Wykład 1 14.II.2002
Krótki rys historyczny
Ekonomia polityczna - łączona była z ustrojem socjalistycznym, natomiast bez przymiotnika i ekonomika z ustrojem kapitalistycznym. Z przeglądu rozwoju myśli ekonomicznej wynika, że nie zawsze przymiotnik „polityczna” oznaczał socjalizm.
Nazwę ekonomia wprowadził do obiegu społecznego Arystoteles - oznacza ona naukę o prawach rządzących postępowaniem gospodarstwa domowego. Oikos - po grecku dom, nomes - prawo.
Wyrażenie EKONOMIA POLITYCZNA to procesy gospodarowania w skali społecznej (politikos - społeczny). Pojawiło się ono na początku XVII w. Wprowadził je we Francji Antoin de Montechrelien wydając w 1615 r. książkę „Traile de l'economique”. Przymiotnik polityczny oznacza że chodzi o prawa i prawidłowości w skali gospodarki państwowej.
Jeśli politicos znaczy społeczny to można używać zamiennie nazw ekonomia polityczna lub ekonomia społeczna. Często jako nauka o gospodarstwie społecznym - Józef Supiński „Szkoła polska gospodarstwa społecznego” (1862). We Francji ekonomia polityczna była i jest powszechnie używana. W Polsce w końcu XIX w. i na początku XX w. często używano nazwy ekonomia społeczna. We Włoszech Lui Dretzel wydał książkę „Theoretische Sozialekonomie” (1895 r.). Pod wpływem terminologii francuskiej w Anglii w XVIII i XIX używano pojęcia ekonomia polityczna. Pierwszy użył jej James Stewart „Inquire into the principles of political economy” (1767).
Ekonomia narodowa - od drugiej połowy XIX w. w oficjalnej nauce niemieckiej jako Nationaloekonomie (decydująca rola narodu w systemie gospodarczym). Pirwszy użył tej nazwy mnich Giammana Orles w kiążce „Della economia nazionale” (1774 r.). Podobnie Fryderyk Skarbek „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego”. W Rosji konsekwentnie używana była nazwa ekonomia polityczna. W 1980 r. Alfred Marschall - „Principles of Economics” - nazwa „ekonomika” popularna w krajach anglosaskich. W Polsce nazwę ekonomika upowszechnił Adam Krzyżanowski (UJ 1919) „Założenia Ekonomiki” oraz Edward Taylor „Wstęp do ekonomiki” 1936 r. Obecnie obok nazwy ekonomika (economics) - całość rozważań ekonomicznych stosuje się nazwy mikroekonomia lub makroekonomia - dla odróżnienia dwóch zasadniczych podejść do zjawisk ekonomicznych.
Ekonomia klasyczna
Powstanie i rozwój ekonomii - wiązane jest z nazwiskami angielskich ekonomistów Adama Smitha (1723 - 1790) - twórca szkoły liberalnej i Davida Ricardo (1772 - 1813) - podwaliny ekonomicznego myślenia.
A. Smith - najbardziej znane dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” - wielka pochwała liberalizmu ekonomicznego. Trzy najważniejsze myśli tej książki:
szukanie korzyści indywidualnej jest najpewniejszym środkiem zapewniającym narodom bogactwa, rola państwa musi być znacznie ograniczona
ludzka praca jest pierwotnym źródłem wartości dóbr
podział pracy jest ważnym czynnikiem bogacenia się narodu
Największą zasługą Smitha było stworzenie naukowego systemu ekonomii poprzez określenie przedmiotu badań tej nauki odnoszących się do tego co jest w rzeczywistości a nie do tego co być powinno.
Podstawą rozważań Smitha była teza że naturalne skłonności są dla człowieka najbardziej korzystne. W zakresie gospodarowania taką naturalną skłonnością czy motywem działanie jest instynkt interesu osobistego. Człowiek z natury swej kieruje się interesem osobistym i zmierza do maksymalizacji swych korzyści możliwie najmniejszym kosztem. Musi mieć swobodę działania, która zapewnia maksymalizacje tych korzyści i skłania do racjonalnego postępowania.
W swym systemie Smith zajmował się również czynnikami produkcji. Wielkość produkcji zależy od ziemi i pracy (czynnikowe wyjściowe) obok nich zjawia się pochodny czynnik kapitał. Żaden z tych 3 czynników nie może sam wytworzyć.
Podział pracy jest podstawowym czynnikiem wzrostu produkcji. Bogactwem według Smitha są nie pieniądze lecz roczny produkt ziemi, pracy i kapitału. Uznawszy pracę za źródła bogactwa narodów ukazał że jego rozmiary zależą od liczby zatrudnionych w produkcji i od wydajności pracy. Smith podejmował problematykę pieniądza. Podział pracy i wymiana wymagają pieniądza jako narzędzia cyrkulacji. Pieniądz pojawia się samoistnie i żywiołowo jako skutek narastania trudności wymiany bezpośredniej. Żywiołowy rozwój wymiany doprowadza do tego że jeden z towarów (najbardziej poszukiwany i powszechnie przyjmowany) zaczyna przybierać charakter pieniądza.
Smith zajmował się również wartością naturalną i ceną naturalną. W długim okresie przy pełnym działaniu wolnej konkurencji ceny bieżące (rynkowe) zmierzają do wartości naturalnej a ta musi się równać kosztom produkcji.
Dzieje się tak dlatego że jeśli cena dobra jest wyższa od kosztów produkcji to pojawiają się wielkie zyski -> ściągające pracę i kapitał -> wzrasta ilość produkowanego dobra -> obniża się cena do poziomu kosztów produkcji -> jeśli zmniejszy się na skutek nieopłacalności produkcji -> co podniesie cenę dobra.
Kontynuatorem dzieła Smitha był David Ricardo (1772-1823)
Ricardo podobnie jak Smith uważał że stosunki kapitalistyczne są jedynie możliwe i że odpowiadają naturze człowieka. W 1917 ukazało się fundamentalne dzieło Ricardo „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” (The principles of political economy and taxation)
teoria kosztów komparatywnych - handel zagraniczny jest korzystny dla wszystkich krajów pod warunkiem, że każdy z nich specjalizuje się w wytwarzaniu produktów, których produkcja jest dla niego względnie (komparatywnie) najkorzystniejsza. Poszczególne kraje powinny specjalizować się w wytwarzaniu tych towarów dla których mają sprzyjające warunki produkcji.
Renta gruntowa - renta właścicieli gruntu jest następstwem skąpstwa przyrody, społeczeństwo zmuszone jest pod uprawę ziemie coraz gorsze -> wzrost masy produktów -> towarzyszy więcej niż proporcjonalny wzrost nakładów pracy zużytych na ich wytworzenie.
O wartości produktu globalnego rolnictwa decyduje praca zużyta na najgorszych działkach ziemi. Dzierżawcy działek lepszych sprzedając produkty zgodnie z ich wartością, otrzymują zysk ponadprzeciętny.
Przedmiotem ekonomii w ujęciu Ricardo jest analiza współczesnego kapitalizmu. Interesują go prawa wyznaczające podział produktu między klasy, współdziałające w tworzeniu bogactwa. Podstawą systemu teoretycznego Ricardo jest teoria wartości. Wychodzi od pojęcia wartości określonej przez ilość pracy zużytej na wytworzenie towaru i bada sposoby powiązań płacy roboczej, zysku i renty z wartością.
Płacę roboczą określa wartość środków utrzymania robotnika i jego rodziny. Praca jest towarem z ceną naturalną i rynkową. Cena może odchylać się w górę lub w dół w zależności od popytu i podaży pracy.
Naturalną cenę pracy określają środki utrzymania robotnika i jego rodziny i ta wielkość nie może wzrastać. Formułuje prawo płacy robotniczej (prawo naturalne) -> wzrost płac roboczych powyżej naturalnej ceny pracy -> wzrost liczebności robotników -> obniżenie poniżej naturalnej ceny pracy poziomu płac -> spadek liczebności robotników, wzrost płac.
Płaca robocza i zysk są dla Ricardo wielkościami przeciwstawnymi, wzrost jednej powoduje spadek drugiej i odwrotnie.
Przedstawicielem nurtu liberalnego ekonomii klasycznej był Thomas Maltus (1766-1834) - dzieło „Prawo ludności”. Należy ograniczyć wzrost liczby ludności, gdyż rośnie ona w tempie geometrycznym, podczas gdy produkcja rośnie tylko w tempie postępu arytmetycznego.
Przedstawicielem nurtu socjalistycznego epoki klasycznej był K. Marks (1818-1883) „Manifest partii komunistycznej” 1848 r.
Główne idee:
ostra krytyka kapitalizmu - Kapitalizm prowadzi do wyzysku pracowników najemnych przez właścicieli środków produkcji, wynika on z zagarnięcia przez nich „wartości dodatkowej” wytwarzanej przez pracowników i prowadzi do nienaturalnego antagonizmu między klasami społecznymi. Kapitalizm prowadzi do rosnącej alienacji pracownika najemnego.
Praca jest jedynym źródłem wartości
Ogromną zasługą klasyków było stworzenie naukowego systemu ekonomii. Od czasów klasyków powstało szereg nurtów inaczej interpretujących zjawiska wtedy opisywane. Klasycy podkreślili istnienie samoczynnych mechanizmów regulujących gospodarkę i dlatego nie uznawali za słuszną zbyt daleko idącą ingerencję państwa (Smith -> państwo ogranicza rozwój gospodarki) -> państwo „stróż nocny” dba o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, straż prywatności i wolnej konkurencji (przeciw monopolowi). Podstawową regułą procesów gospodarczych jest niewidzialna ręka rynku.
Do trwałego dorobku klasyków można zaliczyć:
teorię czynników produkcji (rozróżniamy - pracy, ziemi i kapitału)
teoria kosztów produkcji i wartości
prawo popytu i podaży
teorię renty gruntowej
podstawy teorii gruntowej
teorię wymiany międzynarodowej (teoria kosztów komparatywnych)
teorię płac
Wiele z nich jest aktualnych do dziś a nuty neoklasyczne są popularne we współczesnej ekonomii.
Główne nuty współczesnej ekonomii
Szybki rozwój kapitalizmu wolno konkurencyjnego w XVII i XIX oraz na początku XX w. utwierdzał ekonomistów o słuszności liberalizmu gospodarczego, lesseferyzm -> doktryna o wolności gospodarczej jako podstawy bogacenia się narodów. Przeświadczenie to trwało aż do światowego kryzysu gospodarczego lat 1929-1933. Wiara w samoczynne mechanizmy przywracające równowagę w gospodarce była zbyt daleko idąca. Zakończenie kryzysu nie było zbyt optymistyczne. Ożywienie gospodarcze było bardzo słabe i nie było wyraźnych trendów poprawy koniunktury. Produkcja na niskim poziomie, zatrudnienie wzrastało powoli, niewykorzystane moce produkcyjne hamowały tendencje do podejmowania nowych inwestycji.
Praca Johna Maynarda Keynera (!883-1946) „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” (1936) stanowiła rewolucję w ekonomii - odmienna metodologia i sprzeczne z liberalizmem propozycje rozwiązań gospodarczych
główną przyczyną niskiego poziomu produkcji i wysokiego bezrobocia jest niedostateczna wielkość ogólnych wydatków
Gospodarka ma charakter niestabilny i wymaga aktywnej polityki rządu dla wyeliminowania bezrobocia i inflacji. Uzyskuje się to przez podniesienie wydatków na jeden i kilka sposobów:
obniżenie podatków -> wzrost siły nabywczej ludności
wzrost wydatków rządowych -> zwiększają popyt globalny w gospodarce
obniżenie stóp procentowych -> potanienie kredytów
Inflacja jest problemem popytu. Wzrost popytu prowadzi do wzrostu cen -> rozwiązaniem problemu popytu jest jego redukcja poprzez :
podniesienie podatków
zredukować wydatki rządu
podnieść stopy procentowe
Obecnie mamy do czynienia z dwoma podejściami w zagadnienia teorii ekonomii:
nurt postrzega rzeczywistość gospodarczą jako bliską równowagi lub znajduje się ciągle w równowadze, jeśli następuje odchylenie - to mechanizmy rynkowe prowadzące do maksymalizacji użyteczności doprowadzą do równowagi
nurt bierze początek od Kaynesa jako neokeyns makroekonomii nierównowagi. Jest sceptyczna wobec gwarancji zapewnienia przez „niewidzialną rękę” rynku równowagi przy pełnym zatrudnieniu. Dla zapewnienia równowagi konieczna jest interwencja państwa.