Zofia Trojanowicz,
Rzecz o młodości Norwida,
Poznań 1968.
WSTĘP
książka jest poświęcona problemom centralnym wczesnej twórczości Norwida - reprezentanta dru-giego pokolenia romantyków; po 1851 wypierane zagadnienie własnej generacji.
rozprawa doktorska Trojanowicz.
W kręgu „młodej piśmienności warszawskiej”.
Norwid debiutował w prasie warszawskiej w 1840, współtworzył pokoleniową atmosferę literacką, jego wpływ na rówieśników i odwrotnie.
cyganeria warszawska - grupa literacka (ludzie pióra), zbiorowość o zindywidualizowanym obliczu, o silnym i uświadomionym poczuciu pokoleniowym produkcja literacka, 1840-1843 (w 1842 wy-jeżdża C. Norwid, w 1843 kolejni), utwory operujące drastycznymi środkami wyrazu, posługujące się motywami i obrazami skrajnych przewrotów i nastrojów, udoskonalenie metod wyprowadzenia w pole cenzury.
swoistość pokoleniowa i środowiskowa: 1) romantyzm jako prąd, 2) silne przeżycia, 3) nienormalny ilościowo i jakościowo układ generacyjny.
powstanie listopadowe: za młodzi, by wziąć udział, ale odczuli konsekwencje; dzieci - świadomie lub nie - kształtowane na przyszłych bojowników sprawy niepodległości.
brak antynomii moralnej (zdrada i podstęp) charakterystycznej dla rówieśników Mickiewicza.
młodzi literaci warszawscy: z podupadłych rodzin szlacheckich (lub drobnoszlacheckich), miesz-czańskich albo inteligenckich (szlacheckie tradycje), w dzieciństwie zetknięcie ze wsią, szkoły war-szawskie, brak studiów wyższych, przerwanie szkoły - wybór między konspiracją a szkoła, atmo-sfera szkolnego spiskowania, powiązania z siatką konspiracyjną, konspiracja upust uczuć patrio-tycznych, młodzieńcza potrzeba wspólnoty i przyjaźni, dostęp do zakazanej wiedzy i literatury.
powstawanie kół spiskowych i ich dekonspiracje - w 1838 świętokrzyżowców, w 1841 Karola Levit-toux, 1843 (Dembowski, Lenartowicz, Zmorski i inni).
nurt plebejski w konspiracji - rzemieślnicy i chłopi.
dwa tory życia społecznego młodzieży: konspiracyjny i półkonspiracyjny.
na początku l. 40. - literatura jako środek, narzędzie kształtowania opinii publicznej, poezja ułatwia-ła przekazanie treści patriotycznych; poezja klasycystyczna jako wzór do naśladowania; „młody”, „młodość” - poczucie odrębności wobec rozsądku i zmaterializowania starszego pokolenia, roman-tyczna wiara w młodość, słuszność jej racji i twórcze możliwości, postępowość, ideowość.
l. 40. - intensyfikacja wpływu schellingiańskiej tezy o sztuce jako najwyższej formie poznania.
lektura dorobku młodych: 1) sprzeczność między romantyczną koncepcją poezji natchnionej, wiesz-czej a publicystycznymi celami; 2) ograniczenia cenzuralne.
młodzi: wybór między pogodzeniem z rzeczywistością a „pogonią za prawdą” („droga straszliwa) - „Środka tu nie masz”.
antypatia do ludzi majętnych, czasem antyurbanizm.
pokoleniowa potrzeba żałoby, kult marzeń przeciwko „złej” rzeczywistości, często motywy i ujęcia frenetyczne.
to nie postawa epigońska, stare motywy sens agitacyjny, nieudana próba stworzenia poezji nowej --wyraźny regres artystyczny (anachroniczna koncepcja poezji wieszczej, cenzura, niski poziom intelektualny i literatura l. 30.).
wczesny życiorys zawiera wiele elementów typowych dla pokolenia.
Norwid debiutował w 1840 w „Piśmiennictwie Krajowym”, współpracował stale z czasopismami mło-dych, zwłaszcza z „Przeglądem Warszawskim”, liczne i rozległe kontakty z młodzieżą literacką i artystyczną, również z cyganerią warszawską, bywanie w salonach, poeta demonstrował od-mienny niż kultywowany przez „literatów nadwiślańskich” tryb życia; zaangażowanie w zasadnicze sprawy pokolenia (emocjonalne i intelektualne).
20 wierszy w l. 1840-1842, fragment dramatu Dobrzy ludzie (1961, wyd. J. W. Gomulicki), 18 w pra-sie, 2 w rękopisach (Burza, Nie bronię Kraszewskiego…):
1840: Mój ostatni sonet, Dumanie I, Samotność, Sieroty, Noc, Wspomnienie wioski, Skowronek, Marzenie. (Fantazja), Do piszących, Wieczór w pustkach. (Fantazja).
1840-1841: Dobrzy ludzie.
1841: Wspomnienie, Pismo, Dumanie II, Chwila myśli (Fantazja), (2. raz) wspomnienie, Do wieśniaczki.
połowa 1841: Burza, Nie bronię…
1842: Pióro, Pożegnanie, Adam Krafft (20 X 1842).
pozostałe?
warszawskie publikacje popularność i uznanie krytyki; w 1842 pierwsza wzmianka w prasie emi-gracyjnej: „Pamiętnik Literacki” i Karol Witte: nieprzeciętność indywidualności twórczej; antagoni-stą Edward Dembowski (zaliczył jego twórczość do tzw. „szkoły litewskiej”, systematyczny spadek akcji).
Samotność - motyw niezrozumianej prze otoczenie jednostki, potrzeba samotności w zakończeniu wymowa patriotyczna; Mój ostatni sonet - pożegnanie z ukochaną, motyw agrarny; Marzenie - alternatywa egoizmu i altruizmu; Pożegnanie - wiersz wyraźnie autobiograficzny, wspomnieniowy, napisany z okazji wyjazdu z kraju.
powiązania juweniliów ze współczesnością: przekonanie o konieczności działania i „czynu”, odwagi i nadziei „mimo wszystko”, o potrzebie poezji zaangażowanej w istotne sprawy współczesności i an-gażującej odbiorcę, o aktualnej bezużyteczności poezji szukającej poklasku i wawrzynu, uciekającej „od trosk”, przeświadczenie o niszczącej sile bogactwa i chłodnego rozsądku, salonu i miasta, o wy-bitnych wartościach - zwłaszcza kulturowych - wsi i jej ludu.
najmniej oryginalne: tytuły juweniliów.
nasycenie wypowiedzi lirycznej hasłami, postulatami, imperatywami (stosunkowo często w finalnej partii wiersza).
konstrukcje stylistyczne: 1) udramatyzowane fantazje; 2) wiersze zorganizowane na zasadzie reto-rycznej inwokacyjności; 3) zestaw liryków, w których podmiot ujawnia się w sposób bezpośredni: a) forma indywidualnego „ja”; b) zbiorowe „my” (Dumanie II, Wspomnienie - podmiot nosicielem refle-ksji poetyckiej); c) oboczne „ja / my” (Samotność, Do piszących, Pismo); w pozostałych literacki od-powiednik konkretnych kręgów społecznych.
w kilku wierszach wprowadzenie odbiorcy-czytelnika-słuchacza do utworu; adresatami najczęściej ludzie traktowani jako odbiorcy wiersza; zbiorowość i adresat pojedynczy (Sieroty, Wspomnienie wioski, Do piszących, narracyjna część Wieczoru w pustkach, Wspomnienie).
element „problemowy” najczęściej narracja, w udramatyzowanych fantazjach dialog lub monolog bohatera; elementy „tendencji” i „popularyzacji” (imperatywy i hasła, adresy i zwroty do czytelnika); partie „problemowe” odwołują się do konfliktów i opozycji znanych pokoleniu (np. uczucie-rozsądek, egoizm-altruizm, wieś-miasto) agitacja poetycka; raczej brak problemu otwartego.
Do piszących - po raz pierwszy Norwidowska koncepcja poezji jako wartości tworzonej pracą („czy-nem”) autora i czytelnika.
problem „myśl-słowo” - poeta chciał porozumieć się z czytelnikiem „myślą, nie zaś krzykiem”.
lud wiejski - wysoko oceniany przez Norwida: potencjał kulturotwórczy, obcowanie z naturą, religij-ność; sielskość obrazów wiejskich; wiara w Boga osobowego.
podstawowy obowiązek człowieka - aktywność (zapał) transponowana w czyn.
wpływ Augusta Cieszkowskiego: od poszukiwania sankcji filozoficznych dla dążeń pokolenia do wartościowania ludzkich postaw i przeżyć (oba Dumania), występowanie przeciw propagandzie re-wolucyjnej, do odzyskania niepodległości środki „moralne”.
program ideowy Norwida nie spotkał się z takim przyjęciem, jakiego z pewnością poeta oczekiwał, pochwała salonów, rozluźnione więzi z rówieśnikami.
Monologia o losach pokolenia.
Zwolon - pisany we Włoszech w 1848, ukończony i przygotowany do druku w Paryżu (poł. 1849), druk: 1851 w Poznaniu; dramat o pokoleniu poety i dramat dla pokolenia przeznaczony, ciekawy, literacki dokument w pełni oryginalnego widzenia świata; zniekształcony przez wydawców źle po-jęty i wyszydzony.
list poety do Lenartowicza w 1851: prośba o „niezaniedbanie” korekty (nie poskutkowała), utwór wieloplanowy, alegoryczny, o rówieśnikach i dla nich, konieczność zrekonstruowania okoliczności, w jakich zrodziła się koncepcja Zwolona.
błędne rozumowanie badaczy: dramat z legendą personalną (Zwolon - Krasiński, Bolej - Mickie-wicz), dramat symboliczny; nie jest wyjaśniona zagadka tego utworu - kluczem sytuacja pokolenia poety w czasie Wiosny Ludów.
trzy fale emigrantów: 1844, 1846, 1848-1849; młoda emigracja: podobieństwo doświadczeń, bieda, niechęć dawnego wychodźstwa; plaga samobójstw, gruźlicy, chorób psychicznych.
Norwid emigrantem dopiero w 1846 (od 1842 poza krajem).
tekst Zwolona - 11 części: sceny i odsłony, 40 osób (+ chóry), akcję inicjuje wybuch jednej rewolu-cji, a kończy wybuch następnej, anachronizmy, akcja „zawsze i wszędzie”, obraz Polski o ry-sach charakterystycznych dla zaboru rosyjskiego; trzy tory: wątek walki obozów, Zwolona i Pacho-lęcia; ekspozycja w sc. 1 i finalny akord sc. 11.
konstrukcja akcji: nie logiczny rozwój wydarzeń, lecz jego strzępy, dialogi i monologi o funkcji cha-rakteryzującej trzy siły rządzące światem bohaterów: despotyzm, zemsta i prymitywizm duchowy.
bohaterowie w błędnym kole przyczyn i skutków, z którego nie mogą się wyzwolić.
konteksty i cytaty: Kochanowski, pisma Giammarii Cecchiego (włoski dramatopisarz z XVI wieku), Dzienniki Samuela Pepysa, Sen nocy letniej Szekspira, wiersz-dialog Rzeczywistość Norwida 1847 (zalążek pomysłu świata Zwolona).
Szołom - demagogia polityczna.
postaci alegoryczne: Zwolon: uosabia ideę Polski zmierzającej do pełnego „zwolenia” (i wyzwole-nia), do uzgodnienia woli narodu z wolą Boga, dla starszego pokolenia - zmarł, dla Pacholęcia - wstąpił do klasztoru (żyje); Pacholę: w finale odebrane cechy życiowego prawdopodobieństwa uwaga na przenośne znaczenie, wpływ Malczewskiego.
w Zwolonie punkt widzenia Norwida na drogę rozwoju i współczesność własnej generacji.
nie tragedia, ale monolog ( wewnętrzne rozdarcie autora dramatu).
porte parole autora - Harold i Zwolon, Pacholę, Wacław oraz - do pewnego stopnia - Chór Młodzieńców i Bolej.
mściwa walka - przypadek, traf, fiasko.
Aneks. „Norwida szczególnie rekomenduję J. O. Księciu…”.
1842 z kraju, do 1848 głównie w Italii, do 1847 rzadko pisze, koniec 1847 powrót do pióra (odwrot-nie działalność polityczna), chciał założyć własną partię polityczną.
kontakt z Czartoryskim, zabiegi Orpiszewskiego - agenta Czartoryskiego we Włoszech, Norwid podjął się roli agitatora.
Orpiszewski na Śląsku, konkurencja ze zmartwychwstańcami, Norwid w 1845 do Berlina, areszto-wanie emigrant polityczny.
w 1847 załamywanie się dotychczasowych stosunków Norwida i Orpiszewskiego, w 1848 blisko zmartwychwstańców, oponent Mickiewicza, Mickiewiczowski legion - przekreślenie planów zmar-twychwstańców i Czartoryskich, snutych od miesięcy.
rewolucja w Rzymie w 1848.
w styczniu 1849 Norwid do Paryża, mniej polityczny, a towarzyski charakter kontaktów z Czartory-skimi.
4