciwieństwo konkretu: „to jest teoria, tu nie widać żywego człowieka”; teoria wiedza abstrakcyjna, zacierająca konkretność i wieloaspektowość faktów

• Teoria jako przeciwieństwo wiedzy potocznej:

„ teoria - to coś sprzecznego ze zdrowym rozsądkiem”; teoria wiedza nieintuicyjna, niezgodna ze społecznymi przeświadczeniami, poglądami i opiniami

Rozumienie teorii: teoria jako „opozycja”

• Teoria jako przeciwieństwo wiedzy pewnej: „mam na ten temat swoją teorię”; w tym przypadku teoria tyle, co domysł, niesprawdzone domniemanie

Rozumienie teorii: teoria jako synonim

• Teoria jako synonim historii myśli ekonomicznej, społecznej, psychologicznej itp.; historia to „zapis” losów naukowych debat i dyskusji - teoria jest czymś innym

• Teoria jako synonim metodologii; jednak teoria to sądy na temat rzeczywistości, metodologia - to sądy na temat prawomocności twierdzeń, hipotez

Rozumienie teorii: teoria jako synonim

• Teoria jako synonim podejścia heurystycznego: tyle, co zespół wskazań, na co należy zwracać uwagę w badaniach naukowych, to „orientacja problemowa” skupia uwagę na typach zmiennych, które powinny być uwzględnione, lecz nie rozstrzyga, jakie relacje łączą te zmienne

Rozumienie teorii: teoria jako synonim

• Teoria jako synonim filozofii: jako wykrywanie fundamentalnych założeń danych ekonomicznych; prowadzi do tez na temat np. ontologii gospodarki czy społeczeństwa

• UWAGA: tezy te nie mogą być empirycznie sprawdzone, czyli potwierdzone lub obalone doświadczalnie

Rozumienie teorii: teoria jako synonim

• Teoria to opisowa charakterystyka zjawisk ekonomicznych czy społecznych; teoria jako „komentarz ekonomiczny”, np.. używanie statystyki dla ilustrowania ogólnych tez (korelacja potwierdza zależność opisywaną przez prawo ...) i używanie takich tez dla ilustrowania statystyki (zależność ta jest przykładem prawa ...)

• konkluzje są dopasowywane do cyfr, cyfry do konkluzji

Rozumienie teorii: teoria jako synonim

• Teoria to synonim schematu pojęciowego - uporządkowanego zbioru kategorii pojęciowych służących identyfikacji i klasyfikacji obiektów

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Wyjaśnienie jest pierwotną funkcją nauki

• Teoria to zbiór twierdzeń pełniących funkcję eksplanacyjną, czyli dostarczających odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”

• Liczne konteksty tego pytania

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Czym jest twierdzenie teoretyczne?

• Zdaniem o związkach między zmiennymi czy zjawiskami, np.. „im wyższe uznanie otrzymuje jednostka od swojej grupy, tym bardziej przestrzega norm obowiązujących w tej grupie”

Nie jest twierdzeniem teoretycznym zdanie: „katolicy głosują w USA na partię demokratyczną”

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Czym jest twierdzenie teoretyczne?

• Zdaniem warunkowym, w odróżnieniu od twierdzeń egzystencjalnych, np.. „jeśli człowiek dozna frustracji, będzie przejawiał zachowania agresywne”

Nie jest twierdzeniem zdanie: „wśród pensjonariuszy domu poprawczego w Siedlcach stwierdzono znaczny odsetek zachowań agresywnych”

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Czym jest twierdzenie teoretyczne?

• Zdaniem prawdopodobnym, nie zawierającym żadnych imion własnych, ograniczeń czasowo-przestrzennych, np.. „konflikt z grupą zewnętrzną wzmacnia integrację społeczną”

• Nie jest twierdzeniem zdanie: „wskaźnik samobójstw wśród protestantów jest wyższy niż wśród katolików” nazwy własne

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Czym jest twierdzenie teoretyczne?

• Zdaniem o wysokim stopniu ogólności, np.. „im silniejsza integracja społeczna, tym mniej przypadków łamania norm grupowych”

Nie jest twierdzeniem zdanie „dyrektor szkoły cieszy się większym prestiżem wśród uczniów niż nauczyciele”

• Kryterium wątpliwe: arbitralne

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Czym jest twierdzenie teoretyczne?

• Zdanie zawierające terminy teoretyczne, w odróżnieniu od zdań zawierających tylko terminy obserwacyjne, np.. „postawy etnocentryczne sprzyjają konformizmowi”

• Nie jest twierdzeniem zdanie: „ludzie o niskich zarobkach częściej popełniają drobne kradzieże niż osoby o wysokich zarobkach” (wysoki-niskie zarobki, kradzieże - to nie są terminy teoretyczne)

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Wyjaśnianie w sensie naukowym polega na

wskazaniu, że zdania stwierdzające fakty wynikają w ścisłym logicznym sensie (lub z pewnym prawdopodobieństwem) z praw/twierdzeń naukowych

• Zdanie stwierdzające fakt musi być zgodne z obowiązującą wiedzą, mieścić się w przyjętym w danym czasie naukowym obrazie świata

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

Sześć warunków formalnych i treściowych, które musi spełniać teoria naukowa:

• Warunek prawomocności: twierdzenia składające się na teorię muszą być ze sobą powiązane związkiem wynikania (logicznym lub indukcyjnym);

• Dlaczego grupa jest silnie zintegrowana? Ponieważ pozostaje w konflikcie z inną grupą, zaś „każda grupa pozostająca w konflikcie zewnętrznym jest silnie zintegrowana”

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Warunek sprawdzalności empirycznej:

Twierdzenia przytaczane w odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” muszą być potwierdzone w badaniach lub obalone: „dlaczego grupa X jest silnie zintegrowana?” ponieważ jest w konflikcie z grupą zewnętrzną (można to rozstrzygnąć na drodze obserwacji, można zmierzyć stopień integracji, pytając np.. o liczbę frakcji wewnątrz grupy)

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Warunek uzasadnienia:

Twierdzenia przytaczane w odpowiedzi na pytanie dlaczego winny być uzasadnione. Odpowiedź jest uzasadniona, jeśli poddano ją testowi empirycznemu i wyniki tej próby okazały się pozytywne

Dlaczego jednostki posiadające wysoki status w grupie są podatne na naciski grupowe? Ponieważ osoby takie mają wiele kontaktów społecznych, im więcej zaś kontaktów ma jednostka, tym większa jej podatność na naciski wyniki badań potwierdzają taką zależność

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Warunek zupełności pragmatycznej:

• Chodzi o to, by odpowiedź była wyczerpująca, by nie tworzyła nowych problemów w miejsce rozwiązanych

• Warunek trudny do spełnienia - nakłada obowiązek wyczerpania możliwości odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”

• Przykład: „dlaczego członkowie grupy zachowują się konformistycznie?” Ponieważ w grupie występuje skuteczna kontrola społeczna, a jeśli kontrola jest skuteczna, ludzie zachowują się konformistycznie; trzeba by zadać pytanie „dlaczego” pod adresem każdego z twierdzeń zawartych w odpowiedzi (dlaczego kontrola jest skuteczna? Dlaczego skuteczność kontroli zwiększa konformizm?)

• W wyniku tego postępowania otrzymujemy piramidę twierdzeń - od odpowiedzi na postawione pytanie, aż do ostatecznej odpowiedzi w świetle istniejącej wiedzy - powstaje system wyjaśnień

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Warunek spójności semantycznej:

• wszystkie twierdzenia w obrębie teorii powinny odwoływać się do zmiennych jednego rodzaju (np.. tylko ekonomicznych, tylko socjologicznych, tylko psychologicznych)

• teoria posługująca się zarówno pojęciem „integracji społecznej”, jak i pojęciem „ilorazu inteligencji” byłaby niejednorodna, niespójna

Rozumienie teorii: teoria jako system wyjaśnień

• Warunek unifikacji:

• teoria nie powinna być izolowana, lecz powiązana z innymi teoriami w szerszy system teoretyczny

• Powinna mieć wspólny z innymi przedmiot wyjaśniania lub

• Powinna mieć wspólne z innymi twierdzenia/ zasady wyjaśniające

• teoria zunifikowana wyjaśnia to samo, co inne teorie lub też wyjaśnia przez to samo, co inne teorie

Rola teorii w badaniach

• teoria dostarcza ogólnych ram badania (ogniskuje uwagę na określonych typach zmiennych)

• ułatwia proces dochodzenia do precyzyjnych hipotez (wymaga formułowania wskaźników)

• dostarcza wskazówek, jak planować badania empiryczne, ku jakim obszarom je kierować

Rola teorii w badaniach

• umożliwia kumulację odkryć i wyników badań ciągłość poszukiwań,

• kształtuje percepcję rzeczywistości przez badacza (ma to dobre i złe strony; teoria jako „punkt widzenia czegoś” jest zarazem niedostrzeganiem czegoś innego)

• uchyla jałowość badań empirycznych: lata pracowitego zbierania samych danych empirycznych (np.. statystycznych) nie prowadzą do znaczących rezultatów; rośnie suma danych i nie wiadomo, co z nimi uczynić

Rola teorii w badaniach

• nowe teorie, nowe modele czy hipotezy, odgrywają ważną rolę w rozwoju nauki, także badań empirycznych; skłaniają do wkraczania na nowe obszary rzeczywistości

• umożliwia kontrolowaną interpretację zgromadzonych danych empirycznych - to znaczy odczytanie zawartego w danych znaczenia; dane empiryczne pozbawione teoretycznego odniesienia są mało znaczące

Znaczenie badań dla teorii

Badania również mogą pomóc teorii, i to na kilka sposobów: mogą ją zapoczątkować, nadać inny kierunek, mogą uściślić

• Schemat „niespodzianki”: w badaniach obserwuje się jakiś nieoczekiwany, nietypowy i „strategiczny” fakt; np.. zaobserwowanie niższego współczynnika samobójstw w niektórych grupach etnicznych dało impuls do rozwoju teorii więzi i integracji społecznej

Znaczenie badań dla teorii

(b) przeformułowanie teorii - kiedy nowe fakty skłaniają do wypracowania schematu pojęciowego, włączenia nowych zmiennych do istniejących modeli;

• B. Malinowski włączył nowe elementy do teorii magii pod wpływem badań nad społecznością Trobriandczyków (wierzenia magiczne powstają wtedy, gdy praktycznemu działaniu towarzyszy niepewność co do jego skutków; magia jest uzupełniającą techniką realizacji praktycznych celów)

Znaczenie badań dla teorii

(c) zdefiniowanie nowych obszarów teorii

• wynalezienie nowych metod badawczych

pociąga za sobą skupienie uwagi na zagadnieniach teoretycznych;

• rozwój technik ilościowych w naukach społecznych sprawił, że uwaga badaczy skupiła się na dziedzinach w których istniała obfitość takich danych (

Znaczenie badań dla teorii

(d) Uściślenie pojęć: badania zmuszają do precyzji w definiowaniu pojęć

• Badania wymagają wskaźników - w luźnych rozważaniach można sobie darować precyzowanie znaczenia takich pojęć jak „integracja grupowa”, badania zmuszają do wskazania ich mierników, ich obserwowalnych korelatów

Rola teorii w interpretacji danych

Interpretacja = tłumaczenie, objaśnianie, przekład

W sensie metodologicznym może oznaczać dwie kwestie:

(a) Teoria tylko wówczas orzeka coś ważnego o świecie, gdy jest powiązana z danymi empirycznymi (empiryczna interpretacja teorii)

(b) badania tylko wówczas niosą jakąś wiedzę o świecie, gdy zakładają określoną teorię (teoretyczna interpretacja doświadczenia)

Rola teorii w interpretacji danych

Teoretyczna interpretacja doświadczenia:

• Po pierwsze, oznacza odczytanie wyników badań w kontekście założeń teoretycznych, jakie przyjął badacz

• znajomość podstaw teoretycznych badania chroni przed złym odczytaniem wyników lub przed nadużyciami (nadinterpetacją, ekwiwokacją itp..)

Rola teorii w interpretacji danych

• Po drugie - interpretacja oznacza odczytanie wyników badań przy użyciu twierdzeń innej teorii niż przyjęta przez badacza

• Ma to zastosowanie w tzw. wtórnej analizie danych, czyli ponownym wykorzystaniu dla własnych celów badawczych danych zebranych przez kogoś innego

Rola teorii w interpretacji danych

W obu przypadkach:

• teoria umożliwia odpowiedź na pytanie, jaką lukę wiedzy wypełniają dane? Co wnoszą do nauki?

• teoria umożliwia odpowiedź na pytanie, co oznaczają korelacje, rozkłady częstości w tabelach i na wykresach, wartości średnie i odchylenia standardowego, z jakich praw - twierdzeń teoretycznych wynikają?