TEMAT: Tren jako gatunek literacki. Omów ewolucję gatunku, analizując przykłady
z różnych epok.
Nazwa tren pochodzi od greckiego threnos, które tłumaczy się na polski jako lament, zwłaszcza nad zmarłym. Analizując związki wyrazowe odnajdujemy wyrazy: threonami- krzyczeć, rozmyślać nad czymś; threneo- żalić się, opłakiwać. Wspólny rdzeń posiadają również: thorybos- hałas, wrzawa, krzyk; throos- hałas, pomruk tłumu. Etymologia wyrazu ukazuje podstawowe cechy gatunku. Tren jest zatem żałobną pieśnią lamentacyjną, wykonywaną początkowo przez tłum ludzi, którzy spełniali funkcję chóru, zawiera też wykrzyknienia i typowo lamentacyjne zwroty.
Historycy literatury nie są zgodni co zapoczątkowało ewolucje gatunku. Pierwszym wariantem jest tradycja rytualnego pochówku której towarzyszyły bogate pieśni pogrzebowe takie jak:
epicedium - śpiewane podczas odprowadzania zwłok,
epitafium - śpiewane nad grobem.
monodia - prezentowała głębokie przeżycia podmiotu lirycznego
olofyrmum - śpiewane przez noszących żałobę lub przygnębionych złym losem
naenia - pieśń śpiewana przy stosie pogrzebowym
inferiae - śpiewana przy okazji składania ofiar zmarłym
To właśnie te rytuały pogrzebowe zdaniem wielu badaczy literatury, miały doprowadzić do rozwoju trenu.
Drugą hipotezą jest tradycja biblijna, czego dowodem miałyby być Lamentacje Jeremiasza. Autorstwo tych biblijnych trenów przypisuje się Jeremiaszowi. Składają się one z pięciu pieśni, będących skargą na ruinę Jerozolimy i uprowadzenie mieszkańców. Czesław Miłosz w swoich tłumaczeniach nazywał Lamentacje „krzykiem z głębin”.
Ostatnią możliwością jest tradycja trenu greckiego. Wedle Platona powinien on mieć strukturę monologu, a zgromadzony na rytualnej uroczystości żałobnej tłum miał pełnić funkcję chóru. Platon rozumiał tren jako utwór adresowany do ludzi, w przeciwieństwie do hymnu który był zarezerwowany dla wychwalania bogów. Za wzorcowe w rozumieniu Platona można uznać końcowe fragmenty Iliady Homera. Pieśń XXIV eposu opisuje lamentacyjne monologi po śmierci Hektora. Są to poetyckie przekazy żalu nad zmarłym.
W starożytnej Grecji tren wyrażały żal za zmarłym, o czym świadczy choćby sama etymologia wyrazu. Zawierał ściśle określone elementy struktury: pochwale cnót zmarłego (z reguły wybitnej, szacownej postaci), ujawnienie wielkości poniesionej straty, wyrażenie żalu, pocieszenie.
Na dalszą ewolucję trenu - w poetyce rzymskiej- duży wpływ miał Horacy, który skojarzył wszelkie literackie utwory wyrażające żal z dystychem religijnym; myśl horacjańska wpłynęła na utrzymywanie się w ciągu wieków przekonania o równoznaczności trenu z elegią pogrzebową.
W czasach średniowiecza do rozwoju gatunku przyczynił się Izydor z Sewilli. Również on rozróżniał elegię i tren. Według niego elegia miała zawierać wszystkie treści smutne, a tren jako odrębna forma liryczna wywodzi się z tradycji hebrajskiej, a wzorcowym przykładem miały być Lamentacje Jeremiasza, opłakującego klęskę Jeruzalem. Wtedy to po raz pierwszy zarysował się podział trenu na funeralny i polityczny.
W renesansie i baroku korzystano z intelektualnego dorobku teoretyków poprzednich epok, jednak nie przestrzegano, aż tak restrykcyjnie antycznych i średniowiecznych reguł gatunku. W tradycji antycznej tren miał ściśle określoną budowę wewnętrzną. Były to kolejno: pochwała zalet i cnót zmarłego, wyrażenie ogromu poniesionej straty, zademonstrowanie żalu, próba ukojenia bólu, pocieszenie, napomnienie, pouczenie. Dowodem nie przestrzegania tych reguł jest chyba najbardziej znany cykl 19 trenów Jana Kochanowskiego poświęconych zmarłej córce. Autor pochodził z okolic Radomia, wychowywał się w rodzinie ziemiańskiej. Był człowiekiem oczytanym i wykształcony. Podczas studiów pisał okolicznościowe wiersze po łacinie. Wiele podróżował po Europie gdzie poznawał wybitnych europejskich humanistów, gdy wrócił do Polski służył na dworach możnowładców. Potem został sekretarzem na dworze Zygmunta Augusta. Po śmierci króla osiedlił się wraz z rodziną w Czarnolesie. Żył w harmonii i równowadze, tę sielankę brutalnie zerwała śmierć ukochanej córki. Wtedy właśnie powstały „Treny”, formalnie nie odbiegały od antycznych standardów, jednak dzieło polskiego poety wykracza poza klasyczne normy. Bohater „Trenów”- Urszulka Kochanowska jest nietypowym bohaterem dla trenu jako gatunku literackiego. Taka kreacja bohatera- dziecka była wcześniej bardzo rzadko spotykana, w literaturze polskiej. To zupełnie nowe wcielenie poety- już nie pogodzonego ze światem stoika, a dotkniętego wielkim nieszczęściem ojca, który nie potrafi pogodzić się ze stratą dziecka. W „Trenach” Kochanowski opisuje wszystkie etapy swojego stanu emocjonalnego po tym tragicznym i przełomowym wydarzeniu, jakim była śmierć Urszulki. Są to w trenie I i II konieczność wyrażenie bólu, następnie w kolejnych trenach bezgraniczna rozpacz i w punkcie kulminacyjnym- trenach IX i X bunt, wątpliwości dotyczące istnienia istoty boskiej ("Gdziekolwiek jesteś, jeśliś jest?"), poczucie niesprawiedliwości, braku sensu życia. Urszulka jest tylko pozornie jedyną bohaterką cyklu. Jest nim również i sam autor jako rozpaczający ojciec, przeżywający kryzys filozof i myśliciel. Jednocześnie poeta próbuje odnaleźć ukojenie i na nowo odzyskać wewnętrzną harmonię. Częściowo udaje mu się to w ostatnim XIX trenie „Sen”. Przybyła z zaświatów matka mówi do poety: „Ludzkie przygody ludzkie noś”, co jest nawołaniem do godnej akceptacji tego, co przynosi człowiekowi życie. Treny Jana Kochanowskiego stanowiły pewien przełom, bo złamały obowiązujące dotychczas konwencje gatunku: bohaterem uczynił dziecko, a nie ważną, powszechnie poważaną osobę, naruszył zasadę jednolitości stylu, poprzez wprowadzenie do utworów niskiego stylu.
Cykliczne kompozycje trenów, poświęcone pamięci zmarłych tworzył Franciszek Dionizy Kniaźnin. Był to poeta oświecenia, przykładem cyklicznego trenu mogą być „Żale Orfeusza”. Składają się one z 12 części odpowiednio zatytułowanych(ostatni ma taki sam tytuł jak w przydatku trenów J.K- sen), zawierają przeżycia Orfeusza po stracie ukochanej Eurydyki.
W literaturze polskiej wykształcił się również bardzo specyficzny i ciekawy typ trenu rycerskiego- jak w toposie „zmarły człowiek- upadły filar”. Lamentacyjne utwory pisane na okoliczność zgonu rycerzy zrodziła potrzeba i swoista sytuacja kulturowa. Kultura sarmacka sprzyjała gloryfikacji jednostek wybitnych, szlachetnych rycerzy, wyróżniających się odwagą w walce żołnierzy. Tren był pomocny w wyrażeniu bólu po starcie takiej jednostki i powołaniu go na przykład i wzorzec do naśladowania. Przykładem tego typu trenów może być „Bema pamięci żałobny rapsod” -C.K. Norwida. Pierwsza część zawiera opis postaci generała Józefa Bema, kolejne fragmenty opisują żałobny orszak, płaczących ludzi oraz obietnicę korzystania z mądrości generała. Współcześnie tren jest często zaledwie kompozycją refleksyjną.
Przedstawiony tu przegląd gatunków poezji funeralnej jest bardzo skromny i wybiórczy- nie sposób bowiem przywołać wszystkich odmian gatunkowych trenu, które rozwijały się odmiennie w różnych epokach. Ewolucja trenu jako gatunku literackiego stanowi długi i różnorodny proces w historii literatury. Jednak można przywołać pewne cechy wspólne trenów, charakterystyczne dla każdego etapu ewolucji gatunku i każdej epoki- to liryczny charakter utworu oraz wyrażenie żalu. W polskiej tradycji trenowej najwybitniejszym jej przedstawicielem był bez wątpienia Jan Kochanowski, który odważył się zmierzyć w antyczną formą trenu, odchodząc jednocześnie od jej wiekowych standardów. W jego Trenach harmonijnie współistnieją tradycje antyczne i nowożytne, tradycyjna forma mieści nietypowego bohatera.
Na przestrzeni wieków człowiek niezmiennie odczuwał potrzebę dania upustu swoim emocjom po stracie bliskiej osoby w formie literackiego utworu funeralnego. Pomimo różnic formalnych, które dają się łatwo zauważyć przy analizie tekstów różnych epok niezmienna pozostaje tematyka, nastrój, wymowa i istota trenu. Pomimo wielowiekowej ewolucji gatunku wciąż trafne ubranie w słowa emocji towarzyszących śmierci stanowi nie lada wyzwanie i najwyższą sztukę.