Językoznawstwo I DN

Zajęcia 03

Wariancja fakultatywna w fonologii

Warianty językowe: elementy języka, które traktuje się identycznie pod względem funkcjonalnym, chociaż różnią się formalnie. Najczęściej w fonologii: allofon.

Neutralizacja opozycji językowej: opozycja językowa ulega neutralizacji, gdy w jakimś kontekście zniesiona zostaje opozycja funkcjonalna między dwiema skądinąd różnymi kategoriami. Neutralizacja w fonologii: np. niedystynktywny charakter dźwięczności spółgłosek w wygłosie wyrazu w języku polskim, niemieckim.

Relacje paradygmatyczne między fonemami: np. t : d : m : s w serii tama : dama : mama : sama. Relacja in absentia, ponieważ zachodzi między elementami, których w danym wyrażeniu nie ma.

Relacje syntagmatyczne między fonemami: asymilacje, dysymilacje, metateza. Relacje in preasentia, ponieważ zachodzą między elementami rzeczywiście występującymi w danym wyrażeniu.

Asymilacja fonetyczna (upodobnienie): proces polegający na częściowej lub pełnej adaptacji głoski do jej fonetycznego otoczenia, zależny od kontekstu. Wyróżniamy asymilacje pod względem

miejsca artykulacji

sposobu artykulacji

Procesy asymilacyjne działają przede wszystkim w obrębie elementarnych struktur fonotaktycznych (grupy spółgłoskowej lub sylaby); czasem zakres asymilacji stanowi cały wyraz (asymilacja na odległość), np. lewolwer - rewolwer lub wielowyrazowa fraza (upodobnienia międzywyrazowe). Dylacja: asymilacja dwóch głosek nie sąsiadujących z sobą bezpośrednio (asymilacja na odległość).

Wyróżniamy asymilację wsteczną (regresywną) i postępową (progresywną).

Krańcowym efektem procesów asymilacyjnych są uproszczenia ciągów fonicznych, polegające na zaniku jakiegoś segmentu fonologicznego lub zlaniu się ciągu głosek w pojedynczą głoskę.

Synharmonizm: połączenie harmonii wokalicznej z `harmonią spółgłoskową', kiedy w obrębie wyrazu wszystkie samogłoski i spółgłoski mają tę samą charakterystykę z punktu widzenia fonologicznej cechy dystynktywnej, stanowiącej podstawę synharmonii. Synharmonia dotyczy palatalności (artykulacji przedniej) i labialności (zaokrąglenia). Charakteryzuje niektóre języki tureckie, np. tatarski, kazachski, kirgiski.

Palatalizacja (zmiękczenie): palatalna artykulacja dodatkowa (sekundarna) głoski, charakterystyczna np. dla pol. zmiękczonych spółgłosek wargowych (pies, biały, fiołek, wino, miód), ale również w pol. zmiękczonych spółgłoskach przedniojęzykowo-zębowych (tiara, diabeł, Francja, móc jechać, Rosja, wizja). Także proces asymilacji fonetycznej, polegający na przesunięciu miejsca artykulacji głoski ku podniebieniu.

Dysymilacja (odpodobnienie, rozpodobnienie): proces fonetyczny polegający na wytworzeniu różnic albo na powiększeniu istniejących (odpodobnieniu) między głoskami współwystępującymi wewnątrz jakiegoś ciągu fonicznego.

Metateza: przestawienie, zmiana wzajemnego uporządkowania jednostek języka, np. fonemów.

Analiza prozodyczna.

Prozodia: dział fonologii badający funkcję spełnianą w języku przez cechy foniczne o charakterze ponadsegmentalnym (tzn. cechy prozodyczne) będące atrybutami sylaby lub ciągu sylab. Wyróżniamy następujące cechy prozodyczne: siła głosu (akcent), iloczas, ton (intonacja). Cechy te rozpoznawalne są jedynie w kontekście poprzez kontrast istniejący pomiędzy danym odcinkiem wypowiedzi a odcinkiem (odcinkami) bezpośrednio z nim sąsiadującym.

Fonologiczne cechy dystynktywne (diakrytyczne): właściwości fonetyczne spełniające w danym języku funkcję odróżniającą, tzn. wykorzystywane w nim jako sygnały pozwalające na rozróżnienie znaków językowych. Jakobson: istnieje uniwersalny, niewielki zbiór fonologicznych cech dystynktywnych, z których każda może przybierać dwie wartości: dodatnią i ujemną, np. składnikiem wszystkich fonemów spółgłoskowych jest fcd [+spógłoska], a samogłoskowych [-spółgłoska]. Obecnie przyjmuje się, że niektóre cechy można istotnie tak właśnie przedstawić, zawsze obecne lecz z dodatnią lub ujemną wartością, inne jednak, tzw. cechy jednowartościowe, mogą ale nie muszą być obecne (np. labialność). Oznacza to, że podczas gdy np. dźwięczność dzieli fonemy na dźwięczne i bezdźwięczne, labializacja pozwala wyróżnić grupę fonemów o tej cesze, ale nie mówi nic o pozostałych fonemach (brak im `wspólnego mianownika').

Żaden język nie wykorzystuje pełnego zbioru uniwersalnie możliwych fcd; języki różnią się zatem (na płaszczyźnie fonologicznej) tym, które spośród uniwersalnych fcd są w danym języku wykorzystane. Języki różnią się również kombinatoryką fcd na płaszczyźnie paradygmatycznej (dopuszczalne `wiązki' współwystępujących w jednym fonemi fcd), np. w języku rosyjskim niemożliwa jest kombinacja cech [+nosowość] [-spółgłoska] oraz na płaszczyźnie syntagmatycznej (dopuszczalne ciągi fcd), np. synharmonia w uralskich.

Podstawowe cechy dystynktywne

+ / - spółgłoska

Obecność przeszkody w kanale głosowym w trakcie wymawiania fonemu lub jej brak.

[-spółgłoska] samogłoski, półsamogłoski (głoski przejściowe, dźwięki ześlizgowe) - ł, j, także h, zwarcie krtaniowe

+ / - sonorant

[+ sonorant]

Zwarcie jak przy spółgłosce, rozwarcie jak dla samogłosek.

Półsamogłoski, nosowe, boczne [l], niektórzy zaliczają tu również samogłoski i zwarcie krtaniowe.

W języku holenderskim, w niektórych kontekstach przed końcówką dającą zdrobnienie (deminutivum) pojawia się [ə]. Kiedy tak się dzieje?

bal balətjə `piłka' diŋki toj diŋki tojtjə `Dinky Toy'

kom komətjə `miska' kap kapjə `kaptur'

laχ laχjə `śmiech' bεs bε∫ə `jagoda'

kan kanətjə `dzbanek' rok rokjə `spódnica'

kar karətjə `wózek' diŋ diŋətjə `rzecz'

pεt pεtjə `czapka' sok sokjə `skarpeta'

W odmianie hiszpańskiego mówionego w Kolumbii (rejon Kordoby) w procesie asymilacji pierwsza z dwóch sąsiadujących spółgłosek zostaje zamieniona na identyczną co następna (geminata). Jednak dzieje się tak tylko w pewnych okolicznościach. Jakich?

forma dawniejsza forma późniejsza

serdo seddo `wieprzowina'

awto awto `samochód'

talko takko `talk'

doktor dottor `lekarz'

algo aggo `coś'

neptuno nettuno `Neptun'

fohforo fohforo `zapałka'

magdalena maddalena `Magdalena'

ojgo ojgo `cebula'

arma amma `broń'

ahno ahno `osioł'

W holenderskim niektóre szeregi identycznych spółgłosek (na granicy wyrazów) ulegają `degeminizacji'. Które?

χe:l lampjə χe: lampjə `żółta lampa'

fis sapjə fi sapjə `wstrętny napój'

le:χ χa:tjə le: χa:tjə `pusta dziura'

fra:j jaχt fra:j jaχt `piękny jacht'

lø:k kint lø: kint `miłe dziecko'

dom mεns do mεns `niemądra kobieta'

ryv ve:r ryv ve:r `burzliwa pogoda'

do:f fεntjə do: fεntjə `głuchy facet'

χutko:p pak χutko: pak `tani garnitur'

fεin na:χəltjə fεi na:χəltjə `dobry gwóźdź'

niv vontjə niv vontjə `świeża rana'

kar radεi∫əs ka radεi∫əs `ładunek rzepy'

11

---