NOWY ŁAD MIĘDZYNARODOWY
Historia stosunków międzynarodowych dostarcza przykładów występowania bezładu i prób przezwyciężenia tego chaosu. Tendencja do przezwyciężenia bezładu jest od wieków naturalnym dążeniem heterogenicznej społeczności międzynarodowej do ustanowienia porządku międzynarodowego w postaci ładu politycznego. To tworzenie ładu odbywa się poprzez tworzenie instytucji i struktur politycznych, poprzez wiązanie idei z normami prawa oraz regułami postępowania. Próbuje się od wieków tworzyć ład oparty na władzy, sile i autorytecie. Obdarzone tymi atrybutami wielkie mocarstwa ustanawiały określone reguły postępowania i kooperacji, porządkując i regulując wzajemne stosunki miedzy członkami wielonarodowej społeczności międzynarodowej.
W czasach nowożytnych kilkakrotnie ustanawiano ład międzynarodowy.
- Pokój westfalski w 1648, kończący wojnę trzydziestoletnią , zapoczątkował w Europie porządek na zasadach równowagi politycznej potwierdzony we wszystkich traktatach aż do Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Kolejny ład został wypracowany na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. Nad utrzymaniem porządku czuwało Święte Przymierze ( było to przymierze Rosji, Prus i Austrii, później dołączyła do niego Francja.). Przeplatały się w tym okresie stany stabilności i turbulencji, współpracę międzynarodową zakłócały konflikty, ale mimo wszystko porządek ten gwarantował sto lat względnej stabilności.
Po I wojnie na konferencji wersalskiej mocarstwa skonstruowały zasady nowego ładu międzynarodowego sankcjonującego status Quo. Ustanowiono nowa strukturę terytorialną Europy i stworzono nowy system bezpieczeństwa zbiorowego, ograniczający prawo do uciekania się do wojny i zobowiązujący do pokojowego regulowania sporów. Powstała Liga Narodów, ale była ona nieskuteczna. Nieskuteczność systemu opartego na utrzymaniu pokoju przez prawo było jedna z przyczyn zburzenia ładu wersalskiego.
Po II wojnie ustanowiono kolejny porządek, który ukształtował się na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich formalnoprawna w ramach ONZ, tworząca system zbiorowego bezpieczeństwa, jej sprawne funkcjonowanie powierzono pieczy wielkim mocarstwom, które mogą skorzystać z prawa veta. Druga płaszczyzna opierała się w ramach systemu jałtańsko-poczdamskiego na względnej równowadze sił dwóch potęg międzynarodowych i podziale stref (USA i ZSRR).
System ten wzmocniono zasadami zmniejszającymi ryzyko użycia siły zbrojnej, a zwłaszcza stosowania broni nuklearnej.
Cechą tego ładu była zimna wojna, koncentracja siły politycznej i militarnej wokół dwóch ośrodków, które rywalizowały ze sobą. Powstał system dwubiegunowy, podział stref wpływów i rywalizacja między USA a ZSRR, antagonizm między dwoma mocarstwami.
Po zakończeniu zimnej wojny (upadek ZSRR) wspólnota międzynarodowa stanęła przed problemem ustanowienia nowego ładu. Poprzednio budowano nowy porządek po zakończeniu wojny. Tym razem jednak formalnie nikt jej nie wypowiedział, a jej zakończenie nie było umocowane żadnym traktatem, który ustanawiały nowy porządek międzynarodowy.
W 1989 roku Fukuyama napisał, że nie ma nowego rywala. Powiedział, ze jesteśmy świadkami końca jakiegoś okresu, końca historii, że jest to końcowy akt ewolucji ludzkości. Zakończenie rywalizacji między USA i ZSRR to akt przełomowy w ludzkości, o takiej samej randze jak zakończenie wojny. Zimna wojna była synonimem konfliktu, po jego zakończeniu trzeba było stworzyć nowy ład. Jest to coś nowego niż to co było po zakończeniu II wojny światowej. Nie ma w stosunkach międzynarodowych takiej definicji porządku międzynarodowego, która zadawalałby wszystkich, stąd wiele różnych definicji. Nie ma ładu idealnego.
Ład międzynarodowy jawi się jako pewien porządany stan, do którego zmierza cała wspólnota międzynarodowa. Chodziło oto , aby przyjąć pewne reguły i zasady funkcjonowania , aby stworzyć odpowiednie instytucje międzynarodowe, zapewniające pokój. Chodziło o stworzeni reguł, takich, które będą szanowane, respektowane przez całą społeczność międzynarodową . Kwestią zasadniczą było ustalenie zasad , które wchodziłyby w ius cogens, czyli zasady które bezwględnie obowiązywałyby wszystkich. Te normy miały stanowić umocowanie dla powstania stosunków międzynarodowych po zakończeniu zimnej wojny. Członkowie społeczności międzynarodowej korzystają z gwarancji bezpieczeństwa, poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej oraz zakazu użycia siły lub groźby jej użycia. Takie gwarancje są zawarte w katalogu .ius cogens.
Budowa ładu międzynarodowego to proces wieloletni, rozłożony w czasie, przechodzi ona przez kilka etapów, kilka faz rozwojowych: inicjację, rozbudowy, krzepnięcia, przekształceń, aż do kresu ładu mięzynarodowego.
Ten ład postzimnowojenny, który jest budowany , jest w fazie pierwszej tzw. embrionalnej. U jego podstaw leżą części składowe poprzedniego ładu. Ten nowy ład jest in statu nastendi- dopiero się rodzi, kształtuje. Wykorzystuje elementy z poprzedniego systemu. Nadal obowiązuje i funkcjonuje Karta Narodów Zjednoczonych ( od 1945), ma do dzisiaj moc wiążącą, jest tzw. „konstytucją narodów”.
Zakończyły swoja działalność taki organizacje jak: organizacja Układu Warszawskiego, SEATO, CENTO, RWPG
Elementami , które wcześniej funkcjonowały są NATO i Unia Europejska.
Pomysł budowy nowego ładu międzynarodowego został poprzedzony kilkoma innymi rozwiązaniami:
-nowa pentarchia
-pax consortis
-bigemonia
-pax nipponica (pokój japoński)
-pax americana (pokój amerykański)
-pax sinica (pokój chiński)
W każdym z tych rozwiązań przewija się dominująca pozycja i rola wielkiego mocarstwa.
Nowa pentarchia
Koncepcja ta zakłada, że najbardziej doskonały jest system, nad którego stabilizacja czuwa pięć ośrodków siły. Są one zdolne utrzymać równowagę polityczną i militarną, nie dopuszczając do wyeliminowania innych państw, traktowanych jako sprzymierzeńców.
Jeżeli system międzynarodowy tworzy mniej niż pięć państw to jest on nietrwały.
Czy obecnie można stworzyć taki system?
Teoretycznie tak, taką pentarchię mogłyby stworzyć : USA, Chiny, Japonia, Unia Europejska i Rosja. Jest to grupa potencjalnych sił, ale sprzeczności interesów powodują, że nie ma szans na stworzenie nowej pentarchii. Ten wariant może być potraktowany jako wizja przyszłościowa.
Pax consortis (pokój wspólny)
Jest to wariant wieloośrodkowy (policentryczny). Warunkiem takiego ładu miałaby być współpraca porównywalnych partnerów, wszyscy w jednakowym stopniu ponosiliby odpowiedzialność za pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, ale społeczność międzynarodowa jest heterogeniczna. Skąd taki pomysł? W latach 90-tych kiedy Irak zaatakował Kuwejt powstała koalicja 37 państw przeciw Irakowi. Interpretacja ta jednak błędna , bo to za sprawą USA powstała ta koalicja , gdyż Bliski wschód zawsze był w strefie wpływów USA, które potrzebują ropy naftowej.
Pax Nipponica
Założeniem tej koncepcji jest, że to prężnie rozwijająca się Japonia będzie największą potęgą gospodarczą i osiągając pozycję supermocarstwa przejmie dominacje w świecie. Czy jest to możliwe? Do poł XIX wieku Japonia izolowała się od świata zachodniego, dopiero flota amerykańska wymusiła dostęp do portów japońskich i był to przełom. Nastąpiła rewolucja Meiji . Japończycy kupowali technologie zachodnie, modernizowali armię, zniknęli samurajowie i bardzo szybko to otwarcie na świat zaowocowało, czego potwierdzeniem jest np. wojna japońsko-rosyjska w 1904/1905. W drugiej wojnie światowej Japonia poniosła ogromne straty, ogromne zniszczenia, Wydawało się, że nie dźwignie się to państwo, a okazało się , że Japonia postawiła na szybki rozwój gospodarki poprzez odejście od kapitalistycznej do planowanej gospodarki. Tempo rozwoju tego kraju było imponujące, wyprzedził on większość państw, a do pokonania pozostały USA .
Koncepcja pax Nipponica wydaje się jednak odległa, gdyż Japonia nie dysponuje ważnym atrybutem mocarstwowości, jakim jest potencjał nuklearny.
Bigemonia
Prymat dwóch potęg gospodarczych np. Japonii i USA. Taką bigemonię stworzyłyby dwa państwa USA- potęga militarna, polityczna i ekonomiczna oraz Japonia potęga gospodarcza.
Ten model może być w przyszłości rozwiązaniem dylematu przywództwa w świecie. Zwłaszcza, że jest to rejon Pacyfiku , wmożonej współpracy obu państw. Od lat 90-tych nastąpiło ożywienie kontaktów między tymi krajami. USA nadal utrzymują swoje siły zbrojne w rejonie Azji, a Japonia zobowiązała się do udzielenia logistycznego wsparcia wojskom amerykańskim w przypadku akcji na Bliskim Wschodzie. Nie można więc wykluczyć tej koncepcji, gdyby do tego doszło pozycja Unii Europejskiej osłabłaby, zostałaby ona zepchnięta z dotychczasowej pozycji.
Rola ONZ w budowie nowego ładu międzynarodowego
Współczesny świat wykazuje małą stabilność i znaczną podatność na konflikty i zakłócenia równowagi sił. Dlatego poza mocarstwami także organizacje międzynarodowe muszą zwiększyć wysiłki na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Na Organizacji Narodów Zjednoczonych sytuacja międzynarodowa wymusza wręcz konieczność prowadzenia operacji pokojowych i stosowania mechanizmów bezpieczeństwa zbiorowego.
Operacja przeprowadzona w Zatoce Perskiej w 1991 r po ataku Iraku na Kuwejt jest jedna z nielicznych, które są godne do naśladowania i należy wątpić czy nastąpi podobna zbieżność interesów uczestników akcji. Niemniej pożądane byłoby zwiększenie operatywności systemu zbiorowego bezpieczeństwa ONZ. Można by to uczynić tworząc siły szybkiego reagowania ONZ, liczące 5-10 tys. żołnierzy, które byłyby cały czas do dyspozycji i do wysyłania ich do momentu sformowania większych sił pokojowych.
ONZ nie spełnia swoich zadań, wymaga reformy. Sprzeczności interesów państw blokują działalność , powodują , że trudno o zgodność w rozwiązywaniu problemów.
Jednym z poważniejszych zagrożeń jest narastający konflikt między bogata Północą a biednym Południem. Podobny problem pojawia się w związku z presja państw islamskich, z wybuchami agresywnego nacjonalizmu, terroryzmu, kryzysami czy wojnami. Tego rodzaju destabilizatory przyczyniają się utrzymywania bezładu , który nie jest tożsamy z chaosem. Zadaniem społeczności międzynarodowej jest przezwyciężanie bezładu. W obecnych warunkach skutecznym instrumentem sprzyjającym temu jest budowanie ładu międzynarodowego w oparciu o Kartę Narodów Zjednoczonych.
Rola USA w budowie nowego ładu
Przebieg wydarzeń w Zatoce Perskiej pozwolił wyciągnąć wnioski, że w tworzącym się ładzie USA są tylko biegunem multipolarnym świecie, ale zdolnym przyciągnąć narody do udziału w każdej podobnej sytuacji. Stąd przekonanie, że nowy ład światowy powstanie na fundamencie potęgi i przywództwa USA, mocarstwa zdolnego do podołania temu zadaniu.
Drugim ważnym wydarzeniem był upadek ZSRR i luka jaka powstała po jego rozpadzie. Żadne inne państwo nie zajęło jego miejsca, a w ten sposób jeden z dwóch biegunów systemu bipolarnego utrzymał prymat w świecie. Roli ZSRR nie są w stanie podjąć inne mocarstwa i potęgi regionalne. Na tle tych wydarzeń umocniła się pozycja USA, które starały się pokazać światu, że nie chcą narzucić pac americana, lecz gotowe są do rozwoju pax universalis, zakładającego wszechstronną współpracę i odpowiedzialność , zastępując rywalizację między mocarstwami, ale pax universalis wymaga także przywództwa. Niezależnie od woli innych przywódców w chwili obecnej tylko USA mają możliwość dominowania. Są jedynym państwem obdarzonym atrybutami wielkiego mocarstwa. Mają ogólnoświatowy zasięg wojskowy, ogólnoświatowy wpływ polityczny, ekonomiczny i komunikacyjny. Żadne z innych współczesnych państw nie ma tych wszystkich atrybutów.
Będąc supermocarstwem USA stoi w obliczu wielu wyzwań, nakładających na nie brzemię wyjątkowej odpowiedzialności. W wielu regionach świata USA ma swoich sojuszników, którzy w zależności od koniunktury międzynarodowej, interesów oraz potrzeb będą dzielić się odpowiedzialnością za stan światowej gospodarki i stosunków międzynarodowych. Główny ciężar odpowiedzialności spoczywa jednak na USA. Zadaniem sojuszników jest stabilizowanie sytuacji międzynarodowej w poszczególnych regionach i wspieranie USA zarówno w misjach pokojowych jak i akcjach militarnych..
Potwierdzeniem szczególnej roli USA w świecie jest ich aktywność militarna na przełomie XX i XXI wieku. Wojska amerykańskie obaliły reżim talibów w Afganistanie w 2001 r, dokonały ataku na Jugosławię w 1999 oraz na Irak w 2003/ W obu ostatnich przypadkach nie udało się uzyskać zbiorowej legitymizacji dla swoich działań. Operacje przeprowadzono bez zgody ONZ.