METODA PRACY GRUPOWEJ

Metody pracy grupowej w pracy socjalnej zostały powszechnie wprowadzone w połowie lat sześćdziesiątych w związku z rozwojem podejść systemowych w terapii rodzin i grup, jednakże prekursorką pracy socjalnej z grupą była Clara A. Kaiser, która już w 1923r. opracowała listę zasad pracy z tego rodzaju grupą. Można sądzić, że do rozwoju metody grupowej przyczyniło się także aplikowanie podejścia funkcjonalnego w pracy z przypadkiem oraz związany z tym rozwój agencji (instytucji) oferujących określone rodzaje świadczeń, usług i poradnictwa na rzecz określonych grup klientów i klas ich problemów. W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej metodę pracy grupowej upowszechnił Aleksander Kamiński. Według A. Kamińskiego grupowa metoda pracy socjalnej, a także wychowawczej to sposób organizacji procesu pomocy (lub wychowania), w którym „pracownik socjalny (pedagog) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie (problem) zbiór osób; wiąże go nie tylko dialog z poszczególnymi członkami tej zbiorowości [...], ale i umiejętność przewodzenia lub przodowania w grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę (pracownika socjalnego) - stał nie tylko on, lecz także członkowie grupy”.

Amerykański autor Charles D. Garvin opiera rozumienie pracy grupowej na funkcji prowadzącego grupę. „Prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej pomocy. Według niego głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo[...], a celem pracy grupowej jest przyswojenie członkom tej idei i uruchomienie w grupie wzajemnej pomocy.

Praca z grupą jest metodą łagodzenia i eliminowania przeszkód na drodze interakcji społecznej oraz osiągania społecznie pożądanych celów.

Według G. Konopki, celem pracy z grupą jest podniesienie jakości życia w grupie, zróżnicowanego zgodnie z jej potrzebami, a pracownik socjalny zawsze ma do czynienia z konkretnym, rzeczywistym kontekstem stosunków międzyosobowych niezależnie od tego, czy pracuje z grupą środowiskową, czy kliniczną. Chcąc zastosować zasadę indywidualizacji w pracy grupowej, pracownik socjalny powinien mieć świadomość, że chociaż grupa stanowi całość, nie wolno tracić z pola widzenia jednostki. Praktyka pracy z grupami wskazuje, że zwykle nie ma dychotomii między jednostką a grupą i że jednostka może realizować swój potencjał oraz poczucie własnej wartości tylko przez uczestnictwo. Dzięki przynależności do grupy zapewnia sobie bezpieczeństwo, a także przyjmuje odpowiedzialność za innych w ramach stosunków grupowych i przez nie. Grupa stanowi specyficzny kontekst odniesienia porównawczego, w którym także następują procesy identyfikacji. G. Konopka podkreśla także, że „praca z grupą jest podejściem świadomie skierowanym na pełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do grupy”

Rodzaje grup stosowane w pracy grupowej

Formy organizacji w grupie oraz techniki i narzędzia pracy są zależne nie tylko od teorii (podejścia), którą wykorzysta pracownik socjalny (pedagog) w metodzie pracy grupowej, ale także od rodzaju grupy, z jaką będzie on pracował oraz od charakteru placówki (instytucji), w której będzie realizował proces rozwoju, rewalidacji czy terapii grupowej. Pierwsze programy na rzecz grup istniały wcześniej niż profesjonalna praca socjalna z grupami. Przykładem zastosowań może być ruch organizowany w ramach YMCA (Young Men Christian Association) i jej żeński odpowiednik YWCA (Young Women Christian, Association), który rozwinął się w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie XIX wieku. Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane są zwykle w zorganizowanej działalności i organizacji, zwanych ogólnie służbami społecznymi (socjal services), czy szerzej - służbami na rzecz ludzi wymagających pomocy i wsparcia (human services), poprzez różnorodne formy działalności: terapeutyczne, rewalidacyjne, resocjalizacyjne, edukacyjne i inne.

Aleksander Kamiński, promując grupową metodę pracy socjalno -wychowawczej, wyróżnił następujące rodzaje grup:

a) grupy rozwojowo-wychowawcze - znajdują zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy kulturalnooświatowej wśród dzieci, młodzieży i dorosłych (w domach kultury, klubach, świetlicach środowiskowych, ośrodkach zajęć pozalekcyjnych, dziennych domach pomocy), ale również np. w instytucjach opieki (takich jak internat, dom dziecka) oraz stowarzyszeniach społecznych o profilu rekreacyjnym. Obejmują one osoby o sposobie bycia nie odbiegającym od normy, a ich głównym zadaniem jest „służenie pomyślnemu rozwojowi psychofizycznemu i kulturalnemu wszystkim tym, którzy pragną - mniej lub bardziej świadomie - samorozwoju.”

b) grupy rewalidacyjne - mają zastosowanie w stosunku do grup dzieci, młodzieży i dorosłych, zagrożonych dewiacjami, nieprzystosowaniem lub już dotkniętymi tymi zjawiskami. Zadaniem pracowników socjalnych i pedagogów w takich grupach jest pomoc w nawiązaniu właściwych (zgodnych z przyjętymi normami społecznymi) powiązań i interakcji jednostek z ich środowiskiem - grupą społeczną (zawodową, rówieśniczą, kulturalną itp.). Grupy takie nastawione są na profilaktykę niedostosowania społecznego i mogą być organizowane w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ogniskach wychowawczych, kuratorskich ośrodkach pracy z młodzieżą, świetlicach środowiskowych, domach pomocy społecznej (np. w formie warsztatów terapii zajęciowej lub zajęć integracyjnych). Grupami rewalidacyjnymi mogą być także rodziny problemowe. Pracownik społeczny odpowiedzialny za pomoc takiej grupie rodzinnej może w trakcie rozmów, sugestii psycho-wychowawczych rozwiązywać trudności współżycia rodziny bądź wspierać ją informacyjnie;

c) grupy psychoterapeutyczne - nastawione są na poczynania ratownicze i opiekuńcze w stosunku do osób nieprzystosowanych społecznie, przejawiających zachowania dewiacyjne o zabarwieniu patologicznym. Pracownik socjalny prowadzący taka grupę musi mieć pogłębioną wiedzę z psychologii oraz praktykę z zakresu psychoterapii. Grupy takie maja służyć usprawnieniu społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostek w oparciu o techniki psychoterapeutyczne. Tego rodzaju grupy mogą być prowadzone w poradniach specjalistycznych, świetlicach terapeutycznych i innych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych;

Podział grup za C. Zastrow:

- grupy rekreacyjne - których celem jest organizacja zajęć rekreacyjnych, np. gry sportowe, stolikowe, lekkoatletyka

- grupy umiejętności rekreacyjnych - których celem jest usprawnienie zespołu umiejętności indywidualnych uczestników oraz umożliwienie bardziej aktywnego, twórczego spędzania czasu wolnego Grupy te mogą działać w placówkach takich jak przy grupach rekreacyjnych, ale także w ośrodkach kultury i instytucjach opiekuńczo-wychowawczych i socjalnych. Są zorientowane zadaniowo i znacznie większą rolę odgrywa w nich prowadzący grupę (instruktor, trener), który musi mieć odpowiednie przygotowanie zawodowe w danej dziedzinie. Z grup tych mogą powstawać zespoły (drużyny, kabarety, chóry, zespoły taneczne, zespoły hobbystyczne), które biorą udział w zawodach, przeglądach, konkursach i współzawodniczą z innymi

- grupy socjalizacyjne - których celem jest prawidłowa socjalizacja, a więc kształtowanie postaw i zachowań członków grupy, aby stały się one bardziej społecznie akceptowane. Toteż specyficznymi celami funkcjonowania (organizowania) takich grup jest rozwijanie kompetencji interpersonalnych (komunikacyjnych), zwiększanie wiary we własne możliwości, planowanie indywidualnej przyszłości. Grupy takie mogą być prowadzone w zakładach resocjalizacyjnych, poprawczych, ośrodkach dla samotnych matek, ośrodkach dla ludzi starych, świetlicach środowiskowych, ogniskach wychowawczych, domach dziecka a nawet szkołach;

- grupy terapeutyczne - których celem jest doprowadzenie swoich członów do głębokiego zbadania ich problemów (indywidualnych, rodzinnych / grupowych lub /i społecznych) oraz wypracowania strategii ich rozwiązania

- grupy spotkaniowe - których celem jest umożliwienie wejścia w bliższe kontakty interpersonalne z innymi oraz pomoc w poznaniu i ocenie samego siebie. Grupy takie stwarzają kontekst poznania innych i rozwinięcia bardziej efektywnych sposobów interakcji i komunikacji. Najczęściej stosowanymi technikami pracy w tym przypadku są techniki komunikacyjne, autoekspresja, trening wrażliwości. Grupy te mogą znaleźć zastosowanie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i socjalnych o charakterze otwartym, klubach seniorów, klubach „samotnych serc”

- grupy edukacyjne - których celem jest zdobywanie wiedzy i uczenie się bardziej złożonych umiejętności grupy samopomocy - które są tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dzielących ten sam problem psychologiczny, społeczny czy zdrowotny w celu wzajemnego wsparcia. W grupach tych najczęściej wykorzystuje się doświadczenia uczestników, uczenie się społeczne i zasadę wzajemnej pomocy w rozwiązywaniu problemu. Przykładem grup samopomocy mogą być: grupy anonimowych alkoholików lub ich żon czy dzieci; grupy monarowskie, grupy rodziców dzieci zaginionych lub należących do sekt

- grupy problemowe i decyzyjne - jak sama nazwa wskazuje, powoływane są w celu rozwiązania konkretnego problemu lub podjęcia decyzji grupowej. Mogą być etapem pracy socjalnej, opiekuńczo - wychowawczej czy społeczno - kulturalnej, np. terapii rodziny, pracy samorządu danej placówki

Etapy pracy z grupą

W literaturze dotyczącej grupowej pracy opiekuńczo - wychowawczej oraz socjalnej pracy grupowej podkreśla się szereg charakterystycznych cech procesu grupowego, które umożliwiają wyodrębnienie kolejnych etapów pracy pedagogicznej czy terapeutycznej z grupą.

1. Tworzenie grupy - jest etapem, na którym jednostki z różnymi oczekiwaniami, potrzebami i doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nieznanej sobie zbiorowości innych, by stworzyć grupę (bądź wchodzą do już istniejącej grupy). Nowi uczestnicy szukają osób, do których „od pierwszego wejrzenia” mogą poczuć sympatię, lub, z którymi mogliby się trzymać. Inni ostrożnie badają, jak dalece mogą się zbliżyć z innymi i zaangażować w pracę z grupą. Mogą rodzić się też wstępne, nieuzasadnione antypatie. Jeśli grupa powstaje z osób, które wcześniej stykały się ze sobą w instytucjach, np. szkole, zakładzie pracy, zakładzie opiekuńczo - wychowawczym, poprawczym itp., odtwarzają pewne - przyjęte wcześniej - więzy interpersonalne, które mogą ułatwiać bądź utrudniać integrację grupy i realizację jej zamierzeń. Występować mogą także utrwalone skłonności do podporządkowania się lub zależności od innych, w tym również prowadzącego grupę. Prowadzący pracę metodą grupową może wykorzystać znane i wskazywane na tym etapie techniki, a przede wszystkim:

· ułatwiać poznanie się uczestników grupy, stwarzając od samego początku okazje do współdziałania poszczególnych osób z innymi (np. stosując ćwiczenia typu „poznajmy się);

· wyraźnie omówić cel tworzenia grupy i przeprowadzić dyskusję, w której wszyscy mogliby się do tego ustosunkować oraz ujawnić i poznać swoje oczekiwania;

· ustalić i omówić pewne „prawa” obowiązujące w grupie oraz wzajemne zobowiązania,

· przedstawić własną koncepcję swojej roli i sposobów pracy z grupą;

· dbać o to, aby wszyscy mogli „zaistnieć w grupie” i dać poznać innym swoje silne strony;

· uruchomić wzajemną pomoc i współodpowiedzialność oraz poczucie bezpieczeństwa;

· stworzyć atmosferę zrozumienia (opartą także na pewnych technikach prawidłowej komunikacji)

2. Stabilizacja struktury i norm grupy - pewne aspekty działań, związane ze strukturalizacją grupy i normami jej funkcjonowania, występują już na etapie tworzenia grupy ( ustalania pewnych praw i zasad współdziałania). Należy pamiętać, że struktura grupy to wzajemny układ ról, pozycji, funkcji - zajmowanych przez poszczególnych członków grupy wraz z prowadzącym. Dynamika rozwoju grupy wskazuje, że wzajemne poznawanie się, nie tylko w toku autoprezentacji, lecz także w trakcie świadomie aranżowanych działań będzie prowadzić do stabilizacji struktury i norm (grupa stanowi punkt odniesienia porównawczego dla jej członków, jest także grupą nacisku.). Kształtowanie struktury i norm jest etapem krytycznym dla jej dalszego istnienie i rozwoju i może przesądzać o jej efektywności w realizacji celów.

Dlatego też prowadzący grupę powinien świadomie podejmować działania:

· ukierunkowujące określenie pożądanego miejsca każdego z członków grupy w jej strukturze (z wykorzystaniem mocnych i słabych stron jej osobowości);

· podtrzymujące własną indywidualność członków grupy z jednoczesną identyfikacją z jej normami i celami funkcjonowania (wykorzystanie metod zadaniowych);

· korygujące zachowania niezgodne z przyjętymi wcześniej zasadami;

· intensyfikowanie współpracy w grupie, prowadzące do pierwszych wspólnych sukcesów.

Techniki pracy z grupą wykorzystywane na tym etapie to przede wszystkim sprawna komunikacja: poznawanie elementów komunikacji werbalnej i niewerbalnej, dzielenie się wrażeniami i uczuciami dotyczącymi wspólnych spraw. Ważnym zadaniem jest też orientowanie grupy na problem, który ma być (niekoniecznie szybko rozwiązany). Prześledzenie różnych reakcji w stosunku do problemu i przemyślenie konsekwencji danych zachowań. W pracy z grupą na tym etapie wskazane jest używanie sformułowań warunkowych, trybu przypuszczającego, które sygnalizują swobodę decyzji i różnorodność wyborów, a prowadzącemu grupę umożliwiają stymulowanie procesu. Modelowanie, trenowanie i kształtowanie to techniki, których wspólną cechą jest nauczanie pożądanych zachowań. Modelowanie to zachowanie, które ma być wzorem dla innych członków grupy. Trenowanie to kierowanie i instruowanie w procesie wykonywania zadań, które mają udoskonalić pewne umiejętności. Np. aktywizacja mniej aktywnych członków grupy przez wzmacnianie u nich tych zachowań, w których ożywią się. Wymaga to wycofania uwagi wobec tych lub wyciszenia aktywności tych, którzy są zwykle bardziej aktywni, śmielsi. Technika ta przeciwdziała utrwalaniu się niepożądanej struktury grupowej, zdominowanej przez niektóre osoby. Technikami pomocniczymi wobec działań grupotwórczych jest utrwalanie wszelkich efektów na piśmie (graficznie lub plastycznie). Chodzi tu zarówno o spisywanie uzgodnionych norm i zasad pracy, jak i dokumentowanie pomysłów, decyzji, procesów rozwiązywania zadań, podziałów funkcji i planów. Nie powinny to być formalne protokoły czy odświętne kroniki, ale raczej robocze zapisy w formie haseł, plakatów, ogłoszeń - ujmujących zwięźle i dowcipnie postanowienia, zapisywanie nawet na tablicy aktualnie ważnych uzgodnień i pomysłów, w celu unaocznienia tego, co już zostało wypracowane (osiągnięte) lub, co ma być osiągnięte. Na tym etapie mogą być wykorzystywane także techniki inscenizacyjne (psychodrama, socjodrama). Członkowie grupy, będąc lojalni wobec innych, mogą powstrzymywać się przed otwartym formułowaniem pewnych dotyczących innych uwag czy spostrzeżeń, które w danej kulturze są uważane za negatywne. W inscenizacji możemy symulować rzeczywiste sytuacje, przekazywać je w sposób pośredni, symboliczny, co usuwa ewentualne urazy i konflikty wewnątrz grupy i sprzyja jej otwartości. Jako narzędzie nie tylko poznania, ale i zmian struktury grupy można wykorzystać także techniki socjometryczne.

3. Realizacja celu grupowego - to najbardziej produktywny etap procesu grupowego, choć realizacja celu grupowego zaczyna się znacznie wcześniej. Można przyjąć, że na tym etapie uczestnicy procesu grupowego umieją już współdziałać, znają się i rozumieją na tyle dobrze, by mieć zapewnione poczucie bezpieczeństwa, przynależności do grupy i identyfikacji z nią. Sytuacja ta ma sprzyjać osiąganiu celu grupowego. Grupa powinna być samorządna i działać na zasadzie odpowiedzialnej autonomii oraz powinna być zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian. Jedną z charakterystycznych cech stabilnej, demokratycznej grupy jest to, że zmiana nie jest postrzegana jako zagrożenie dla jej istnienia. Realizacja celu grupowego będzie zależała nie tylko od rodzaju grupy, a w związku z tym i zadań, jakie przed nią stoją, ale i od liczby jej członków, wiedzy oraz umiejętności prowadzącego grupę. W związku z powyższym techniki pracy będą uwarunkowane przez charakter grupy. Inne techniki pracy będziemy stosować w grupach „umiejętności rekreacyjnych” (np. techniki plastyczne, muzyczne), inne w „grupach socjalizacyjnych” (np. techniki komunikacyjne, zabawowe, zadaniowe), a jeszcze inne w „grupach terapeutycznych” (np. trening asertywności, psychodrama, socjodrama).

4. Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie - jest stałym elementem korygującym działania w grupie ze względu na cel i realizuje się sprawnie dzięki informacji zwrotnej i wielokrotnej weryfikacji pewnych działań w całym cyklu procesu grupowego. Nie wyklucza to jednak periodycznej oceny efektów pracy grupowej. Jest także nieodzownym elementem pracy grupowej w momencie osiągania przez nią planowanych rezultatów lub w momencie konieczności zakończenia procesu grupowego (np. w sytuacji zakończenia turnusu, przerwy świątecznej lub semestralnej itp.). Ewaluację taką należy przeprowadzić nie tylko podczas dyskusji, ale także pisemnie, na papierze, wykorzystując kwestionariusze (ankiety, wywiadu), opracowane specjalnie dla tego celu przez uczestników lub prowadzącego grupę, opinie uczestników, ich wytwory itp. Ocena taka powinna uwzględniać różne aspekty funkcjonowania grupy i prowadzącego grupę oraz istotne z punktu widzenia celu grupy efekty i niedociągnięcia. Zakres i wyniki oceny powinny być przedyskutowane ze wszystkimi uczestnikami grupy. W grupie efektywnej wytwarzają się silne więzi emocjonalne, które trudno zerwać, może powstać pewien rodzaj uzależnienia od grupy i lęk przed jej utratą. Toteż praca z grupą - od samego początku jej funkcjonowania - powinna być nastawiona na przygotowanie uczestników do jej rozwiązania. Chodzi o względnie jasne sformułowanie tej kwestii. Skoro celem pracy z grupą jest usprawnienie funkcjonowania jednostek w ich rzeczywistym środowisku, to należy dążyć do tego, aby jak najszybciej zaczęły radzić sobie same. Uświadomienie tego faktu uczestnikom grupy ma przygotować ich do zakończenia pracy grupy, jako naturalnego zjawiska. Chodzi także o to, by na ostatnim etapie pracy z grupą podkreślić to, czego dokonała grupa oraz poszczególni jej członkowie osobiście, co z pewnością wzmocni uczestników przed opuszczeniem grupy.

Modele pracy z grupą

Modle pracy z grupą, stosowana umiejętnie i profesjonalnie przez osobę kompetentną i wrażliwą, może pomóc grupie:

· osiągnąć wspólnie założone cele;

· dokonać pożądanych zmian u osób doznających problemów osobistych, rodzinnych zawodowych, przystosowawczych

· wspomóc samorozwój i wzbogacić osobowość

· zastosować połączenie terapii, osobistego samorozwoju i samospełnienia

Catherine P. Papell i Beulah Rothman podkreślają, że cele i zadania stojące przed grupą stanowią o wyborze modelu pracy. Wypełniają one trzy podstawowe modele;

1. Model celów społecznych, który zwykle realizowany jest przez grupy służące określonym celom społecznym i organizowane z powodu społecznie określonych interesów. Model ten obejmuje działania, które zapewniają grupie korzyści społeczne na poziomie społeczności lokalnej. W praktyce socjalno- wychowawczej stosowany jest do regulacji problemów związanych z rozwojem tych społeczności i ich aktywnym funkcjonowaniem. Organizowane grupy nastawione są raczej na działalność profilaktyczną i kompensacyjną w odniesieniu do tej części społeczności, która ze względu na zagrożenia środowiska (rodzinnego, rówieśniczego, lokalnego) może być narażona na dewiacje czy patologie społeczne. Praca z grupami według tego modelu przybiera charakter zajęć kreatywnych, rekreacyjno - sportowych, rozwojowo - wychowawczych, umiejętności rekreacyjnych itp.

2. Model celów naprawczych - czyli terapeutyczny, jest zorientowany klinicznie. Oznacza to, że jednostki będące uczestnikami zajęć grupowych już przejawiają określone dewiacje lub patologie i są nośnikami określonych problemów indywidualnych, grupowych, społecznych. W modelu tym grupa spełnia rolę czynnika zmiany, a prowadzący grupę poprzez stosowanie różnych form i technik terapii ułatwia interakcję między członkami grupy, świadomie prowadząc do zmian i poprawy funkcjonowania jednostek w grupie i poza nią. Interwencja koncentruje się na rzeczywistym stanie rzeczy i zajmuje się problemem dysfunkcji w grupie, a także w całym spektrum stosunków jednostki z jej otoczeniem (środowiskiem). Model ten może mieć szerokie zastosowanie w instytucjach resocjalizacyjnych, poradniach specjalistycznych, ośrodkach terapeutycznych (np. dla osób uzależnionych), a realizowany jest przez grupy rewalidacyjne, resocjalizacyjne, socjalizacyjne, terapeutyczne.

3. Model celów opartych na wzajemności - służy zarówno jednostce, jak i społeczeństwu. Przyjmuje się w nim, że jednostkę można zbadać, zrozumieć i leczyć (resocjalizować), tylko w kontekście licznych systemów i podsystemów społecznych (kręgów środowiskowych), do których ona należy. Jednostka w tym rozumieniu jest istotą kształtowaną i modyfikowaną przez jej relacje, stosunki z innymi jednostkami i instytucjami społecznymi. Współzależność między nią a społeczeństwem jest punktem wyjścia w pracy z jednostką w małej grupie, która staje się polem, na którym można kultywować i usprawniać funkcjonowanie indywidualne i społeczne. Podstawą pracy grupowej według tego modelu staje się wzajemny system pomocy w grupie. System taki nie zależy od problemu, jaki grupa ma do rozwiązania, lecz jest warunkiem koniecznym jego rozwiązania. W modelu celów naprawczych nie są w zasadzie priorytetowe cele terapeutyczne. Istotne jest uruchomienie wzajemnych relacji tak, by powstał pożądany system wsparcia, pomagającego jednostce (grupie) rozwiązać problem, który stał się jej udziałem. W modelu tym szczególny nacisk kładzie się na zaangażowanie w proces pomocy, umacniania stosunków i więzi międzyludzkich, a jednostkę rozpatruje się pod kątem jej motywacji oraz zdolności do wzajemności. Rolą prowadzącego grupę jest mediacja i ułatwianie zaspokajania potrzeb ujawnianych przez grupę i maksymalne zaangażowanie jednostek w procesie wzajemnej pomocy. Model ten ma zastosowanie w różnego typu stowarzyszeniach, klubach, zwłaszcza w grupach samopomocy.

Zasady pracy z grupą (za C.A. Kaiser)

1. Pracownik socjalny pracujący z grupą spełnia rolę wspomagającego i ułatwiającego. Oznacza to, że jago celem jest pomaganie członkom grupy oraz grupie jako całości w zdobywaniu większej samodzielności i umiejętności samopomocy. Zasadę tę nazwałabym zasadą kształtowania autonomii grupy.

2. Określając sposób udzielania pomocy, prowadzący powinien korzystać z metod naukowych w ustalaniu faktów (obserwacji), analizie i diagnozie w stosunku do jednostki, grupy i otoczenia społecznego - zasada stosowania wiedzy naukowej w organizacji procesu grupowego.

3. Metoda pracy z grupą zakłada, że pracownik socjalny / pedagog nawiąże z grupą i jej członkami ukierunkowane stosunki i świadomie skoncentruje się na potrzebach jednostek oraz celach grupy określonych przez wypowiedzi i zachowania jej członków, a także oczekiwaniach instytucji prowadzącej przypadek (grupę). Zasadę te nazwałabym zasadą nieświadomego i intencjonalnego kierowania interakcjami w grupie.

4. Jednym z ważniejszych narzędzi służących osiągnięciu takiej relacji jest świadome wykorzystanie przez pracownika socjalnego / pedagoga swojej osobowości - zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów.

5. Pracownik socjalny / pedagog powinien okazywać akceptację dla ludzi, ale nie dla wszystkich ich zachowań. Konieczne jest tu z jednej strony poczucie empatii, a z drugiej realizacja społecznych wymogów i zadań, zgodnie z przyjętymi normami - zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii.

6. Punktem wyjścia pracy z grupą jest jej stan obecny. Należy pozwolić grupie na własny rozwój, ale narzucając jej od razu zewnętrznych rygorów. Grupa winna w procesie tworzenia i realizacji celów funkcjonowania wytwarzać własny system norm i wzorców zachowań - zasada uznania autonomii grupy.

7. Zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń, oznacza, że należy je nakładać rozważnie, zarówno wobec jednostek, jak i całości grupy. Formy takiego działania mogą być różne i obejmują: osobiste cech prowadzącego grupę (jako autorytet), materiały do programu (rodzaj stosowanych ćwiczeń), kontrolę interakcji w grupie, budzenie refleksji u członków nad określonymi przejawami zachowań.

8. Zasada indywidualizacji jest także jedną z zasad pracy z grupą i polega na tym, że jednostka nie rozpływa się, nie gubi w całości grupy, lecz poprzez odpowiednie kierowanie grupą wzbudza się w niej poczucie własnej indywidualności (swoistości jej sytuacji i problemu w kontekście grupowym) i możliwość brania udziału w całości procesu wychowania, opieki, pomocy, terapii w grupie.

9. Zastosowanie procesu interakcyjnego to umiejętność zrównoważenie grupy, zezwolenia na konflikt, gdy to konieczne, i powstrzymanie go, gdy to szkodliwe. To także zdolność udzielania pomocy poszczególnym członkom nie tylko poprzez poświęcanie im osobistej uwagi, ale także przez umieszczenie go w relacjach z innymi członkami grupy - zasada świadomego równoważenia konfliktów w grup.

10. Zasada komunikacji jest także jedną z zasad, którą z rozmysłem należy stosować w pracy z grupą. Zrozumienie między członkami grupy stanowi o jej prawidłowym funkcjonowaniu i realizowaniu celu grupowego. Rolą pracownika socjalnego / pedagoga jest świadome stosowanie środków werbalnych i niewerbalnych oraz umiejętne ich rozumienie (interpretowanie) przez wszystkich uczestników procesu grupowego.

PROCESY GRUPOWE

• konformizm (zachowanie zgodne z normami w grupie lub zmiana zachowania pod wpływem nacisku grupy),

• naśladownictwo (istotny proces w nauce, jest charakterystyczny dla tłumu),

• dezindywidualizacja (zanik osobowości, jednostka całkowicie utożsamia się z tłumem),

• dyfuzja odpowiedzialności (zanik odpowiedzialności za określone zachowanie),

• anonimowość (w grupie raźniej, bezkarnie),

• efekt liberalizacji (przejście jednostki z grupy z pewnymi normami do grupy, gdzie tych norm nie ma sprawia, że jednostka zaczyna nie przestrzegać tych norm),

• przesunięcie ryzyka (grupa jako całość podejmuje bardziej ryzykowne decyzje niż każdy z jej członków osobno)

• grupowe podejmowanie decyzji pozwala lepiej poznać decyzje, redukuje się poziom lęku),

• facylitacja (wpływ obecności innych osób, podczas wykonywania różnych czynności na efekt tych czynności),

• syndrom grupowego myślenia (`burza mózgów')

FUNKCJONOWANIE JEDNOSTKI W GRUPIE I MECHANZMY ODDZIAŁYWANIA GRUP

Jednostka ludzka żyje, działa i rozwija się w świecie, który stanowi zespół różniących się od siebie sytuacji oddziałujących nań w różnych momentach jego życia.

Otoczenie człowieka składa się głównie z sytuacji społecznych, w których występują inni ludzie. Większość sytuacji społecznych to sytuacje grupowe, ludzie tworzący grupę zajmują określoną w niej pozycję i spełniają związane z nią role. 

Liczni autorzy kładą nacisk na różne cechy charakteryzujące grupę. Próba zidentyfikowania pojęcia "grupa społeczna" podjęło się wielu socjologów i psychologów. Znaniecki uważał, że grupą jest "zrzeszenie ludzi, które w świadomości tych samych ludzi stanowi odrębna całość". Grupa, według A. i C. Sherif, jest społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby osób pozostających ze sobą wzajemnie (w danym okresie) w bardziej lub mniej określonych rolach i pozycjach, ma własny system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków w sprawach ważnych dla grupy. W ujęciu G.C. Homansa grupa to "pewna liczba osób komunikujących się ze sobą przez pewien okres (...) wystarczający do tego, aby każda osoba komunikowała się z innymi bezpośrednio, twarzą w twarz". Zdaniem J. Szczepańskiego "grupą społeczną jest pewna liczba osób (najmniej trzy) powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności".

Grupy powszechne, występujące we wszystkich okresach historycznych, stanowiące urzeczywistnienie ludzkiej natury i ludzkich ideałów, to grupy pierwotne. Ch. Gooley zaliczał do grupy pierwotnej rodzinę, dziecięca grupę zabawową, grupę sąsiedzką i klasę szkolną.

Za najbardziej trafną, uważam definicję S.Miki, która ogólnie brzmi "o grupie możemy mówić wtedy, gdy obie jednostki lub więcej pozostają ze sobą w bezpośredniej interakcji, gdy mają one względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i mają względnie rozwiniętą strukturę".

Grupy społeczne wywierają bardzo silny wpływ na swoich członków, który zachodzi nie tylko w sferze jej stanów emocjonalnych, postaw i cech społecznych, ale również zaznacza się w sposobie widzenia i oceniania otaczającego świata. S. E. Asch stwierdził, że stopień wpływu grupy na jednostkę zależy od szeregu warunków, jakie ją charakteryzują, są to m.in. liczebność, stopień jednomyślności grupy. Okazuje się, że grupy 4-5 osobowe maja największy wpływ na człowieka, ponieważ wykazują jednomyślność sądów. Wpływ grupy na jednostkę jest uwarunkowany wieloma czynnikami-przede wszystkim zależy on od stopnia atrakcyjności grupy w oczach jej członków, stopnia jej zwartości oraz od rodzaju I częstotliwości kontaktów charakterystycznych dla danej grupy. Najsilniejszy wpływ wywiera grupa na swoich członków w sferze ich postaw społecznych. W grupie mają miejsce podstawowe zjawiska i procesy społeczne, takie jaki interakcje społeczne, nagradzanie i karanie, pełnienie ról społecznych. Grupa społeczna, jako główny czynnik rozwoju społecznego, teren ćwiczenia się w zakresie działań społecznych i źródło bezpieczeństwa płynące z akceptacji ze strony innych członków, kształtuje podstawowe cechy społeczne jednostki, która bierze udział w życiu społecznym grupy.

Do podstawowych cech społecznych należy zaliczyć:

- umiejętność nawiązywania kontaktów społecznych na różnorodnych płaszczyznach (zabawie, pracy, w spełnianiu codziennych obowiązków),

- umiejętność orientowania się w normach grupy oraz gotowość do ich akceptacji,

- dyspozycyjność do społecznego zachowania się (skłonność do podejmowania działalności na rzecz grupy, gotowość do współpracy, życzliwa postawa wobec innych),

- umiejętność własnej oceny jako osłonka grupy społecznej (jednostka uświadamia sobie własną pozycję w grupie, oczekiwania wobec siebie oraz uczy się realistycznie przewidywać oceny grupy w sobie),

 - aspiracje w zakresie sukcesów społecznych i inne.

Wszelkie oddziaływanie grupy na jednostkę nosi miano "socjalizacji", która może być dla jednostki pozytywna lub negatywna w zależności od treści norm, wzorców osobowych, zasad postępowania oraz hierarchii wartości aprobowanych przez daną grupę. Następstwem tak szeroko rozumianej socjalizacji jest "ukształtowanie się jednostki pod wpływem funkcjonującej grupy rówieśniczej, koleżeństwa, umiejętności współżycia, gotowości udzielania pomocy, bądź wystąpienia u osobników objawów negatywnych w wyniku kontaktu z grupą przejawiającą podobne skłonności".

W ujęciu węższym socjalizacja dotyczy "sytuacji oddziaływania na jednostkę grupy reprezentującej określoną kulturę, powodującej wystąpienie społecznie pożądanych zmian w zachowaniu jednostki". W takim odniesieniu wydaje się, że socjalizacji nie należy łączyć ze zmianami występującymi w procesie rozwoju fizycznego i umysłowego, ale ze zmianami zachodzącymi w kontaktach społecznych jednostki z otoczeniem) działania, kontakty międzyludzkie, czynności społeczne).

Jak wynika z dokonanej analizy znaczenia pojęcia, socjalizacja przebiega pod wpływem oddziaływania grupy w określonej kulturze na jednostkę, powodując wystąpienie u niej pożądanych zmian w zakresie czynności społecznych. Zmiany te zachodzą w różnych okresach życia, przy czym szczególną podatność na oddziaływanie grupy przejawiają dzieci.

U podłoża procesów socjalizacyjnych leżą określone mechanizmy:

a) Mechanizm kontroli społecznej

Członkowie grupy w trakcie porozumiewania wymieniają wzajemne bodźce, które są dla nich źródłem kar i nagród działają wzmacniającą na zachowanie jednostek - ważną rolę pełni tu działanie tzw. kontroli społecznej.

 b) Mechanizm wpływu osób znaczących (modelowanie, identyfikacja)

W działaniu ludzie uczą się od siebie nawzajem określonych zachowań, jest to tzw. modelowanie, uzewnętrznianie przez jednostki określonych wzorców działania oraz bycie takim samym tzw. identyfikacja.

c) Mechanizm wzmacniania wewnętrznego

Pełnienie przez jednostkę określonych ról, względnie stałość działań jednostki jest podstawą utrwalania pewnych zachowań oraz kształtowanie dyspozycji do tych zachowań.

1

---