Planowanie i ewaluacja w edukacji zdrowotnej

NAUCZANIE

„…organizowanie uczenia się, kierowanie uczeniem się, tworzeniem warunków sprzyjających opracowaniu przez uczniów określonego zasobu wiedzy i sprawności, z elementami kontroli, dzięki której warunki te mają być odpowiednio wykorzystane.”

Nauczanie jest:

-zaplanowane

-celowe

-ukierunkowane

UCZENIE SIĘ

„jest procesem nabywania przez uczący się podmiot określonych wiadomości, umiejętność i nawyków wpływających na jego zachowanie , a końcowe wyniki tego procesu zależą w znacznej mierze od motywacji i aktywności.”

UCZENIE SIĘ w odniesieniu do EZ: „ uczenie się to względnie trwała zmiana możliwości i dyspozycji człowieka, która może dotyczyć: zmiany wiedzy i zrozumienia, sposobu myślenia, przekonań, postaw, ustalenia (klaryfikacji) wartości, nabywania lub doskonalenie umiejętność dotyczących zdrowia.”

PLANOWANIE - jest codzienną czynnością każdego człowieka, dotyczy wszystkich dziedzin życia.

Planowanie programu jest procesem, którego wynikiem jest plan. Plan powinien zawierać elementy, które są odpowiedzią na trzy następujące pytania:

Planowanie	Kolejne kroki planowania
1.co chcemy osiągnąć?	Ustalanie potrzeb - >wybór priorytetów - >określenie specyficznych celów i zadań
2.co zamierzamy zrobić?	Wybór najlepszego sposobu (zadań) osiągnięcia celu - (spośród dostępnych zasobów) identyfikacja zasobów ->ustalenie kto, jak i kiedy będzie realizować program
3.w jaki sposób sprawdzimy czy osiągnęliśmy sukces?	Zaplanowanie ewaluacji procesów i wyników

ETAPY PLANOWANIA PROGRAMU

Cechy tego modelu:

-układ strzałek jest okrężny (w czasie realizacji planu może zajść potrzeba jego modyfikacji i powrotu do wcześniejszego etapu),

-kierunek strzałek jest odwrotny do ruchu wskazówek zegara (planowanie jest procesem ciągłym, w którym warto podejmować starania poprawiania planu).

Diagnoza potrzeb < ------------------- ------------------

↓ ↑

Ustalenie celów i zadań < -------------------------------

↓ ↑

Dobór metod i technik < --------------------------------

↓ ↑

Identyfikacja zasobów < --------------------------------

↓ ↑

Planowanie ewaluacji < ---------------------------------

↓ ↑

Opracowanie planu realizacji programu < ---------

↓ ↑

Realizacja programu, ewaluacja procesu < ---------

POTRZEBY

- „coś co jest konieczne, bez czego trudni się obejść”

- „stan, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku”

-„różnica między aktualną sytuacją a sytuacją bardzo pożądaną”

Synonimy: pragnienie, dążenie, popęd, motyw

RODZAJE POTRZEB

- bezwzględne - grupują się wokół podstawowych przerw żywej materii-

- np. potrzeba żywienia, oddychania, ruchu, potrzeba poznawania

- względne-niekoniecznie do życia, ale to Zycie tworzące łatwiejszym i lepszym

POTRZEBY BEZWZGLĘDNE

-wychowanie zdrowotne powinno się oprzeć na tych potrzebach, jak najdłużej je podtrzymywać aby nie wygasły

-sama potrzeba bezwzględna nie określa działań i ich jakości np. potrzeba żywienia, potrzeba ruchu

POTRZEBY WZGLĘDNE

-prób odczuwania potrzeb względnych jest indywidualny i środowiskowo zróżnicowany

- wskazywanie potrzeb względnych w przebiegu wychowania nie powinny opierać się na pouczeniach, nakazach i karach. Najlepsze efekty daje metoda dobrego przykładu.

RODZAJE POTRZEB

-normatywna- określona dla danej grupy przez ekspertów, na podstawie różnych kryteriów,

-odczuwana- definiowania przez osoby z danej grupy,

-wyrażana- przełożenie potrzeb odczuwalnych na działania,

-porównawcza- porównywanie siebie z ludźmi o podobnych cechach i w przypadku stwierdzenia odmienności odczuwanie potrzeby dorównania im

POWODY DIAGNOZY POTRZEB w EZ

-potrzeby różnych osób i grup są bardzo zróżnicowane i często odbiegają od wizji autorów „ gotowych” programów

-pytanie o potrzeby może rozbudzić zainteresowanie sprawami zdrowia,

- zainteresowanie potrzebami wpływa na aktywność i motywacje do działania na rzecz zdrowia

USTALANIE CELÓW I ZADAŃ

Cel- określa to „co chcemy osiągnąć?”, „dokąd zmierzamy?”

Cele:

-afektywne - dotyczące kształtowania lub zmiany postaw, przekonań, wartości lub opinii,

-poznawcze- dotyczące tego czego uczący powinni się dowiedzieć, co poznać, zrozumieć;

- behawioralne-dotyczą umiejętności, sposobów postępowania i zachowań.

ZASADY OKREŚLANIA CELÓW

-zgodność z ustalonymi (priorytetowymi) potrzebami uczących się;

-realność - możliwość osiągnięcia celów w określonym czasie i/lub w konkretnej sytuacji;

- precyzja sformułowania celu - ułatwia planowanie działań, dobór metod i technik uczenia się oraz ewaluację wyników;

-mierzalność - umożliwia to ewaluację wyników, czyli sprawdzenie czy osiągnęliśmy cel (sukces).

DOBÓR METOD I TECHNIK

Dokonując wyboru metod i technik należy odpowiedzieć na następujące pytania:

• jaka metoda jest najwłaściwsza i najbardziej skuteczna dla osiągnięcia określonego celu/ów?

Przykłady metod i technik w zależności od celu edukacji

Cel	Przykłady metod i technik
Przekazanie informacji (faktów) informacje mogą być proste lub złożone, znane lub nowe, zgodne lub sprzeczne z dotychczasową wiedzą	-nawiązywanie do wcześniej posiadanej wiedzy, przekazanie informacji (wykład, prelekcja) w logicznej kolejności, w uporządkowany sposób; -wykorzystanie tekstów (broszura, ulotka), plakatów, plansz
Kształtowanie umiejętności podejmowania decyzji Umiejętności te powinny być powiązane z codziennym życiem uczących się, szkoła, rodziną, praca zawodową	-przekazanie niezbędnych podstawowych informacji; -zademonstrowanie umiejętności podejmowania decyzji na konkretnych przykładach-studia przypadków; -umożliwienie uczestnikom ćwiczenia umiejętności w rzeczywistych sytuacjach np. odgrywanie ról, zadania do wykonania poza zajęciami
Kształtowanie umiejętności komunikowania się Komunikowanie werbalne i niewerbalne	-zademonstrowanie przykładów dobrego komunikowania się, ćwiczenie różnych umiejętności-odgrywanie ról, obserwacja osób przemawiających, udzielających konsultacji, analiza ich zachowań, analiza filmów video przedstawiających sposób komunikowania się w grupie
Kształtowanie postaw wobec innych ludzi Na przykład postaw wobec osób żyjących z HIV/ AIDS - tolerancja, chęć zrozumienia i szacunku dla innych osób i ich poglądów, dyskrecja	-dyskusja dotycząca znaczenia odpowiednich postaw wobec tych ludzi; -praca w małych grupach, odgrywanie ról w specyficznych sytuacjach; -zaproszenie osoby zakażonej HIV, modelowanie właściwych postaw i zachowań przez prowadzącego zajęcia

• jakie metody można wykorzystać w konkretnych warunkach? - należy wziąć pod uwagę wielkość grupy, wiek uczestników i ich specyficzne cech, warunki prowadzenia zajęć

• jakie metody zaakceptują uczestnicy? - zależy to od:

- doświadczeń uczestników, w tym ich zaznajomienia z metodami aktywizującymi;

-przekonań uczestników; dotyczy to np. kwestii dot. Metod antykoncepcyjnych i innych drażliwych tematów;

• jakie doświadczenia i umiejętności w zakresie stosowania metod aktywizujących i interaktywnych ma prowadzący zajęcia? - wykorzystanie w niektórych sytuacjach nowych metod po raz pierwszy może nastręczać trudności.

IDENTYFIKACJA ZASOBÓW

Realizacja programu wymaga zabezpieczenie odpowiednich zasobów. Należą do nich:

• zasoby ludzkie - w tym osoba lub osoby prowadzące zajęcia - ich doświadczenie, umiejętności, entuzjazm, energia oraz czas, którym dysponują. Ważne SA także inne osoby, które będą współpracowały w realizacji programu lub udzielały pomocy uczącym się w wykorzystaniu (transferze) w codziennym życiu efektów uczenia się. Osobami tymi mogą być, w zależności od sytuacji, rodzice, członkowie rodziny, rówieśnicy, współpracownicy;

• zasoby materialne - środki dydaktyczne, wydawnictwa, możliwość powielania arkuszy i innych materiałów oraz warunki do prowadzenia zajęć itd.;

• czas przeznaczony na realizację programu; dotyczy to czasu, jakim dysponują uczestnicy; w przypadku uczniów - czasu przewidzianego w planie lekcji lub zajęciach pozalekcyjnych itd.

EWALUACJA, czyli sprawdzenie:

- jak przebiega realizacja programu? - ewaluacja procesu

- czy i w jakim stopniu osiągnęliśmy ustalone cele, czy program zakończy się sukcesem? -ewaluacja wyników

W skrócie -> ewaluacja to sprawdzenie tego, czy osiągnęliśmy ustalone cele, czy działania nasze zakończyły się sukcesem

Analiza różnych definicji wskazuje, że:

-ewaluacja nie jest synonimem oceniania i kontroli (nadzoru), ani nową jej formą i odnoszą się do niej takie określenia jak; badanie, zbieranie informacji, analizowanie, sprawdzanie, komunikowanie (zdawanie relacji);

- niezbędnym elementem ewaluacji jest wartościowanie działań, czyli badanie czy działania i ich wyniki są wartościowe - cenne, użyteczne; kryterium wartości ustalają ludzie programujący działania i ich uczestnicy;

-ewaluacja ma służyć usprawnianiu, doskonaleniu, zrozumieniu, rozwojowi i ułatwiać podejmowanie decyzji.

cecha	ewaluacja procesu	ewaluacja wyników
cel	monitorowanie przebiegu realizacji programu dla dokonania korekt i modyfikacji	zbadanie stopnia osiągnięcia przyjętych celów programu
podstawowe pytanie	- czy program został wdrążony? -czy jest realizowany zgodnie z planem? -co sądzą o programie jego uczestnicy? -co wymaga korekty, uzupełnienia?	- jakie są efekty programu w stosunku do ustalonych celów? -czy program powinien być kontynuowany -co należy zmodyfikować?
czas realizacji	w całym okresie realizacji programu	po zakończeniu kolejnych etapów na zakończenie programu, po upływie pewnego czasu

METODY EWALUACJI PROCESU

W ewaluacji procesu edukacji zdrowotnej można wykorzystać następujące metody:

• analiza zarejestrowanych danych o liczbie, czasie trwania i organizacji zajęć;

• obserwacja zachowań uczestników w czasie zajęć, uczestnictwo w zajęciach, zainteresowanie, aktywność, ich własne inicjatywy i pomysły;

• samoocena (autoewaluacja) prowadzącego, udzielenie odpowiedzi na pytania; co mi się udało zrobić dobrze? Co można zmienić, poprawić w przyszłości? W autoewaluacji warto zwrócić szczególną uwagę na pozytywne aspekty swojej pracy, identyfikować to, co daje satysfakcję i myśleć konstruktywnie, co można poprawić;

• zebranie informacji zwrotnych (opinii) od:

-innych osób uczestniczących w realizacji programu, np. poprosić o obserwację przebiegu wybranych zajęć;

-uczestników zajęć, których można zachęcić do wyrażania swoich opinii w różnorodny sposób; np. zapytanie wprost o ich opinie na zajęciach (pozytywach i słabych stronach), wykorzystanie specjalnych anonimowych arkuszy ewaluacji.

Wybór metod ewaluacji jest jednym z etapów planowania programu, a także poszczególnych zajęć.

EDUKACJA ZDROWOTNA W SZKOLE

„ ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest kształtowanie u uczniów nawyku dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętność tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu.”

EDUKACJA ZDROWOTNA NA LEKCJACH WF

-oczekuje się, że wychowanie fizyczne w swej funkcji doraźnej będzie wspierać rozwój fizyczny i poszerzać potencjał zdrowotny uczniów

- wychowanie fizyczne przygotowuje do dokonywania w życiu wyborów korzystnych dla zdrowia

5 OBSZARÓW EDUKACJI ZDROWOTNEJ

1. Aktywność fizyczna, praca i wypoczynek

2. Rozwój fizyczny w okresie dojrzewania i młodzieńczym

3. Dbałość o ciało, bezpieczeństwo, choroby

4. Zdrowie i dbałość o nie

5. Zdrowie psychospołeczne i umiejętność życiowe

PROPOZYCJA ORGANIZACJI ZAJĘĆ Z EZ

-kurs w wymiarze co najmniej 30 h w okresie 3 lat nauki w gimnazjum i 3 lat nauki w szkole ponad gimnazjalnej

-zajęcia w cyklu ciągłym np. jeden semestr

Nie zaleca się!!!

-rozłożenie zajęć na dłuższy okres z długimi przerwami,

-omawianie zagadnień z EZ podczas zajęć ruchowych

ZADANIE NAUCZYCIELA WF

-zmiana dotychczasowych zasad pracy nauczyciela, w tym m.in. prowadzenia tych zajęć w salach lekcyjnych w grupach koedukacyjnych

-pełnienie roli przewodnika uczniów, który aranżuje uczenie się, a nie wchodzi w rolę…. (?)

OCENIANIE NA EZ

-obecności i aktywność na zajęciach

-samoocena uczniów dotyczących rozwoju ich umiejętności

-ocena przez rówieśników w przypadku wykonywania projektów

-ocena przez nauczyciela (zminimalizowana)

Ćw.7

UZALEŻNIENIE jest to psychiczny, niekiedy także fizyczny stan, wpływający z wzajemnego oddziaływania między żywym organizmem, a środowiskiem toksycznym.

Charakteryzuje się zmianą zachowania oraz innymi reakcjami, które zawsze zmierzają do tego, aby zażywać środki stałe lub regularne ze względu na ich działanie na psychikę, a czasem także aby zapobiec nieprzyjemnym stanom płynącym z ich braku.

MECHANIZM UZALEŻNIENIA

próbowanie

↓

zażywanie

↓

nadużywanie

↓

uzależnienie

FUNKCJONOWANIE OSOBY UZALEŻNIONEJ:

1.mechanizm nałogowego regulowania uczuć

2.mechanizm iluzji i zaprzeczeń

3.mechanizm zaprzeczenia własnego JA

1.poziom emocjonalny

Używka staje się głównym źródłem przezywanych stanów emocjonalnych, najpierw przyjemności, a z czasem tylko ulgi czy uśmierzenie przykrości.

Te sztuczne sposoby uzyskiwania satysfakcji coraz bardziej wypierają naturalne, „oduczające” osobę uzależnioną do korzystania z nich i skazujące kurczowe trzymanie się nałogu.

2.poziom poznawczy

W miarę jak coraz trudniej rozstać się z narkotykiem, rozrasta się fałszywa świadomość, wspierając nałóg i właśnie w tym kierunku zniekształcająca obraz rzeczywistości. Gdyby nie to, własne zachowanie, sposób życia, szkody ponoszone przez bliskich… (?)

3.poziom zachowań

Oznacza, że osoba uzależniona nie podejmuje odpowiedzialności za to, co sama zrobiła i co uznaje za…(?)

CZYNNIKI RYZYKA UZALEŻNIEŃ możemy podzielić na:

-związane z funkcjonowaniem rodziny

-związanie z funkcjonowaniem w roli ucznia

-wczesne występowanie zachowań problemowych

-niekorzystne warunki ekonomiczne

-wpływy rówieśnicze

-indywidualne predyspozycje

PRZYCZYNY UZALEŻNIEŃ

-stres (szkolny, związany z pracą, rodziną, finansami)

-negatywny wpływ społeczeństwa

-problemy

-środowisko życia

-patologie

-złe wzorce

-…

PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ

1.metoda awersyjna - straszenie szkodliwymi następstwami nałogów

2.bezpieczne, kontrolowane, sporadyczne, spożywanie alkoholu, papierosów, marihuany (lata 70. cywilizacja zachowań); biorę - nie biorę palę - nie palę

↑ wycofane z działania!!!

3.programy ukierunkowane na wybór i naukę odmawiania - ocena korzyści i strat wynikających z podejmowania różnych decyzji

4.programy prozdrowotne - koncentrujące się na korzyściach z niepalenia, picia alkoholu…

Wiodącymi strategiami profilaktycznymi są:

-praca z rodzicami

-praca z mentorami

-rozwijanie umiejętności życiowych

-edukacja normatywna

-budowanie więzi ze szkołą lub społecznością totalna

Kompensacyjna funkcja ćw. fizycznych

Higiena i optymalizacja sposobów wypoczynku

FUNKCJE ĆW. FIZYCZNE

1.stymulacja (pobudzająca)

2.adaptacyjna (przystosowawcza)

3. kompensacyjna (wyrównawcze)

4.korektywna (poprawcza)

Ad.3. Kompensacja to zorganizowany system bodźców (zestaw ćwiczeń) dopełniających lub antybodźców, mających na celu zrównoważenie ślepych zadań adaptacyjnych.

Zadaniem kompensacji jest w tym wypadku przywrócenie względnej harmonii rozwojowej przez stosowanie pozycji i ruchów uzupełniających i przeciwstawnych.

Ad.4. Korektywa jest wychowawczą interwencją we wszelkich przypadkach odchyleń rozwojowych możliwych do zlikwidowania lub załagodzenia środkami wychowawczymi (ćwiczeniami).

WYPOCZYNEK

Zapewnienie odpowiednich proporcji między pracą a wypoczynkiem jest warunkiem zdrowia i utrzymania optymalnej zdolności do pracy.

Przyczyn narastania zmęczenia przewlekłego należy upatrywać w zakłóceniu podstawowego cyklu biologicznego.

praca -> zmęczenie - > wypoczynek

Sen nocny

-stała poza zasypiania

-stały czas snu

-wypracowanie metody szybkiego zasypiania

Ma na niego wpływ:

-czynniki klimatyczne

-czynniki dietetyczne

-sen a ruch

-warunki miejscowe

Przerwy podczas pracy:

Racjonalne zastosowanie przerw w formie aktywnego wypoczynku:

-przerw kilku minutowych

-przerw kilkudniowych

-przerw kilkutygodniowych

Odpoczynek w ciągu dnia

Jeśli warunki pracy zmuszają do intensywnego wysiłki fizycznego.

Zalecane jest stosowanie elementów pieszego wypoczynku w ciągu dnia (drzemka).

Organizacja pracy:

-wcześniej ustalony plan

-życzliwość wewnątrz zespołów pracowniczych,

- przestrzeganie zasad BHP w miejscu pracy

Higiena

Celem higieny jest nie tylko ochrona organizmu przed chorobami zakaźnymi,( …)

Higiena:

-skóry, rąk i stóp, włosów, narządu wzroku i słuchu, narządu ruchu

Ćw.8 EDUKACJA ZDROWOTNA LUDZI PÓŹNIEJ DOROSŁOŚCI

STAROŚĆ nieunikniony efekt procesu starzenia się, w którym kolejno następują zmiany biologiczne, psychiczne i społeczne prowadzą do naruszenia równowagi biopsychospołecznej.

Starość to okres życia następujący po wieku dojrzałym.

Starość wg WHO

-wiek przedstarczy 45-59 r.ż.

-wczesna starość 60-74 r.ż.

-późna starość 75-89 r.ż.

-długowieczność - powyżej 90 r.ż.

Człowiek stary:

-kryterium demograficzne - osoby powyżej określonego wieku

-kryterium socjalne i ekonomiczne - osoby nieaktywne zawodowo

-kryterium biologiczne i psychologiczne - osoby o obniżonej kondycji fizycznej, psychicznej.

TEORIA AKTYWNOŚCI

-utrzymanie wysokiego poziomu aktywności fizycznej, intelektualnej i społecznej (zaangażowane w życie społeczne)

- teoria ujmująca proces starzenia(społecznie), jako gromadzenie się napięć związanych z obrazem siebie, które powstają wraz ze zmianą pełnienia ról społecznych i proponuje jak największą (zdrowie, wiek) aktywność do najpóźniejszych lat.

Aktywna akceptacja do starości z uwzględnieniem:

-zmian kulturowych, którym wszyscy podlegamy - przypisywanie wartości działaniom aktywnym

-rytm: praca -zmęczenie - wypoczynek ->należy stworzyć ludziom późnej starości okazje do podejmowania działalności i aktywności

- indywidualne refleksje osób starszych nad sensem życia i śmierci - optymalne starzenie się

TEORIA NIEZAANGAŻOWANIA (TEORIA WYCOFYWANIA SIĘ SPOŁECZNEGO)

-procesowi starzenia się towarzyszy zmniejszająca się aktywność społeczna oraz wzrastający wzajemny dystans między jednostką a społeczeństwem

-niechęć do podejmowania nowych obowiązków, brak intensywnego zaangażowania emocjonalnego

Powody:

-wycofywanie się osób starszych z życia społecznego (zmiana ról społecznych - zawodowej i rodzinnej)

-brak koncepcji na Zycie, choroby, zmęczenie spowodowane m.in. procesami inwolucyjnymi

CZYNNIKI RYZYKA WARUNKUJĄCE TEMPO PROCESÓW STARZENIA :

*biologiczne :

--zmniejszenie aktywności fizycznej, której brak powoduje głębokie zmiany patologiczne ustroju,

-przeciążenie kładu nerwowego m.in. przez nadmiar szkodliwych bodźców związanych z rozwojem współczesnego świata i cywilizacji technicznej (hałas, zanieczyszczenie powietrza, nadmiar informacji, stres psychiczny)

-niewłaściwe odżywianie (np. niedobór białka, witamin, żelaza lub częściej spotykane przekarmienie, przyjmowanie nadmiaru kalorii w stosunku do zapotrzebowania)

-nadużywania alkoholu, nikotyzmu, lekomania

*społeczne:

-nagła zmiana warunków środowiskowych i pogorszenie się sytuacji materialnej związanej z przejściem na emeryturę

-izolacje społeczne i psychiczne

-brak odpowiednio zorganizowanych form rekreacji i czynnego wypoczynku

-niewłaściwe nastawienie do starości i do ludzi starych

-niedostateczne uświadomienie w zakresie gerohigieny

-brak przygotowania do starości

MOTYWY PODEJMOWANIA AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ

-zdrowotne

-utylitarne -podtrzymywanie sprawności dla wykonywania czynności np. chód, ubieranie się, porządki, przygotowywanie posiłków

-społeczne - chęć przebywania z ludźmi, ucieczka przed samo troską

-ludyczne - przeciwdziałanie nudzie i monotonii dnia codziennego, konieczność wypełnienia dużej ilości wolnego czasu

AKTYWNOŚĆ RUCHOWA (funkcja prozdrowotna i rekreacyjna)

-zachowanie sprawności, samodzielności i niezależności

-podtrzymywanie aktywności fizycznej, pozwalającej na samodzielne wykonywanie podstawowych czynności życiowych

-zahamowanie postępu zmian inwolucyjnych

-odprężenie psychiczne, przyjemność i zadowolenie

- (…)

FORMY AKTYWNOSCI RUCHOWEJ ZALECANE DLA OSÓB STARSZYCH

-oparte na treningu zdrowotnym: spacery, marsze, nornic wal king, jazda na rowerze, pływanie, narciarstwo biegowe, różne formy turystyki

-gimnastyka ogólnorozwojowa, poranna i wieczorna, gry i zabawy ruchowe o mniejszej intensywności (np. orientacyjne), zajęcia relaksacyjne

-zajęcia o charakterze towarzyskim np. gra w krykieta, kręgle, rzucanie do celu rzutkami, tańce, boule, mini-golf

WSKAZANIA	PRZECIWSKAZANIA
w metodyce ćwiczeń fizycznych
-ćw. oddechowe -długotrwałe ruchy cykliczne -ćw. gibkościowe -ćw. na świeżym powietrzu -ćw. z łatwymi przyborami -ćw. relaksacyjne -gry i zabawy towarzyskie -kameralne atmosfera -kontrola lekarska -ćw. wzmacniające	-nagłe skłony głowa w dół -nagłe skłony tułowia do tyłu -skoki, podskoki -ćw. w bezdechu -ćw. szybkościowe -ćw. statyczne (zwisy, podpory, podnoszenie ciężarów, podtrzymywanie ciężaru własnego ciała) -gwałtowne zmiany pozycji - z niższej na wysoką -współzawodnictwo -przyrządy gimnastyczne

---