FORMALIZM ROSYJSKI

Cel formalistów był dwojaki:

- teoretyczny - czyli stworzenie niezależnej nauki o literaturze

- praktyczny - dążyli do odnowienia samej literatury, wyzwolenia jej z więzów tradycyjnej realistycznej poetyki.

KONCEPCJA FORM

- ZADANIE TEORETYCZNE

By zrealizować to zadanie, należało najpierw odnaleźć cechy szczególne literatury te, które wyróżniają ją spośród innych zjawisk. Chcieli stworzyć osobny aparat pojęć i metod badawczych. Chcieli opisać literaturę badając jej budowę.

POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI rosyjskiej szkoły formalnej

- jest to połowa II dekady XXw.

- 1914 r. (Petersburg) Wiktor Szkołowski wydaje art. Pt.: „Wskrzeszenie słowa”

- w 1916 w. W Petersburgu powstał OPOJAZ tj. Towarzystwo Do Badań Nad Językiem Poetyckim.

- 1916 r. - I zbiorowa praca grupy, pt.: „Badania nad teorią języka poetyckiego”

OPOJAZ:

- Szkłowski

- Boris Ejchenbaum

- Osip Brik

- Jurij Tynianow

- Lew Jakobiński

oraz luźniej związani z grupą:

- Wiktor Winogradow

- Wiktor Żyrmunski

- w 1915 r. w Moskwie - uformowało się koło lingwistyczne Moskowskij Lingwisticzeskij Krużom, w którym działali badacze m. in.:

- Roman Jakobson

- Nikołaj Trubieckoj

- Boris Tomaszewski

- Piotr Bogatyriew

- Osip Brik

Oba te ośrodki ściśle ze sobą współpracowały, ale różniły się w swoich zamierzeniach:

- OPOJAZ - poszukiwali cechy wyróżniającej literaturę spośród innych dziedzin

- doceniali rolę językoznawstwa, w ogóle języka

- MOSKIEWSCY LINGWIŚCI - dążyli do odkrycia i opisania istoty samego języka, literaturę traktowali jako materiał do badania tego języka

INSPIRACJE SZKOŁY FORMALNEJ

- Istotna rola rozprawy Edmunda Husserla z 1900 - 1901 r. „Logische Untersuchungen”, tł. na język rosyjski ukazało się w 1913 r.

- uznaje język za zjawisko obiektywne (a nie jak uważano psychiczne). Czyli zasady języka nie są ukryte w osobowości tego, który się nim posługuje, ale są możliwe do poznania i naukowego opisania.

- „logika czysta” - hipoteza o istnieniu idealnych praw rządzących myśleniem, uniwersalnych dla ludzi i obecnych w języku.

- lingwistyka funkcjonalna Jana Baudonina de Courtenay

- przedstawiciel tzw. szkoły kazańskiej

- proponował zerwanie z tradycyjnym katalogowaniem zjawisk językowych, na rzecz rozpoznawania funkcji, jaką pełni każdy jego składnik w użyciu języka.

- Ferdinand de Saussure (trudno ustalić stopień jego wpływu)

- w 1916 r. w Genewie, ukazał się „Kurs językoznawstwa ogólnego”

- zawiera on koncepcję języka jako oddzielnego systemu powiązanych ze sobą elementów, który działa według swych wewnętrznych praw, niezależnych od woli jednostki

- wg niego, znak językowy to konwencjonalne połączenie dźwięku ze znaczeniem

- znaczenie zaś jest „obrazem psychicznym” czyli pojęciem

Podobieństwo z przemyśleniami Saussure'a pojawia się dopiero w późniejszej działalności szkoły.

- przemiany w zachodniej humanistyce

- dążono do uzasadnienia humanistyki za odrębny obszar badań naukowych, stosujących własne metody i systemy oceny zjawisk

Znacząca rola:

- Wilhelm Dilthey

- Wilhelm Windelband

- Heinrich Rickert

Za cel nauk humanistycznych uznawali oni opis i zrozumienie danego zjawiska, nie zaś poszukiwanie wyjaśniających przyczyn, jak w naukach przyrodniczych.

- wpływy rodzime (współczesna działalność rosyjskich poetów)

- ogromna rola futurystów (zwłaszcza Wilhelma Chlebnikowa), którzy słowo, często sprowadzali do samego dźwięku

- Aleksander Wiesiołowski - rosyjski folklorysta, poszukiwał w twórczości ludowej tego, co niezależne od osobowości.

LITERATURA I LITERACKOŚĆ

Chcąc stworzyć nową, niezależną naukę o literaturze, należało zdefiniować jej przedmiot.

Definicja immanentna - czyli taka, która ujmowałaby istotę literatury w pojęciach opisujących jej budowę wewnętrzną. Pojęcia te miałyby być wolne od wiązania literatury ze zjawiskami takimi, jak psychologia cz. historia. Punktem wyjścia dla takiej definicji miała być sama „tkanka językowa”.

Język wg formalistów jest prawdziwym tworzywem dla poety.

Problem istniał w znalezieniu różnicy między językiem praktycznym a literackim.

- w artykule „O dźwiękach języka poetyckiego” z 1916 r. Lew Jakobiński twierdzi:

- język praktyczny to system, w którym głoski, cząstki morfologiczne i inne nie mają samoistnej wartości. Są tylko środkiem porozumienia się.

- język poetycki - tu, uwaga skupiona jest na dźwiękach mowy

- Roman Jakobson w „Najnowszej poezji rosyjskiej” z 1921 roku, utożsamia wypowiedź poetycką z językiem emocjonalnym (czyli nastawionym na wyrażanie uczuć). Funkcja komunikatywna sprowadzona jest tu do minimum.

NASTAWIENIE (ustanowka) - jedno z najważniejszych formalistycznych pojęć.

- Funkcją wypowiedzi poetyckiej jest nastawienie na sam fenomen wyrażania, uczynienie zeń właściwego bohatera utworu.

- Inne rozwiązanie przyjął Wiktor Szkłowski:

- zgadza się on, że wypowiedź literacka nastawiona jest na sam akt wyrażania

- w rozprawie „Sztuka jako chwyt” z 1917 r. dostrzega też inną funkcję literatury:

- środkiem sztuki jest chwyt uniezwyklenia rzeczy oraz chwyt formy utrudnionej, zwiększającej trudność i czas percepcji.

Odbiór dzieła wychodzi poza granice sztuki i wkracza w świat rzeczy: pozwala przezwyciężyć, automatyzm w postrzeganiu realności, ujrzeć na nowo to, co na skutek przyzwyczajenia przestało być zauważalne.

PRZEDMIOT NAUKI O LITERATURZE

- Jakobson pisze, że ma nim być „nie literatura a literackość” - to, co czyni daną wypowiedź literacką. Tym czymś jest „chwyt” (prijom), który można określić jako „techniczny” zabieg na materiale językowym. Materiał ten przekształca w przedmiot artystyczny.

Przedmiotem badań literackich ma być chwyt rozumiany jako zasada, jako działanie konstrukcyjne.

Celem literaturoznawcy jest identyfikacja użytych w danym utworze chwytów i prezentacja ich działania, polegającego na wytworzeniu dzieła sztuki.

Formaliści pisząc i rozprawiając o „poezji” i jej języku, mieli na myśli język literatury, rozumianej całościowo, łącznie z „prozą”.

- Boris Ejchenbaum w artykule „Iluzja narracji mówionej” z 1924 r. twierdzi, że nie sama fabuła, nie przebieg zdarzeń jest właściwym zadaniem autora opowiadania cz. noweli, ale ich opowiedzenie i to w taki sposób, aby wywołać wrażenie wypowiedzi ustnej, jakby skierowanej do obecnego słuchacza. Narracja tego typu to tzw. „skaz” (pochodzi od rosyjskiego skazywat - powiadać, mówić).

W utworach „piśmiennych„ narracja ta ujawnia się jako eksponowanie samego przekazu, samego opowiedzenia, a nie biegu zdarzeń.

KONCEPCJA PROZY

- Aleksander Wiesiołowski badając twórczość ludową dostrzegł podobieństwo występujących w niej motywów, co uznał za przejaw uniwersalnych cech myślenia ludzkiego.

- Dla Szkłowskiego motyw jest deformacją życie (a nie odwzorowaniem). Za tą deformację, odpowiedzialny jest sposób połączenia motywów w szereg, w kompozycję, którą Szkłowski nazwał SJUŻETem.

SJUŻET - stanowi przetworzenie przebiegu zdarzeń, ułożenie tych zdarzeń za pomocą odpowiednich chwytów. Pełni on w utworze prozatorskim taką samą funkcję wobec motywów i przebiegu zdarzeń jak rytm w poezji wobec znaczeń użytych w utworze słów.

Szkłowski rezerwuje pojęcie stylu dla opisu warstwy czysto językowej, która zostaje poddana swoistej deformacji. Proza natomiast operuje „fabularnością”, która deformuje motywy. Badający prozę ma za zadanie odnaleźć metodę owej deformacji.

Szkłowski wyróżnia dwa sposoby łączenia motywów:

- konstrukcję „schodkową” - polega ona na piętrzeniu motywów, ciągłym powtarzaniu czynności.

- konstrukcję „kolistą”

Tu funkcją utworu epickiego staje się odsłonięcie sposobu opowiedzenia zdarzeń, „obnażenie chwytu”.

MOTYWACJA - jest to kolejny ważny termin

Skoro - wg Szkłowskiego - faktyczną treścią utworu jest sjużet, to zdarzenia, postacie, motywy są jedynie usprawiedliwieniem, „umotywowaniem” dla użycia konkretnego chwytu cz. konstrukcji.

POJĘCIE FORMY - to jedno z ważniejszych pojęć szkoły, brak niestety osobnego studium, które wyjaśniałoby jego znaczenie. Dlatego nastręcza to pojęcie wiele problemów.

- Ejchenbaum „Teoria metody formalnej” 1926 - pisze, że wysiłki badaczy zmierzały do uczynienia z literatury „faktu” - namacalnego przedmiotu, który poddawałby się bezpośredniemu doświadczeniu i analizie naukowej.

- wg Szkłowskiego, przeżycie artystyczne nie odnosi się do filozoficznej cz. psychologicznej tkanki dzieła, ale jest „przeżyciem formy”.

Wyznaczona przez brzmienie (wiersz) lub sjużet (proza) sfera sensu utworu staje się sama częścią formy. Zniesiona zostaje opozycja formy i treści.

Forma w ujęciu Opojazowców obejmuje całość dzieła, które poza nią nie istnieje.

Szkłowski podkreśla, iż właściwą treścią dzieła jest jego konstrukcja i zwracał uwagę na ciągłe „obnażanie chwytu”. Sztuka więc nie opisuje „życia”, ale mówi o sobie samej z racji swojej funkcji (nastawienia na wyrażenie).

Forma pełni swoją funkcję do chwili, kiedy przekształca to, co nieartystyczne, potoczne - tym samym niezauważalne. Dlatego forma musi być wyczuwalna. Służy „uniezwykleniu”.

CHWYT „uniezwyklenia” - zabieg służący utrudnianiu i wydłużaniu postrzegania.

Zniesiona zostaje opozycja formy i treści. Tworzywem formy jest materiał.

MATERIAŁ - to pojęcie, które pojawia się od najwcześniejszych prac szkoły, gdzie oznacza język lub słowo.

Język jest właściwym surowcem pracy poety.

„język poezji” - pojęcie to nie oznacza oddzielnego, niezależnego systemu, równorzędnego z systemem języka praktycznego. Poezja jest pewnym podejściem do języka, sposobem jego potraktowania. Poezja wykorzystuje pewne chwyty, ale nie możemy mówić o jakimś konkretnym słowniku.

5

---