Prawo wspólnotowe - prawo składające się na system prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z np. orzeczeniami ETS, nosi nazwę acquis communautaire.
Źródła prawa wspólnotowego
Podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne - stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego, oraz prawo wtórne - stanowione przez organy wspólnotowe. W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu.
Prawo pierwotne
Prawo pierwotne znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 48 Traktatu z Maastricht.
Lista aktów prawa pierwotnego:
traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej :
-Traktat paryski z 1951 r. (obowiązywał w latach 1952-2002)
-Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali
-Traktaty rzymskie z 1957 r. (weszły w życie w 1958 r.)
-Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą
-Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
-Traktat z Maastricht z 1992 r. (wszedł w życie w 1993 r.)
-Konstytucja dla Europy z 2004 r. (nie weszła w życie)
umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie
-Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA z 1957 r. (weszła w życie w 1958 r.)
-Protokół dotyczący Antyli Holenderskich z 1978 r.)
-Traktat fuzyjny z 1965 r. (wszedł w życie w 1967 r.)
-Luksemburski traktat budżetowy z 1970 r.
-Brukselski traktat budżetowy z 1975 r.
-Traktat zmieniający niektóre postanowienia Protokołu w sprawie Statutu EBI z 1975 r.
-Traktat grenlandzki z 1984 r.
-Jednolity Akt Europejski z 1986 r. (wszedł w życie w 1987 r.)
-Traktat amsterdamski z 1997 r. (wszedł w życie w 1999 r.)
-Traktat nicejski z 2001 r. (wszedł w życie w 2003 r.)
-Traktat lizboński z 2007 r. (wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.)
traktaty akcesyjne
-Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.)
-Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.)
-Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.)
-Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.)
-Traktat ateński z 2003 r. (wszedł w życie w 2004 r.)
-Traktat o przystąpieniu Bułgarii i Rumunii z 2005 r. (wszedł w życie 1 stycznia 2007)
ogólne zasady prawa Unii Europejskiej - szereg zasad prawa UE wypracowanych na podstawie orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które nie zawsze wynikają wprost z Traktatów. Również zasady, do których przestrzegania zobowiązała się Unia Europejska (głównie Europejska Konwencja Praw Człowieka);
-postanowienia Rady, gdy jej członkowie działają jako przedstawiciele państw członkowskich
-Akt dotyczący wyboru przedstawicieli Parlamentu Europejskiego w drodze powszechnych wyborów bezpośrednich z 1976 r.
-inne
Częścią prawa pierwotnego są również załączniki (w formie protokołów) dołączone do wyżej wymienionych umów. Nie mogą to być natomiast deklaracje i umowy (nie mają mocy wiążącej).
Prawo wtórne -Prawo wtórne znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 288 Traktatu z Lizbony, dawny art. 249 TWE. Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:
Rozporządzenia Swoim charakterem rozporządzenia zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Każde rozporządzenie wchodzi w życie w terminie w nim zawartym. Obowiązują bezpośrednio, to znaczy, że nie wymagana jest dodatkowo transpozycja zawartego w rozporządzeniach prawa do krajowych porządków prawnych ani inne dodatkowe działanie legislacyjne. W praktyce do rozporządzeń dodawane są również akty wykonawcze. Władze krajowe mają obowiązek uchylenia wszelkich przepisów niezgodnych z treścią rozporządzenia oraz zakaz wydawania aktów prawnych niezgodnych z jego treścią. Dodatkowo państwa członkowskie nie posiadają żadnej swobody regulacyjnej w ramach wprowadzania / wykonywania postanowień zawartych w rozporządzeniu. Artykuł 296 akapit 2 Traktatu o Funkcjonowaniu UE nakazuje uzasadniać rozporządzenia.
Publikacja w Dzienniku Urzędowym UE Zgodnie z art. 297 pkt. 1 akapit drugi oraz pkt. 2 akapit drugi Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, rozporządzenie musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzi w życie z dniem określonym w rozporządzeniu bądź dwadzieścia dni po jego ogłoszeniu (jeśli w rozporządzeniu nie zawarto daty wejścia w życie). W 2007 roku ETS wypowiedział się w kwestii mocy obowiązującej przepisów rozporządzenia przed jego publikacją w oficjalnym Dzienniku Urzędowym UE a po opublikowaniu treści rozporządzenia na stronie internetowej Eur-Lex. Trybunał, w sprawie Skoma-Lux sro vs. Celní ředitelství Olomouc, C-161/06, wyrokiem z dnia 11 grudnia 2007 r. stwierdził, że opublikowanie treści aktu prawnego w internecie nie jest równoznaczne z tym, że przepisy takiego aktu prawnego uzyskują moc obowiązującą. Czyli możliwość zapoznania się z treścią aktu nie czyni go jeszcze wiążącym. Tak więc akty prawne mogą nabrać mocy obowiązującej dopiero po ich publikacji w Dzienniku Urzędowym UE w języku urzędowym danego państwa. W przypadku braku takiej publikacji nie obowiązują.
Bezpośrednie obowiązywanie rozporządzenia i wykonanie rozporządzenia
Bezpośrednia skuteczność oznacza, że wejście w życie rozporządzenia i stosowanie na korzyść lub niekorzyść tych, którzy mu podlegają, jest całkowicie niezależne od prawa danego państwa członkowskiego. Zgodnie z orzeczeniem w sprawie 34/73 F. Włoski Zarząd Finansów postanowienia prawa krajowego reprodukujące treść bezpośrednio skutecznego postanowienia wspólnotowego nie mogą w żaden sposób wpływać na bezpośrednią skuteczność lub jurysdykcję Trybunału wynikającą z Traktatu." Ponadto w orzeczeniu tym stwierdzono, że prawo krajowe nie może uchylać postanowień rozporządzenia. Zgodnie z wyrokiem w sprawie 40/69 Bollman państwo członkowskie nie może podejmować takich kroków w celu wykonania rozporządzenia, które doprowadziłyby do zmiany jego treści.
Dyrektywy -Mają charakter wiążący, zaś adresatami dyrektyw mogą być wyłącznie państwa członkowskie UE. Wiążą wyłącznie co do rezultatu, państwo członkowskie ma swobodę wyboru formy i środków implementacji danej dyrektywy. Dyrektywy podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym UE. Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy - na ogół wynosi od roku do 3 lat. W tym czasie państwa są zobowiązane do dostosowania prawa krajowego do założeń i postanowień dyrektywy. Transpozycja następuje poprzez przyjęcie przez odpowiednie organy prawodawcze danego państwa odpowiedniego aktu prawnego, powszechnie obowiązującego (w polskim porządku prawnym rolę taką pełni ustawa). Obowiązek transpozycji dyrektywy jest jednym z podstawowych obowiązków ciążących na państwach członkowskich, w świetle art. 10 TWE, który ustanawia tzw. zasadę lojalności. Monitorem poprawnego transponowania oraz późniejszego przestrzegania praw zawartych w dyrektywach jest Komisja Europejska. Naruszenie zobowiązania pełnej i terminowej transpozycji dyrektywy może być podstawą wniesienia przez Komisję lub państwo członkowskie skargi do ETS o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom wspólnotowym. Wynikiem tego może być narzucona na dane państwo - naruszyciela sankcji finansowych lub możliwość wystąpienia z postępowaniem roszczeniowym przeciwko własnemu państwu przez osobę fizyczną lub osobę prawną (odpowiedzialność odszkodowawcza). Funkcją dyrektyw nie jest ujednolicanie krajowych porządków prawnych państw członkowskich, lecz ich harmonizowanie.
Decyzje -Swoim charakterem odpowiadają decyzjom wydawanym w polskim porządku prawnym. Decyzje mają charakter indywidualny i konkretny co oznacza, że każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw / sytuacji. Adresatami decyzji są przede wszystkim państwa członkowskie lub osoby prawne / fizyczne, dla których mają one charakter wiążący. Jeżeli decyzja jest adresowana do wszystkich państw członkowskich, wówczas podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, jeżeli zaś skierowana jest do mniejszej liczby adresatów - podlega notyfikacji adresatom, do których jest skierowana.
Opinie -Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot
Zalecenia-Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.
Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są wydawane przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy przy współudziale Parlamentu Europejskiego (procedury współpracy i współdecydowania). Wyłączna inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Komisji Europejskiej (wyjątkiem jest prawo Parlamentu do opracowania projektu jednolitej ordynacji wyborczej do PE).
Szczególny rodzaj rozporządzeń, tzw. rozporządzenia wykonawcze, są wydawane przez Komisję Europejską. W hierarchii aktów prawnych stoją one niżej od zwykłych rozporządzeń, mogą je jednak zmieniać, jeśli w rozporządzeniu na podstawie którego zostało wydane rozporządzenie wykonawcze zapisano taką możliwość.
Opinie i zalecenia może wydawać każdy z organów unijnych.
Oprócz wyżej wymienionych aktów prawnych istnieje też wiele rodzajów aktów nienazwanych w traktatach, lecz mogących mieć niekiedy moc wiążącą. Są one nazywane aktami sui generis. Noszą one rozmaite nazwy: oświadczenie, deklaracja, program działania, protokół, rezolucja, konkluzje, wnioski, wspólne działanie, komunikat, obwieszczenie.
Konstytucja Europejska miała wprowadzić zupełnie nowy porządek prawny.
Inne źródła prawa :
Niektóre ze źródeł prawa wspólnotowego nasuwają wątpliwości co do ich przynależności do prawa pierwotnego czy wtórnego:
umowy międzynarodowe zawarte przez Unię z państwami trzecimi i innymi organizacjami międzynarodowymi;
należą tu m.in. traktaty stowarzyszeniowe (w tym Układ Europejski z Polską), układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym czy układ powołujący Światową Organizację Handlu.
ogólne zasady prawa:
ogólne zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych państw członkowskich;
ogólne zasady prawa międzynarodowego;
prawa i wolności fundamentalne - obecnie zapisane są w Karcie Praw Podstawowych niemającej jeszcze mocy wiążącej w znaczeniu prawa pierwotnego.
Publikacja aktów prawnych
Większość aktów normatywnych prawa wspólnotowego jest publikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (do 2003 r. nosił on nazwę Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich). Jest on wydawany we wszystkich językach oficjalnych UE; każda z wersji językowych jest jednakowo autentyczna.
Podstawowe zasady wspólnotowego systemu prawnego i ich pochodzenie [edytuj]
Zasady prawa Unii Europejskiej:
-Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego
-Zasada bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego
-Zasada bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego
-Zasada jednolitości
-Zasada subsydiarności
-Zasada proporcjonalności
-Zasada równowagi kompetencyjnej
-Zasada autonomii prawa wspólnotowego
-Zasada solidarności (Unia Europejska)
-Zasada wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym
-Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich wobec jednostek za naruszenie prawa wspólnotowego
W większości przypadku te zasady zostały uchwalone przez ETS i nie są bezpośrednio zapisane w prawie pierwotnym.
Procedury stanowienia prawa
Inicjatywę ustawodawczą ma jedynie Komisja Europejska. Swoje projekty kieruje ona do Rady Unii Europejskiej. W procedurze stanowienia prawa odgrywa również rolę Parlament. Jednak zakres jego udziału jest różny.
Procedura konsultacyjna
Komisja kieruje projekt do Rady UE, a ta z kolei przed podjęciem decyzji konsultuje go z Parlamentem. W tym wypadku Rada UE nie musi się zgodzić ze zdaniem Parlamentu.
Procedura współpracy
Wprowadził ją Jednolity Akt Europejski z roku 1986 (wszedł w życie 1987). Procedura współpracy polega na zwiększeniu roli Parlamentu Europejskiego i Komisji w procesie podejmowania uchwał, ale tylko w przypadku uchwał, które muszą być podjęte większością kwalifikowaną. Jest to proces dwuetapowy. 1 etap: projekt Komisji wędruje do Rady UE. Ta przyjmuje wobec niego stanowisko, po czym wysyła go do Parlamentu z prośbą o jego opinię. 2 etap: Parlament ma 3 miesiące na ustosunkowanie się do projektu ustawy. Jeżeli przez ten czas nie podejmie żadnych działań, uznaje się, że Parlament wyraził milczące przyzwolenie. Gdy jednak Parlament odrzuci projekt, wraca on do Rady UE i może wejść w życie tylko wtedy, gdy Rada UE przegłosuje go powtórnie, ale jednomyślnie. Kolejnym z możliwych działań Parlamentu jest wprowadzenie poprawek. Taki projekt musi wtedy wrócić do Komisji (tylko ona ma inicjatywę ustawodawczą).
Procedura współdecydowania
Wprowadził ją już traktat z Maastricht (1992), a traktat amsterdamski (1997) w znacznym stopniu uprościł. Dotyczy przede wszystkim ujednolicenia regulacji państw członkowskich odnoszących się do rynku walutowego, kultury, zdrowia publicznego, sieci komunikacyjnych, programów badawczych, statystyki czy środowiska naturalnego. W tym wypadku Rada UE nie może przyjąć projektu, gdy Parlament go odrzuci. Parlament ma prawo weta, które może zablokować wejście aktu prawnego w życie.