23c. Prozodia wiersza (zestrój akcentowy, intonem, antykadencja, kadencja, stopa, transakcentacja).

Parodia a satyra.

Adrianna Ryzińska

1. Prozodia wiersza

Zestrój akcentowy

• wyraz lub grupa wyrazów, które pod względem podporządkowania akcentowi tworzą całość

• np.: za mąż, do domu

Intonem

• zakończenie wersu

• albo koda, czyli intonem kadencjalny - zamykający

• albo dominanta, czyli intonem antykadencjalny - otwierający

• termin typowy dla Marii Dłuskiej

Antykadencja

• rodzaj intonacji zdaniowej

• intonacja wznosząca, typowa dla zdań pytających

• zaczyna się nisko i urywa w punkcie najwyższym

• sygnał niedokończenia i zapowiedź dalszego ciągu

Kadencja

• rodzaj intonacji zdaniowej

• intonacja opadająca, typowa dla zdań oznajmujących i zazwyczaj też rozkazujących

• wznosi się w pierwszej części wypowiedzenia i opada w drugiej

• sygnał zakończenia pewnego odcinka mowy

Stopa

• najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu

• powtarzalna jednostka miary wierszowej

• zespół kilku sylab długich i krótkich lub akcentowanych i nieakcentowanych

• mocna część stopy nazywana jest współcześnie arsą, a słaba tezą

• stopy najbardziej typowe dla języka polskiego, przez występujący w nich akcent paroksytoniczny: trochej, amfibrach i peon III

Transakcentacja

• przesunięcie akcentu z sylaby, na której powinien padać według systemu (w języku polskim, zazwyczaj na drugą od końca), na inną, zwykle z nią zrymowaną

Dobrze obrazuje to przykład:

Jak tam, panie Ildefonsie,

Czy porządki już robią się?

2. Parodia a satyra

Parodia

• najbardziej wyrazista odmiana stylizacji

• wypowiedź naśladująca cudzy styl, w celu ośmieszenia go

• polega na użyciu charakterystycznego sposobu wypowiedzi w kontrastującym kontekście, w celu jego wyjaskrawienia

• najczęściej stanowi formę satyrycznego rozrachunku z ustalonymi konwencjami literackimi i związanymi z nimi ideami

• może tworzyć nowe formy literackie, poprzez gry z formami już zużytymi

• w XX w. uznawana za jedną z podstawowych form ekspresji

• ważna rola w prozie narracyjnej (T. Mann, J. Joyce, W. Gombrowicz), w poezji (dadaizm, surrealizm), w dramacie (dramat groteskowy, teatr absurdu)

• obiekt wyśmiewany musi być powszechnie znany, by parodia została właściwie zrozumiana; musi być jednocześnie podobny do oryginału i różny od niego w sposobie realizowania jednego postulatu

• zwraca się przeciw szablonom tradycji literackich, manierom, normom językowym (mowa potoczna, język prasy, itd.)

• pojawiła się już w literaturze starożytnej (pierwsi parodyści - Hipponaks z Efezu, VI w. p.n.e. i Hegemon z Tazos, V w. p.n.e.)

• w literaturze polskiej jako parodysta zasłynął Ignacy Krasicki

Satyra:

• utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska

• wyraża krytyczny stosunek autora do niestosowności, szkodliwości czy absurdalności opisywanych sytuacji, osób, itd.

• przede wszystkim - ośmieszająca negacja; brak jakichkolwiek rozwiązań, wzorców czy ideałów - przedstawienie rzeczywistości w „krzywym zwierciadle”

• wykorzystanie elementów karykatury i groteski

• utracenie uzyskanego w starożytnym Rzymie charakteru oddzielnego gatunku literackiego; charakter satyryczny mogą mieć utwory reprezentujące różne rodzaje i gatunki

• rodzaje: społeczno-obyczajowa, polityczna, osobista, literacka; inna kategoria podziału - satyra konkretna (dotycząca określonych realiów społecznych i historycznych) i abstrakcyjna (krytyka uniwersalnych cech ludzkiej natury; nacechowanie moralistyczne i filozoficzne)

Ironia jest czynnikiem łączącym parodię i satyrę, jednak ważna jest dla nich pod innym kontem.

Satyra jest przede wszystkim nastawiona na negatywne wartościowanie ludzkich przywar i zachowań, czyli jej obiekt jest pozatekstowy - raczej natury moralnej i społecznej, niż literackiej. Satyra, poza całym swoim negatywnym ładunkiem, powinna wyrażać chęć autora do naprawy wad czy sytuacji, które powodują u niego gniew (wyrażony poprzez satyrę) - Hutcheon nazywa ją „ośmieszającą kpiną o ambicjach reformatorskich”.

W parodii możemy rozróżnić dwa typy - pejoratywny, podobny w swoim zamiarze do satyry, i nacechowany pozytywnie. Parodia może służyć do wyrażenia szacunku wobec formy parodiowanej, zgłębienia jej i nakłonienia do reinterpretacji. Oba te rodzaje parodii ukazują różnicę między tekstami. Można więc powiedzieć, że parodia jest nienacechowana, neutralna.

Innymi słowy, pogardliwy etos satyry niesie za sobą agresję, wycelowaną w jakiś obiekt, podczas gdy w parodii kwestia ta nie jest jasna, ze względu na możliwy wariant parodii neutralnej, czy nawet uniżonej.

Bibliografia:

• Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Poetyka stosowana, Warszawa 2000

• Maria Dłuska, Próba teorii wiersza polskiego, Kraków 2001

• Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2000

• Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972

• Linda Hutcheon, Ironia, satyra, parodia - o ironii w ujęciu pragmatycznym, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, 1986

• Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994