PRAWDA

W dociekaniach naukowych chodzi ostatecznie o wykrycie prawdy. W związku z tym powstają pytania, jak należy w ogóle pojmować prawdę. Wyniki prowadzonych w tym zakresie działań mają ogromny wpływ na sposób, w jaki bada się rzeczywistość, oraz na wymagania, jakie stawia się nauce.

Jeśli nauka kierowała się zdrowym rozsądkiem to klapa, bowiem nie jest on wystarczającą bronią w odróżnieniu prawdy od fałszu. Należy zatem znaleźć definicję i kryterium prawdy.

1. Prawda = sąd/zdanie prawdziwe. Nie przysługuje rzeczom.

2. Ponadto tylko zdaniom orzekającym, a więc albo twierdzącym albo przeczącym.

1. KLASYCZNA KONCEPCJA PRAWDY (Arystoteles).

W metafizyce Arystoteles pisze: „... ktoś jest naprawdę blady nie dlatego, że myślimy, iż on jest blady, lecz odwrotnie, ponieważ on jest blady, wypowiedź nasza jest prawdziwa, gdy o nim to wypowiadamy.”

Prawdziwy jest sąd lub zdanie zgodne z rzeczywistościa. Jeśli treść naszej myśli lub wypowiedzi oddaje stan faktyczny, odpowiada temu, do czego się odnosi, to wolno nam orzec, że jest prawdziwa.

Średniowieczne sformułowanie definicji Arystotelesa:

„Veritas est adequatio rei et intellectus” (prawda polega na zgodności rzeczy i myśli)

Arystotelesowska prawda uzależniona jest od obiektywnej rzeczywistości (+). Zadaniem naszym jest tak urabiać własne mniemania aby wyeliminować sprzeczność między subiektywnym ujęciem a obiektywnym wyglądem tego, co poznajemy. Punktem odniesienia dla tego, kto chce, by jego wiedza była prawdziwa, jest zawsze rzeczywistość istniejąca w sposób niezależny od człowieka. Osobiste wierzenia, przekonania nie powinny mieć wpływu na prawdziwość naszych rezultatów poznawczych. Jeśli człowiek chce dać świadectwo prawdzie, nigdy nie może napinać rzeczywistości do swych przeświadczeń, lecz musi liczyć się z obiektywnymi faktami.

Wszelka subiektywizacja prowadzi do niezgodności z rzeczywistością, a tym samym twierdzeń, które nie mogą odznaczyć się prawdziwością.

Definicja Arystotelesa nie daje 2 odpowiedzi:

• Jak rozumieć termin -zgodność-?

• W jaki sposób stwierdzić ową zgodność, kiedy postulowana adekwatność zachodzi?

BRAK KRYTERIUM PRAWDY.

2. NIEKLASYCZNE KONCEPCJE PRAWDY:

a) Koncepcja OCZYWISTOŚCI (EWIDENCJI) (Kartezjusz, Rickert).

Prawdziwy jest taki sąd, który jest oczywisty. Gdy myśli naszej towarzyszy przeżycie oczywistości i nie sposób jej sensownie zaprzeczyć, wówczas możemy ją uznać za prawdziwą. W poszukiwaniu prawdy należy właśnie kierować się doznaniem oczywistości.

Chcąc zbudować system filozoficzny Kartezjusz poszukiwał twierdzenia, co do którego nikt nie miałby wątpliwości, które każdy z oczywistością mógłby przyjąć za prawdziwe -> „cogito ergo sum”.

„Verum est quod clare et distincte percipio” (prawdą jest to, co jasno i wyraźnie pojmuję)

Próbując wyjaśnić oczywistość Kartezjusz odwołuje się do jasności i wyraźności.

Heinrich Rickert (1863-1936), reprezentant badeńskiej szkoły neokantystów, uważa, że twierdzenie oczywiste narzuca się z koniecznością odczuwaną jako przymus czy obowiązek przyjęcia. U podstawy każdej powinności tkwi pewien przepis, norma wywołująca owe poczucie obowiązku. Muszą zatem istnieć poza umysłem ludzkim normy transcendentalne, które są ostatecznie odpowiedzialne za ewidentność danej myśli.

Wyjaśnienie to jest niezadowalające gdyż pociąga za sobą idealistyczną tezę metafizyczną.

Koncepcja oczywistości pomija obiektywny świat, nie jest on w ogóle brany pod uwagę. Prawdziwość jest przez nią stwierdzana nie na drodze porównania treści myśli z obiektywną rzeczywistością, lecz w obrębie sfery przeżyć wewnętrznych, w której mieści się myśl i poczucie oczywistości.

Wiele problemów:

• oczywistość jest subiektywna (u Rickerta nie ma tego problemu)

• oczywistość nie musi towarzyszyć każdej prawdzie, ani nie musi się pojawiać, gdy myśli nasza jest prawdziwa

• często przekonani jesteśmy o czymś, że jest oczywiste, a w rzeczywistości jest inaczej (ziemia nie jest płaska)

• nauka budowana na oczywistości nie mogłaby pretendować do miana nauki (może jako fundament pod 1 twierdzenie, ale nie jako kryterium prawd naukowych!)

b) Koncepcja ZGODY POWSZECHNEJ

Prawdziwy jest sąd lub zdanie, na który zgadza się ogół bądź większość ludzi, ale nie zwykłych, lecz specjalistów.

Koncepcja ta też nie odwołuje się do obiektywnego świata i znów miarodajna jest indywidualna jednostka tylko, że w innej liczbie.

Problem:

• przed Kopernikiem istniała zgoda powszechna na to, iż Ziemia jest centrum układu słonecznego, a Kopernik wystąpił sam, nie był ogółem -> liczba nie ma znaczenia!

c) Koncepcja KOHERENCYJNA

Jeśli jakieś zdanie jest poprawnie zbudowane i zgadza się z pozostałymi zdaniami świadczy to, wg koherencjonistów, o prawdziwości tego zdania. Chodzi im o zgodność logiczną, a więc o niesprzeczność i powiązanie zdań.

Przestrzeganie formalnych i logicznych reguł przy budowaniu teorii naukowych jest konieczne, jednakże zawężanie warunków prawdziwości jedynie do formalno-logicznych, jaką ma się odznaczać system zdań, jest posunięciem zbyt daleko idącym.

Problemy:

• bajka może być koherentnym układem zdań. Nie odwoływanie się do obiektywnej rzeczywistości i zajęcie się tylko logicznymi aspektami może prowadzić do twierdzeń zewnętrznie poprawnych, a jednocześnie w treści swej fałszywych.

• nie można więc pominąć obiektywnej rzeczywistości jako instancji rozstrzygającej o prawdziwości bądź fałszywości zdań

d) Koncepcja UTYLITARYSTYCZNA (James)

Znajdujemy ją w pragmatyzmie. William James (1842-1910) uważał, że prawdziwy jest sąd lub zdanie, które w działaniu przynosi nam pożyteczne skutki. Jeśli twierdzenie naukowe jest użyteczne, jeśli da się wykorzystać praktycznie, to jest ono prawdziwe.

Problem

• nie sposób zgodzić się, że prawdziwość jest wtórna wobec użyteczności

e) Koncepcja MARKSISTOWSKA

Uzupełnia definicję Arystotelesa o kryterium prawdy, którym jest praktyka (jako sprawdzian prawdy). Jest ona najwyższym i ostatecznym kryterium prawdy.

Człowiek po rezultatach swojej działalności przekonuje się czy sprawdza się jego wiedza, czy jest ona prawdziwa. Jeśli jakieś urządzenie funkcjonuje tak, jak zamierzono, działa w rzeczywistym świecie przynosząc namacalne skutki, rezultaty - sprawdza się tym samym potrzebna do jego zbudowania wiedz, okazując się wiedzą prawdziwą.

Konieczne jest ciągłe ponawiane nawiązywanie praktycznego kontaktu ze światem, gdyż tylko na tej drodze rysuje się możliwość sprawdzania i - o ile zajdzie potrzeba - aktualizowania zasobów posiadanych przez nas prawd. Praktyka jest więc kryterium, które nie dopuszcza martwych schematów i konstrukcji nieodpowiadających rzeczywistości.

Praktyczne zweryfikowanie przynosi ostateczną odpowiedź na pytanie, którym zdaniom czy sądom przypisywać prawdziwość. Ponadto każdy ujęty w formę zdaniową rezultat poznawczy musi czynić zadość wymaganiom logiki. Chodzi tylko o to, aby nie traktować kryteriów formalno-logicznych jako absolutnych. Są one jedynie pomocnicze, a najlepszym sprawdzianem prawdy pozostaje praktyka.

Filozofia marksistowska głosi, iż należy uwzględnić społeczno-historyczny charakter procesu poznania. Dlatego w sporze czy prawda jest absolutna czy relatywna zajmuje ona kompromisowe stanowisko.

---