Całościowa diagnoza pedagogiczna
Ocena poziomu czytania;
Ocena poziomu pisania;
Diagnoza środowiska rodzinnego;
Diagnoza prognostyczna.
Diagnoza
Termin diagnoza wywodzi się od greckiego słowa „diagnosis”, co oznacza rozróżnianie, osądzanie i funkcjonuje jako specjalistyczny odpowiednik słowa „rozpoznanie”. Zdaniem S. Ziemskiego diagnoza oznacza „rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do znanego typu lub gatunku, przez przyczynowe, celowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju”.
Diagnoza - zakres pojęcia
We współczesnym języku naukowym zakres pojęcia „diagnoza” nie ogranicza się wyłącznie do rozpoznawania stanów patologicznych, ale obejmuje wszelkie rozpoznanie jednostkowych stanów rzeczy
i ich tendencji rozwojowych w oparciu o znajomości ogólnych prawidłowości.
Pełny obraz rozpoznawanego zjawiska, poprzez ujawnienie zaburzonych mechanizmów warunkujących procesy czytania i pisania, ustalenia ich przyczyn oraz przewidywanie jego dalszego rozwoju, stwarza równoczesna, wieloaspektowa diagnoza: medyczna, psychologiczna i pedagogiczna. Taka diagnoza specyficznych trudności w uczeniu się wyznacza jej interdyscyplinarny charakter.
Diagnoza medyczna
Diagnoza medyczna ma charakter selektywny. Polega na wykluczeniu ewentualnych wad narządu wzroku i zmysłu słuchu. Dostarcza nam danych składających się na obraz stanu zdrowia dziecka oraz stanu narządów zmysłów. Diagnoza medyczna opiera się na badaniach specjalistycznych i jak sama nazwa sugeruje leży w gestii lekarza specjalisty.
Diagnoza psychologiczna
Różnorodność czynników warunkujących procesy czytania i pisania określają złożoność diagnozy psychologicznej, albowiem istotny będzie pomiar takich czynników, jak: inteligencja, sprawności percepcyjno - motoryczne, integracja percepcyjno - motoryczna, lateralizacja, orientacja w schemacie ciała i przestrzeni, pomiar zdolności psycholingwistycznych oraz pomiar cech i struktury osobowości. Zwykle obraz diagnozy psychologicznej na podstawie przeprowadzonych badań tworzą specjaliści Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej.
Diagnoza pedagogiczna
Pierwszą, a zatem leżącą w kompetencji nauczyciela, powinna być diagnoza pedagogiczna.
Jest niejako punktem wyjścia w ujawnianiu dzieci dyslektycznych.
Zwykle nauczyciele pierwsi zauważają trudności dziecka w nauce, dokonują analizy i opisu zaobserwowanych objawów specyficznych trudności w uczeniu się, sugerują konsultacje lekarskie, kierują za zgodą rodziców na badania do poradni.
Diagnoza pedagogiczna stanowi więc element szerokiego postępowania rozpoznawczego.
Trzy elementy diagnozy pedagogicznej
1. rozpoznanie zjawiska;
2. ocena tego zjawiska z punktu widzenia przyjętych standardów rozwojowych;
3. prognoza rozwoju.
Wiarygodność diagnozy pedagogicznej wzrasta, kiedy stworzone są odpowiednie warunki do jej przeprowadzenia. Składa się na nie: klimat poczucia bezpieczeństwa, indywidualne podejście do diagnozowanego dziecka, atrakcyjność stosowanych narzędzi diagnostycznych. Bardzo ważny jest również sposób przeprowadzenia badania. Zadania nie mogą doprowadzić do zmęczenia i zniecierpliwienia dziecka. Zasadne więc jest sięgnięcie po techniki zabawowe.
W działaniu rozpoznawczym chodzi o precyzyjne ustalenie zarówno symptomów zaburzeń danej osoby, jak i jej warunków środowiskowych. Zadaniem pedagoga będzie już nie tylko ujawnienie zestawu specyficznych błędów popełnionych przez dziecko podczas czytania i pisania, co miało miejsce we wstępnej diagnozie pedagogicznej lecz dokonanie profesjonalnej identyfikacji i interpretacji błędów. Ogromne znaczenie ma również diagnoza środowiska rodzinnego dziecka. Ostatnim etapem postępowania diagnostycznego jest konstrukcja. Nauczyciel w oparciu o analizę danych zebranych ze wszystkich rodzajów diagnozy dokonuje oceny badanego zjawiska i przewiduje kierunki jego rozwoju. Dopiero tak całościowo ujęta diagnoza daje szansę opracowania konstruktywnego programu rewalidacji, indywidualnego dla każdego przypadku
Dokonanie prawidłowej diagnozy determinowane jest przyjęciem odpowiednich założeń teoretycznych i metodologicznych. Przede wszystkim kwalifikacja specyficznych zaburzeń funkcji poznawczych jako przejawów dysleksji rozwojowej jest możliwa przy spełnieniu trzech głównych warunków, które muszą wystąpić jednocześnie:
¨ warunek dydaktyczny- realizacja obowiązującego programu: przyjęcie odpowiednich metod nauczania, a więc dziecko jest poddawane systematycznemu nauczaniu szkolnemu według obowiązujących programów i metod nauki czytania i pisania;
¨warunek intelektualny- norma intelektualna, czyli dziecko prezentuje co najmniej przeciętny poziom sprawności intelektualnej;
¨warunek społeczny- środowisko, głównie rodzinne, stymulujące rozwój poznawczy dziecka, czyli brak zaniedbań wychowawczych.
inne ograniczenia w zakresie określania występujących trudności w uczeniu się czytania i pisania
Ponadto trzeba mieć świadomość, iż występują też inne ograniczenia w zakresie określania występujących trudności w uczeniu się czytania i pisania jako zaburzeń dyslektycznych, chociaż część z nich stanowi pochodną powyższych warunków. Ograniczenia te dotyczą:
¨dzieci do 10 r. ż., gdyż dopiero opanowują trudną sztukę czytania i pisania,
¨dzieci upośledzonych umysłowo, bowiem przyczyną ich trudności w nauce czytania stanowi globalny deficyt możliwości intelektualnych,
¨dzieci z zaniedbywanych środowisk wychowawczych, gdyż źródłem trudności jest brak stymulacji rozwojowej i motywacji do nauki,
¨dzieci niedowidzących, niedosłyszących, niewidomych i nie słyszących gdyż przyczyną niemożności opanowania umiejętności czytania i pisania jest tu poważne zaburzenie strukturalne lub funkcjonalne analizatora wzrokowego lub słuchowego, stąd objawy mogą wskazywać na dysleksję, jednakże patomechanizm występujących u nich zaburzeń jest odmienny,
¨dzieci z zaburzeniami neurologicznymi (epilepsja, porażenie mózgowe), gdyż przyczynę ich trudności w nauce czytania i pisania stanowią rozległe uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, a nie parcjalny deficyt w jego obrębie.
Bardzo istotne jest, aby w diagnozie dysleksji wziąć pod uwagę dynamikę jej symptomów, które wykazują swoją specyfikę:
¨w wieku po niemowlęcym i przedszkolnym obserwujemy objawy ryzyka dysleksji, które mogą przejawiać się w zaburzeniach rozwoju mowy, w opóźnieniu rozwoju ruchowego i zaburzeniach lateralizacji,
¨w młodszym wieku szkolnym obserwowalne są izolowane trudności w nauce czytania i pisania, przy czym najpierw występują trudności w czytaniu, zaś trudności w pisaniu utrzymują się znacznie dłużej lub nie ustępują,
¨w klasach starszych widoczne są uogólnione trudności w nauce, czyli następuje ich generalizacja, przez transfer zaburzeń czytania i pisania na inne przedmioty, w których te umiejętności są ważne,
¨w późniejszych okresach rozwojowych i
w rozwoju kariery szkolnej zauważa się niepowodzenia szkolne i związany z nimi negatywizm szkolny, brak aspiracji edukacyjnych, czasem odsiew szkolny, stanowiący podłoże pojawiania się wtórnych zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń osobowości, co może powodować odległe skutki w formie różnych patologii społecznych, niedostosowania społecznego i przestępczości.
Na podstawie zidentyfikowanych symptomów charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego można określić, czy zaburzenia dziecka mają charakter dyslektyczny i jakie ewentualnie patomechanizmy stanowią ich podłoże. Przy czym należy mieć na uwadze, iż w młodszym wieku szkolnym, przedszkolnym i niemowlęcym można mówić jedynie o symptomach ryzyka dysleksji, zaś dopiero w późniejszych okresach rozwojowych o symptomach zaburzeń dyslektycznych.
Całościowa diagnoza pedagogiczna
Całościowa diagnoza pedagogiczna obejmuje:
- ocenę poziomu czytania;
- ocenę poziomu pisania;
- diagnozę środowiska rodzinnego;
- diagnozę prognostyczną.
Ocena poziomu czytania
Badanie opanowania umiejętności czytania dotyczy oceny znajomości liter, sprawdzenia umiejętności czytania głośnego oraz rozumienia tekstu.
Pierwszym krokiem w pedagogicznym działaniu rozpoznawczym jest sprawdzenie znajomości liter.
Próba zwykle dokonywana jest w następującej kolejności:
1. uczeń nazywa wskazywaną literę;
2. uczeń wskazuje odpowiednik literowy wymawianej litery;
3. uczeń kopiuje litery.
Sprawdzian umiejętności czytania odbywa się za pomocą tekstu bezsensownego oraz tekstu wiązanego.
Tekst bezsensowny służy do badania tempa czytania. Przy pomocy tekstu wiązanego bada się technikę i tempo czytania, analizuje rodzaj popełnianych błędów oraz sprawdza stopień rozumienia tekstu. stosuje się również próbę cichego czytania, która wydaje się bardziej miarodajna podczas sprawdzania rozumienia tekstu, albowiem dziecko czytając, głównie koncentruje się na treści.
Ocena poziomu pisania
Ocena poziomu pisania dokonywana jest zwykle poprzez trzy formy pisemnych sprawdzianów: przepisywanie, pisanie ze słuchu i pisanie z pamięci. Każda z tych form w różnym stopniu angażuje procesy percepcyjno - motoryczne i intelektualne.
Pedagogiczne postępowanie diagnostyczne w tym zakresie ma na celu ujawnienie dysgrafii i dysortografii.
Staje się to możliwe poprzez wnikliwą identyfikacje i interpretację błędów popełnionych podczas realizacji trzech prób pisania oraz ocenę poziomu graficznego pisma.
Rozpoznawczy etap diagnozy pedagogicznej w obrębie analizy błędów popełnionych podczas czytania i pisania ma na celu wysnucie wniosków i włączenie ich do interdyscyplinarnej diagnozy, dającej podstawy stworzenia obrazu prognozy co do dalszego rozwoju dziecka.
Diagnoza środowiska rodzinnego
Włączenie diagnozy środowiska rodzinnego do pedagogicznego postępowania rozpoznawczego uzasadnione jest rolą jakie ono odgrywa w rozwoju dziecka. Istnieje więc potrzeba uchwycenia tych elementów środowiska rodzinnego, które zaburzają rozwój zdolności, czy utrwalają istniejące deficyty.
Do przeprowadzenia diagnozy środowiska rodzinnego służą takie techniki, jak: wywiad z rodzicami dziecka, rozmowa z dzieckiem, techniki projekcyjne.
Diagnoza prognostyczna
Ostatnim, a zarazem najtrudniejszym etapem pedagogicznego postępowania diagnostycznego jest diagnoza prognostyczna.
Polega ona na przewidywaniu tego, jak dane zjawisko może lub powinno się rozwijać. Stanowi konfrontację wszystkich spostrzeżeń i wniosków interdyscyplinarnego badania dziecka, które ujawnia specyficzne trudności w uczeniu się.
Dzięki szerokiemu zestawowi danych z poszczególnych diagnoz uzyskuje się podstawę do kontynuowania pełnej, realistycznej prognozy. Czynność ta wymaga z jednej strony wnikliwej analizy uzyskanych wyników badań, a z drugiej łączenia różnych elementów w precyzyjne wnioski.
Bowiem tylko wnikliwie przeprowadzone podsumowanie wyników diagnozy pedagogicznej, psychologicznej i lekarskiej stanowi właściwe podłoże do wyznaczenia drogi terapeutycznej dziecka, gwarantującej trafność doboru indywidualnych działań korekcyjno - kompensacyjnych dla tegoż dziecka.
Całościowo i właściwie ujęta interdyscyplinarna diagnoza indywidualnego przypadku daje szansę na powodzenie terapii pedagogicznej.
Pełna diagnoza pedagogiczna opiera się na:
obserwacji zachowań dziecka w sytuacjach zadaniowych i społecznych
rozmowach z dzieckiem ( w miarę możliwości)
wywiadach z rodzicami ( wywiad powinien zawierać interesujące nas pytania dotyczące dziecka, jego „historii” i funkcjonowania w rodzinie)
analizie wytworów dziecka
badaniach diagnostycznych np. testach
szczegółowej i wnikliwej analizie dokumentów dziecka
Cechy diagnozy
Wszechstronna diagnoza powinna być:
pozytywna -> ujawniać nie tylko to, co okaleczone czy zaburzone, ale akcentować to, co jest siłą i mocną stroną dziecka,
profilowa -> umożliwiać dostrzeganie dziecka w złożoności danych o jego funkcjonowaniu psychofizycznym z możliwością prezentacji graficznej,
rozwojowa -> ujmować funkcjonowanie dziecka w jego „stawaniu się” - analizować dynamikę rozwojową, określać, jakiego rodzaju zmiany rozwojowe stwierdza się w naturalnych warunkach edukacyjnych, a także pod wpływem zaplanowanych oddziaływań rehabilitacyjnych,
kompleksowa -> obejmować możliwie pełny zakres informacji o dziecku, jego procesach intelektualnych, emocjonalnych, percepcyjnych, wykonawczych, wrażliwości społecznej,
ukierunkowująca proces wspomagania i korygowania rozwoju (wskazania diagnostyczne) służyć konstruowaniu programów usprawniająco - korygujących rozwój dziecka,
prognostyczna -> pozwalać choć w zarysie, orientacyjnie przewidywać osiągnięcia dziecka w różnych zakresach jego funkcjonowania szkolnego
nieinwazyjna -> nie stwarzać sztucznych sytuacji badawczych, ale wykorzystywać naturalne sytuacje procesu nauczania i z niego czerpać informacje o dziecku
Diagnoza obrazuje:
tempo
rytm
dynamikę rozwoju dziecka
Tempo rozwoju może być:
opóźnione
normalne
przyspieszone
Rytm rozwoju może być:
harmonijny
nieharmonijny
Dynamika rozwoju może być:
zahamowana
przyspieszona
cofnięta
Posiadając wiedzę o uczniu uzyskaną podczas przeprowadzonej przez nas diagnozy pedagogicznej możemy dokonać kompleksowej oceny rozwoju dziecka i przystąpić do konstruowania indywidualnego programu edukacyjno - terapeutycznego IPET.
Zadania umieszczone w programie powinny:
mieścić się w sferze najbliższego rozwoju dziecka
ćwiczyć funkcje najbardziej zaburzone
wykorzystywać mocne strony dziecka
sprawiać dziecku przyjemność, być atrakcyjne, zachęcać do zdobywania wiedzy
uwzględniać zasadę „małych kroków”
umożliwiać odnoszenie sukcesów ( nawet drobnych)
nie mogą być ani zbyt łatwe, ani zbyt trudne
Prawidłowo skonstruowany program usprawniania powinien obejmować wszystkie sfery rozwojowe dziecka:
percepcyjną
motoryczną
poznawczą
społeczno - emocjonalną