RENESANS (ODRODZENIE)

Ważne wydarzenia: odkrycia geograficzne, powstawanie silnych państw, wynalezienie druku, reformacja

Nazwa oznacza odnowienie i przywołanie ideałów antyku, odrodzenie nauki po ciemnych wiekach średnich (początkowo dotyczyła odrodzenia państwa na wzór starorzymski, potem też literatury i sztuki)

Początek renesansu - Włochy XIV w., w Europie północnej - XV w., rozwój w XVI w.

W Polsce - od końca XV w. po lata 30. XVII w. (gł. lata panowanie Jagiellonów)

Gatunki:

Z antyku: pieśni, treny, fraszki, tragedia, sielanka (utwór dotyczący życia wsi, pracy pasterzy, rolników, rybaków), dialog

Ze średniowiecza: sonet, kronika, misterium, kazanie

Kluczowe pojęcia:

• HUMANIZM - w centrum zainteresowania myślicieli, artystów i uczonych - człowiek jako istota wartościowa, utalentowana; potrzeba poznania i kształtowania silnej jednostki ludzkiej

• ANTROPOCENTRYZM - usytuowanie człowieka w centrum świata („człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”)

• REFORMACJA - wielki ruch religijny i narodowy (XVI w.), mający na celu reformę Kościoła katol., jego praktyk i doktryn (1517 - wystąpienie Marcina Lutra) nowe nurty wyznaniowe: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, arianie (bracia polscy)

• MECENAT - opieka, gł. finansowa, możnych nad wybitnymi twórcami, artystami w zakresie kultury i sztuki; przyczynił się do rozwoju różnych dziedzin sztuki

MYŚLICIELE:

• ERAZM Z ROTTERDAMU - człowiek jest z natury dobry, zło pochodzi z niewiedzy; irenizm - pochwała pokoju, przeciwstawienie się wszelkim kłótniom i wojnom

• NICCOLO MACHIAVELLI, Książę - makiawellizm: doktryna polityczna, zalecająca fałsz, podstęp, przemoc, brak skrupułów, jeśli jest to potrzebne dla dobra państwa; „cel uświęca środki”

• TOMASZ MORUS, Utopia - idealny ustrój na wyspie Utopia, życie zgodne z naturą, nie ma pieniędzy, równość między ludźmi

DANTE ALIGHIERI, BOSKA KOMEDIA - pomost między średniowieczem a renesansem - wizja wędrówki po świecie pozagrobowym - Piekle, Czyśćcu, Raju; apel o przestrzeganie cnót chrześcijańskich

• cechy średniowieczne: data powstania, filozofia teocentryczna, magia liczb, alegoryczność, średniowieczna wizja wędrówki po świecie

• renesansowe: gł. bohater - człowiek, indywidualizm odczuwania, krytyka społeczeństwa, sposób prezentacji tematów, odwoływanie się do tradycji antycznych, napisana w j. włoskim

WŁOSCY PREKURSORZY RENESANSU - Dante, Francesco Petrarka (Sonety do Laury), Boccaccio

BOCACCIO, DEKAMERON - zbiór NOWEL - utworów o zwartej 1-wątkowej akcji, wyraźnym centralnym motywie, małej ilości postaci, redukcji opisów, komentarzy, charakterystyk

• jedna z nowel Sokół - wzór „teoria sokoła” - teoria dotycząca budowy noweli

WILLIAM SZEKSPIR - twórczość ponadczasowa

• tragedie: Hamlet, Makbet, Romeo i Julia; komedie: Wiele hałasu o nic, Poskromienie złośnicy; sztuki historyczne: Edward II, Ryszard III; sonety

• cechy dramatu szekspirowskiego: zrezygnowanie z reguły 3 jedności, akcja wielowątkowa, wielu aktorów, sceny batalistyczne, rezygnacja z zasady decorum (odpowiedniości), humor, zmienność charakteru postaci

RENESANS W POLSCE

ZŁOTY WIEK KULTURY POLSKIEJ - rozwój architektury, malarstwa, muzyki, literatury

MIKOŁAJ REJ

• samouk, pisał po polsku, tworzył dużo, niestarannie

• „Polacy nie gęsi i swój język mają”

• Żywot człowieka poczciwego - wzór dobrego ziemianina, szlachcica, wiodącego prawy i spokojny żywot, wypełniającego najpierw obowiązki, a potem cieszącego się z dóbr; pochwała wsi i życia wiejskiego; stoicyzm + epikureizm = umiar

• Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a Plebanem - szlachta rozrzutna, obojętna wobec ojczyzny, zajmująca się hazardem i zbytkami; kler - chciwy, świecki, zepsuty, zaniedbujący obowiązki duszpasterskie; wójt - najmniej winien, wykorzystywany przez szlachtę i kler

JAN KOCHANOWSKI - typowy humanista, poeta doctus

• solidnie wykształcony

• twórczość różnorodna (różne gatunki, po polsku i łacinie)

• odwoływanie się do mitologii, literatury greckiej, twórczości Horacego, Biblii

• poglądy filozoficzne: stoicyzm i epikureizm

• Odprawa posłów greckich - pierwsza polska tragedia humanistyczna wzorowana na tragedii antycznej (epizody, komentarze chóru, max. 3 osoby na scenie, zasada 3 jedności, zasada decorum), ale z odstępstwami (brak jasnego konfliktu tragicznego, bohater zbiorowy - Troja, w tytule nie wymieniono gł. bohatera); treść osnuta na micie trojańskim; Troja - przenośnia Polski, Priam - króla Zygmunta Augusta, Rada Królewska - polskiego sejmu; potępienie prywaty, egoizmu, przekupstwa, które mogą doprowadzić do upadku państwa; pochwała patriotyzmu, dalekowzroczności, rozsądku

• Pieśni - różnorodna tematyka (pieśni miłosne, towarzyskie, biesiadne, patriotyczne, chwalące wieś, refleksyjne), nieraz - przekłady z Horacego; odrodzenie motywu exegi monumentum

• Pieśń o sobótce - sielankowy obraz wsi, pochwała pracy na roli, radości z jej plonów; elementy podań i legend ludowych

• Fraszki - krótkie utwory wierszowane o różnorodnej tematyce, często żartobliwej (obyczajowe, filozoficzne, patriotyczne); budowa opisowo-ilustracyjna, wyznaniowo-liryczna lub dramatyzowana (przypominająca scenkę teatralną)

• Psałterz Dawidów - poetycki przekład biblijnych psalmów; wyraża uczucia człowieka, zwróconego ku Bogu, wielbiącego Go, pokładającego w nim nadzieję, ale odczuwającego lęki, rozpacz, żal; piękny i bogaty język

• Treny - poświęcone zmarłej córce, Urszuli; budowa trenu: pochwała cnót i zalet zmarłego, wielkość poniesionej straty, demonstracja żalu, pocieszenie, napomnienie (pouczenie); są obrazem zrozpaczonego ojca, jego buntu i uspokojenia, wyrazem załamania światopoglądu, systemu wartości, gdyż po śmierci bliskiej osoby człowiek nie znajduje ukojenia w filozofii

MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI - zachodzące słońce renesansu i przedsionek baroku

• zbiór wierszy Rytmy abo wiersze polskie

• cechy renesansowe twórczości: miłość do życia, walka z szatanem bez straszliwych obrazów, człowiek jako istota godna, szlachetna, silna, walcząca ze swymi słabościami, pokusami i szatanem

• cechy barokowe: styl obrazowania (szyk przestawny, ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczuciowość wyrazu, zabawy słowne, paradoksy), zmiana renesansowego światopoglądu (zmienność i znikomość doczesnego świata wywołuje trwogę, niepokój, wrażenie przemijalności, zguby), barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności, marności

• tematyka - wojna człowieka z szatanem; 2 miłości - trwała, której celem jest Bóg, i nietrwała do „rzeczy świata tego”

PUBLICYSTYKA - dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp.

• Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej - demokracja, irenizm, potrzeba reformy prawa

• ks. Piotr Skarga, Kazania sejmowe - przestrogi i wołania o miłość do kraju, rozsądek, obawę przed anarchią; choroby Rzeczypospolitej (nieżyczliwość, chciwość, kłótnie, niezgody, herezja, niereligijność, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawo, grzechy i złości jawne); Polska jako rodzona matka i jako tonący okręt

• kazanie - rodzaj religijnego przemówienia, głoszonego przez kapłana podczas mszy lub świąt liturgicznych

• retoryka - nauka o zasadach pięknej wymowy, oratorstwa

OBRAZ WSI

• Kochanowski, Pieśni - wizja sielankowa

• SZYMONOWIC, Żeńcy - antysielanka: stosunki panujące w ówczesnej wsi, ciężka praca, dozorcy poganiający pracowników biczem

PROBLEMATYKA PATRIOTYCZNA I TROSKA O LOSY OJCZYZNY

• Kochanowski, Pieśń V (O spustoszeniu Podola) - lament po klęsce Polaków podczas napadu Tatarów; Pieśń XII - pochwała patriotyzmu; Odprawa posłów greckich

• A. F. Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej

• P. Skarga, Kazania sejmowe

• M. Rej, Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa…

WZORCE PARENETYCZNE:

• poczciwy ziemianin (Rej, Żywot człowieka poczciwego; Kochanowski, Pieśń o sobótce Świętojańska)

• idealny dworzanin (Łukasz Górnicki, Dworzanin polski)

• wzorowy patriota (Frycz Modrzewski, Skarga; Kochanowski, Odprawa posłów greckich)

• poeta doctus - typ renesansowego wszechstronnego twórcy, utalentowanego, dogłębnie wykształconego itd. (Kochanowski, Klemens Janicki, Frycz Modrzewski, Sęp Szarzyński)

ZWIĄZKI RENESANSU POLSKIEGO Z ANTYKIEM:

• studia nad starożytnością

• gatunki wywodzące się z antyku

• postacie mitologiczne w literaturze

• filozofia stoicka i epikurejska, poszukiwanie „złotego środka”

• idea humanizmu

SZTUKA - nawiązanie do antyku

• Michał Anioł, Leonardo da Vinci, Rafael Santi

• „perła polskiego renesansu” - Zamość

3